Σε προηγούμενο άρθρο μας, είχαμε «ταξιδέψει», χάρη στο βιβλίο της Lucy Crehan Φυτώρια ευφυΐας. Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου, μέχρι την Ιαπωνία. Εξετάσαμε, λοιπόν, το παράξενο και ιδιαίτερα αυστηρό για τα ελληνικά δεδομένα εκπαιδευτικό της σύστημα, που όμως είναι ιδιαίτερα αποδοτικό. Αυτό αποδεικνύεται από τα αποτελέσματα του προγράμματος PISA (Programme for International Student Assessment), μιας εκπαιδευτικής έρευνας που διεξάγεται κάθε τρία χρόνια και που υλοποιείται από διεθνή ερευνητικά ιδρύματα υπό την οργάνωση της Διεύθυνσης Εκπαίδευσης του ΟΟΣΑ (Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη) και με τη συνεργασία των συμμετεχουσών στην έρευνα χωρών. Συνεχίζουμε, λοιπόν, το εκπαιδευτικό μας αυτό ταξίδι στα σχολεία του κόσμου και αυτόν το μήνα κάνουμε μια στάση στη Φινλανδία.

Ποτέ πριν από τα επτά

Πολυσυζητημένο στην Ελλάδα, μέσα από τη συχνή αναπαραγωγή παρόμοιων και συχνά παραπλανητικών άρθρων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το φινλανδικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει καταρχάς το εξής πρωτοποριακό χαρακτηριστικό: Το σχολείο – ή μάλλον η τυπική εκπαίδευση– αργεί να ξεκινήