Πολλοί γονείς προβληματιζόμαστε για τις σπουδές και το επάγγελμα (ή τα επαγγέλματα) που θα ακολουθήσει στο μέλλον το παιδί μας. Κι αυτό, διότι καθημερινά αντιλαμβανόμαστε πως, τουλάχιστον στην Ελλάδα, ένα σωρό «καλά» επαγγέλματα είναι πλέον κορεσμένα, η αποφοίτηση από μια πανεπιστημιακή σχολή δεν εξασφαλίζει απαραίτητα δουλειά στο πεδίο σπουδών του αποφοίτου, ενώ οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν ήδη διαμορφώσει και θα διαμορφώσουν ακόμα πιο έντονα μέσα στα επόμενα χρόνια ένα εντελώς διαφορετικό επαγγελματικό τοπίο, από αυτό στο οποίο έχουμε μάθει να κινούμαστε οι προηγούμενες γενιές. Όλα αυτά θα τα συζητήσουμε με τον δρα Επαμεινώνδα Χριστοφιλόπουλο, επικεφαλής της Έδρας UNESCO on Futures Research, στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, που ιδρύθηκε το 2019 και έχει αναλάβει τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του προγράμματος για την ανάπτυξη του «Αλφαβητισμού για το Μέλλον» σε δημόσια και ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ελλάδα.

Καλησπέρα, κ. Χριστοφιλόπουλε. Είστε διδάκτωρ στη στρατηγική προόραση. Θέλετε καταρχάς να μας εξηγήσετε τι σημαίνει αυτό, πού εργάζεστε αυτή τη στιγμή και ποια είναι τα πεδία της έρευνάς σας;
Καλησπέρα και σε εσάς και ευχαριστώ για την πρόσκληση να συζητήσουμε για το μέλλον. Λοιπόν, στρατηγική προόραση είναι ο ελληνικός όρος για το strategic foresight, ένα τμήμα των Σπουδών για τα Μέλλοντα, των Futures Studies, ενός επιστημονικού πεδίου που πρακτικά άρχισε να αναπτύσεται την δεκαετία του 1950, ενώ πλέον είναι πολύ δημοφιλές σε μεγάλες εταιρείες, οργανισμούς όπως ο ΟΟΣΑ και ο ΟΗΕ, καθώς και κυβερνήσεις χωρών. Ο τομέας επικεντρώνεται στη συστηματική μελέτη των εναλλακτικών μελλόντων που υπάρχουν μπροστά μας, ώστε να λάβουμε ορθότερες αποφάσεις σήμερα. Μελετάμε ολόκληρο το σύστημα, περιβάλλον, κοινωνία, οικονομία, τεχνολογικές εξελίξεις και με συμμετοχικές διαδικασίες διερευνάμε διαφορετικά εναλλακτικά σενάρια. Ο κυριότερος στόχος είναι να καταφέρουμε να διευρύνουμε την σκέψη, ώστε να πλοηγηθούμε με μεγαλύτερη δημιουργικότητα και ανθεκτικότητα σε έναν ΜΑΠΑ κόσμο (Μεταβαλλόμενο, Αβέβαιο, Πολύπλοκο, Ασαφή).

Σήμερα, θα μιλήσουμε για «τα επαγγέλματα του μέλλοντος». Μια φράση, που ακούμε συχνά σε διαφημίσεις εκπαιδευτικών προγραμμάτων και σεμινάρια επαγγελματικού προσανατολισμού. Μια φράση που αναμασούν γονείς, προσπαθώντας να εντοπίσουν σπουδές για τα παιδιά τους, που θα έχουν αντίκρισμα στην αγορά εργασίας τα επόμενα χρόνια. Θέλω να ρωτήσω αν εσείς μπορείτε κατά κάποιον τρόπο να προβλέψετε ποια θα είναι αυτά ή αν η φράση αυτή είναι a priori λανθασμένη.
Διατυπώσατε πολύ σωστά την ερώτηση! Στον τομέα μας αποδεχόμαστε την αδυναμία να κάνουμε οποιαδήποτε πρόβλεψη για το μέλλον, ειδικά για το μέσο-μακροπρόθεσμο μέλλον. Ακόμη και για λιγότερο πολύπλοκα συστήματα, με λιγότερες παραμέτρους και αβεβαιότητες, όπως ο καιρός, αποδεικνύεται συστηματικά ότι δεν είναι δυνατή καμία πρόβλεψη. Δυστυχώς, αναζητώντας τη βεβαιότητα, τη σιγουριά, και επιζητώντας να προσφέρουμε τα καλύτερα εφόδια στα παιδιά μας, καταφεύγουμε σε «ειδικούς» με λίστες επαγγελματικών δικαιωμάτων και επαγγελμάτων του μέλλοντος, ωστόσο με αυτή την προσέγγιση πετυχαίνουμε ακριβώς το αντίθετο! Εγκλωβίζουμε τα παιδιά μας, τα περιορίζουμε σε ένα επιστημονικό πεδίο και τα αναγκάζουμε να οραματίζονται πολύ συγκεκριμένες επαγγελματικές επιλογές. Ωστόσο, καθώς το μέλλον πάντα αλλάζει με τρόπο απρόβλεπτο, βλέπουμε συχνά νέους ή λιγότερο νέους να νιώθουν εγκλωβισμένοι σε λάθος επαγγελματικές επιλογές.
Ποιος «ειδικός» είχε μιλήσει στους γονείς πριν 25 έτη για επαγγέλματα όπως web designer, social media expert, influencer , επαγγελματίας e-gamer, metaverse space designer, εμψυχωτής (ενηλίκων), design thinking expert ή αυτό του… μελλοντολόγου; Φυσικά, ακόμη και αν είναι αδύνατο να προβλέψουμε το μέλλον, κάνουμε σενάρια βασισμένα σε κάποιες σχετικές βεβαιότητες, όπως στην κλιματική αλλαγή ή στις επιστημονικές εξελίξεις σε συγκεκριμένους τομείς. Με βάση αυτά τα σενάρια, βλέπουμε με αρκετό ενδιαφέρον τους τομείς του περιβάλλοντος, της συνθετικής βιολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης και άλλων ψηφιακών εφαρμογών. Ωστόσο, αναμένουμε επίσης μεγάλο ενδιαφέρον στο τομέα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών καθώς επίσης στις τέχνες και τον πολιτισμό.

Η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία. Θα μείνω στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, καθώς αυτό μας ενδιαφέρει. Προσωπικά, δεν βλέπω κάποια άμεση αντίδραση των ιθυνόντων στη νέα πραγματικότητα στο τέλος του πρώτου τετάρτου του 21ου αιώνα. Το πρόγραμμα σπουδών ελάχιστα έχει αλλάξει, οι όποιες καινοτομίες είναι κατά βάση θεωρητικές και δεν εφαρμόζονται στην τάξη, παλεύουμε ακόμα με παθογένειες περασμένων ετών και αισθάνομαι ότι έχουμε μείνει πολύ πίσω αναφορικά όχι μόνο με τη μακροπρόθεσμη, αλλά και με τη βραχυπρόθεσμη στρατηγική. Θα ήθελα το σχόλιό σας.
Επιτρέψτε μου να απαντήσω με κάτι που ανέφερε πρόσφατα ο Noam Chomsky σε μια συνέντευξη του: «Πολλοί μαθητές κάθονται και συνομιλούν με κάποιον στο smartphone τους. Ένας τρόπος για να το αντιμετωπίσεις αυτό είναι να απαγορεύσεις τα smartphone. Ένας άλλος τρόπος είναι να κάνεις την τάξη ενδιαφέρουσα. Το γεγονός ότι οι μαθητές ενστικτωδώς χρησιμοποιούν την υψηλή τεχνολογία για να αποφύγουν τη μάθηση είναι ένα σημάδι ότι το εκπαιδευτικό σύστημα αποτυγχάνει. Αν δεν έχει καμία απήχηση στους μαθητές, δεν τους ενδιαφέρει, δεν τους προκαλεί, δεν τους κάνει να θέλουν να μάθουν, θα βρουν τρόπους να ξεφύγουν».
Είναι εξαιρετικά σημαντικό, λοιπόν, να συζητήσουμε πώς θα συνδυάσουμε καλύτερα τη δίψα για γνώση, τη λαχτάρα για μάθηση και την εκπαίδευση στα νέα εργαλεία, όπως το ChatGpt, τα οποία θα συνεχίσουν να έρχονται! Απαιτείται ταυτόχρονα σημαντική εστίαση στις ήπιες δεξιότητες, καθώς αυτές είναι τα απαραίτητα εφόδια. Τα επιτυχημένα συστήματα εκπαίδευσης υπάρχουν, μπορούμε απλώς να τα αντιγράψουμε! Δυστυχώς, όμως, υπάρχει μια καθολική άρνηση για ουσιαστικές αλλαγές, από όλους τους εμπλεκόμενους, συμπεριλαμβανομένων των εκπαιδευτικών, των γονιών και των μαθητών.

Δεν είστε, λοιπόν, αισιόδοξος για μια ριζική αναβάθμιση της παιδείας, που θα ξεκινήσει φυσικά με τη ριζική αναμόρφωση των σχολικών αιθουσών, τη ριζική επιμόρφωση των διδασκόντων σε κάθε βαθμίδα και τη ριζική τροποποίηση των προγραμμάτων σπουδών των μελλοντικών εκπαιδευτικών… Γιατί; Τι λείπει; Η πολιτική βούληση; Η γνώση; Τα κονδύλια;
Πράγματι, δεν είμαι αισιόδοξος· ίσως είμαι περισσότερο κυνικός από όσο χρειάζεται. Απαιτείται ειλικρίνεια στην αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η παιδεία, και η ιδιωτική, στην Ελλάδα. Δυστυχώς απουσιάζει κάθε διάθεση για αλλαγή. Το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι η χρηματοδότηση, είναι ο τρόπος σκέψης. Οι τομές που απαιτούνται είναι πολύ βαθιές σε όλα τα επίπεδα και δυστυχώς δεν μπορούν να ακολουθήσουν όλοι. Ίσως μία λύση, ένα πρώτο βήμα, θα είναι η δημιουργία ενός δικτύου δημοσίων σχολείων που θα λειτουργούν με διαφορετικούς κανόνες και πρόγραμμα σπουδών. Μετά θα αναγκαστούν να ακολουθήσουν και τα υπόλοιπα.

Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι πρώτες αλλαγές που πρέπει να γίνουν αν δεν θέλουμε να χάσουμε εντελώς το τρένο μιας μελλοντικής ευημερίας, που θα μπορούσε να προκύψει από τη «συμμόρφωση» της εκπαίδευσης με τη νέα πραγματικότητα, τον εκσυγχρονισμό των σπουδών και τη δημιουργία επαγγελματιών, που θα μπορούν να ενταχθούν σε μια διαρκώς μεταβαλλούμενη αγορά εργασίας; Υπάρχει κάποιο εκπαιδευτικό μοντέλο που θα μπορούσαμε να αντιγράψουμε;
Τα επιτυχημένα μοντέλα είναι γνωστά, όπως της Φινλανδίας. Ας επιλέξουμε ένα και ας το αντιγράψουμε, χωρίς καμία αλλαγή ή εξαίρεση. Θα πρέπει να ξεφύγουμε επιτέλους από το τρέχον εκπαιδευτικό μοντέλο, που έχει παραμείνει σε μεγάλο βαθμό ίδιο εδώ και 150 χρόνια. Θα πρέπει οι μαθητές να αποκτούν την τεχνογνωσία να εξερευνούν και να τεκμηριώνουν την γνώση, να μαθαίνουν να επιλύουν προβλήματα, να χρησιμοποιούν με δημιουργικό τρόπο τις νέες τεχνολογίες. Επίσης, ασχολούμαστε συστηματικά με το παρελθόν και την ιστορία. Ας αφιερώσουμε λίγο χρόνο στο διδακτικό πρόγραμμα να μελετήσουμε και το μέλλον, θα βοηθούσε πολύ!

Το τελευταίο χρονικό διάστημα, γίνεται καθημερινά συζήτηση περί τεχνητής νοημοσύνης και ήδη έχει υπάρξει πλούσια αρθρογραφία σχετικά με τον φόβο αντικατάστασης ορισμένων επαγγελμάτων από ηλεκτρονικούς υπολογιστές – επομένως σχετικά με τον φόβο απώλειας θέσεων εργασίας. Φυσικά, η πολιτισμική και τεχνολογική εξέλιξη ανά τους αιώνες οδηγούσε σε κοινωνικές και εργασιακές αλλαγές, μα τούτη τη φορά έρχεται με μεγαλύτερη φόρα. Ποια η άποψή σας;
Οι αλλαγές που θα δούμε θα είναι κατακλυσμιαίες. Μας πήρε περίπου 12.000 χρόνια η μετάβαση από την αγροτική στη βιομηχανική εποχή, αλλά μόλις 200 χρόνια η μετάβαση στην εποχή του διαδικτύου. Κάθε τεχνολογική επανάσταση προκαλεί την επόμενη, η οποία πάντα γίνεται ταχύτερα και έχει μεγαλύτερες επιπτώσεις. Το μόνο σίγουρο, λοιπόν, είναι ότι θα βιώσουμε απίστευτες αλλαγές, τέτοιες που δεν έχει βιώσει ξανά η ανθρωπότητα. Σε αυτό το μελλοντικό περιβάλλον, πιθανόν η εργασία θα είναι το τελευταίο που θα μας απασχολεί. Όντως θα δούμε θέσεις εργασίας να καταργούνται ή να μειώνονται και νέες να δημιουργούνται σε διαφορετικά πεδία ή επίσης πιθανότατα θα δημιουργηθούν τελείως διαφορετικά μοντέλα εργασίας. Ίσως ακόμη δούμε η εργασία να γίνεται προαιρετική. Σε κάθε περίπτωση, καθώς είναι αδύνατο να σταματήσουμε τις τεχνολογικές εξελίξεις, θα έπρεπε ήδη ως κοινωνία να συζητάμε τις ενδεχόμενες αλλαγές, να εντοπίζουμε πιθανές προκλήσεις, να λαμβάνουμε γενναίες αποφάσεις σήμερα, πριν να είναι πολύ αργά.

Θα παραμείνω στην τεχνητή νοημοσύνη: Τι γίνεται με τις μαθητικές/φοιτητικές εργασίες, που πλέον μπορούν να γραφτούν πανεύκολα με μια απλή εντολή; Και ας μη φτάσουμε ως εκεί: Η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων μαθητών (ελπίζω όχι τόσο και των φοιτητών), όταν καλείται να κάνει μια διαδικτυακή έρευνα για μια εργασία, αντιγράφει τη Βικιπαίδεια. Τελικά, μήπως η τεχνολογία αποτελεί τροχοπέδη για τη συλλογή και σύνθεση πληροφοριών, για την ίδια την κριτική σκέψη;
Το πρόβλημα δεν είναι η τεχνολογία, αλλά το πώς την χρησιμοποιούμε. Τα παιδιά δεν βρίσκουν κανένα ενδιαφέρον στο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό μοντέλο και προτιμούν να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία για να εκπληρώσουν τυπικά τις υποχρεώσεις τους. Αν το σύστημα εκπαίδευσης αποκτήσει ενδιαφέρον, τα παιδιά θα χρησιμοποιήσουν τις τεχνολογίες δημιουργικά. Αναλογιστείτε ότι με ένα smartphone είμαστε ο καθένας μας, κατά μία έννοια, εξυπνότερος από τα μεγαλύτερα μυαλά της ιστορίας, τον Αριστοτέλη, τον Αϊνστάιν ή τον Δαρβίνο. Φανταστείτε, λοιπόν, τις προοπτικές που μπορούν να απελευθερώσουν οι τεχνολογίες, αν χρησιμοποιηθούν δημιουργικά στην τάξη.

Ξέρετε, όταν ήμουν στην εφηβεία, επέλεξα τις σπουδές μου αποκλειστικά και μόνο με βάση αυτό που μου άρεσε να κάνω. Και τουλάχιστον ιδεολογικά, δεν πίστευα και συνεχίζω να μην ταυτίζω απαραίτητα τις σπουδές με την επαγγελματική αποκατάσταση. Όμως σήμερα, είκοσι πέντε χρόνια μετά, με παιδιά στην εφηβεία, τρέμω να τους πω «Διάλεξε να σπουδάσεις ό,τι σου αρέσει και μετά βλέπεις»… Η ανεργία καλπάζει, βρισκόμαστε σε οικονομική και κατ’ επέκταση σε κοινωνική κρίση σχεδόν μια δεκαπενταετία. Σκέφτομαι τον δεκαπεντάχρονο εαυτό μου στο σήμερα: Θα επέλεγα τις θεωρητικές σπουδές που αγαπούσα και αγαπώ ή θα αναγκαζόμουν να επιλέξω μιαν άλλη επιστήμη, που θα μου έδινε περισσότερες πιθανότητες να βρω δουλειά (αφήνω απ’ έξω το καλά αμειβόμενη…) Τι θα συμβουλεύατε έναν γονέα; Πώς θα μπορέσει να καθοδηγήσει σωστά το παιδί του στην επιλογή των σπουδών που θα κάνει; Και βέβαια, πώς θα καθοδηγούσατε το ίδιο το παιδί; 
Στηρίζω απόλυτα την προσέγγιση σας, ακούγεται κοινότοπο, αλλά είναι ουσιαστικό. Καθώς έχω παιδιά αντίστοιχης ηλικίας και αντιμετωπίζω καθημερινά τους προβληματισμούς τους, θα συμβούλευα να αποσυνδέσουμε την επιλογή της σχολής ή της κατεύθυνσης από το επάγγελμα. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να βοηθήσουμε τα παιδιά να μην νιώθουν εγκλωβισμένα σε ό,τι και αν επιλέξουν. Πάντα θα έχουν τη δυνατότητα να «στρίψουν» προς έναν νέο επαγγελματικό δρόμο. Όσα λέμε στα παιδιά βασίζονται σε στερεότυπα και στοιχεία του παρελθόντος, αλλά ποιος μπορεί να προβλέψει το μέλλον; Η μόνη μου συμβουλή είναι να τα βοηθήσουμε να διευρύνουν τα ερεθίσματα τους από νωρίς, να ταξιδέψουν, να πάνε σε μουσεία σύγχρονης τέχνης, να συμμετέχουν σε εθελοντικές πρωτοβουλίες. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να δουν νωρίς έναν κόσμο πέρα από τα όρια του σχολείου ή του στενού κοινωνικού κύκλου, και να διαπιστώσουν ότι υπάρχουν πολλές μη-συνηθισμένες επαγγελματικές επιλογές.

Θα κλείσω με κάτι που με προβληματίζει, ίσως επειδή είναι ο τομέας μου: Οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες απαξιώνονται μέρα με τη μέρα και, κατά τη γνώμη μου, τούτο έχει βαθιά επίπτωση στις ζωές μας: Παιδιά που τελειώνουν το σχολείο χωρίς να μπορούν να κατανοήσουν και να γράψουν ένα κείμενο, ενήλικοι επαγγελματίες που δυσκολεύονται στη γραπτή και στην προφορική έκφραση, πολλή βία και ανομία, κοινωνική αυτοματοποίηση,  α-πολιτικοποίηση (προς θεού, δεν μιλώ για κομματικοποίηση, που πιθανόν βαίνει αυξούμενη), έλλειψη κριτικής σκέψης, πολιτιστική υποβάθμιση, οικολογική αναισθησία. Ποια είναι η θέση τους στον αλφαβητισμό για τα μέλλοντα; Υπάρχει χώρος; Κι αν όχι, γιατί;
Στις ΗΠΑ, οι απόφοιτοι σχολών πληροφορικής γίνονται ανάρπαστοι μετά το κολέγιο και απολαμβάνουν υψηλές απολαβές, ωστόσο σταδιακά δυσκολεύονται να ακολουθήσουν τις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές και μετά την ηλικία των 40 ετών αντικαθίστανται από τους νέους πτυχιούχους που είναι εκπαιδευμένοι στις σύγχρονες τεχνολογίες.  Ακριβώς αντίστροφη είναι η πορεία των πτυχιούχων ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών, οι οποίοι ξεκινούν με χαμηλά  μισθολόγια αλλά μετά την ηλικία των 40 γίνονται περισσότερο ανταγωνιστικοί στον χώρο της εργασίας. Άλλωστε και σε δικές μας έρευνες, και στην Ελλάδα, και σε όλον τον κόσμο, φαίνεται ότι αναγνωρίζεται πλέον η αξία τόσο των ήπιων δεξιοτήτων, όσο και η αξία των ανθρωπιστικών σπουδών ακόμη και σε τεχνικά πεδία. Κατά τη γνώμη μου, λοιπόν, και χώρος υπάρχει και αναγκαιότητα για τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Πώς αλλιώς θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε τις αλλαγές που έρχονται, ποιες αξίες θα εμπεριέχουν οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούμε, πόσο θα «παίξουμε» με τη τροποποίηση του γονιδιώματος;

Διαβάστε:
Katie King και Julia Rose West, Παίζοντας με το Μέλλον – Βιβλίο δραστηριοτήτων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σε συνεργασία με την «Έδρα UNESCO για την Προοπτική Διερεύνηση» στην Ελλάδα. Μετάφραση: Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, Βασιλική Καλοδήμου
Jennifer M. Gidley, Το μέλλον. Μια πολύ σύντομη εισαγωγή, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη. Επιστημονική επιμέλεια-πρόλογος στην ελληνική έκδοση: Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος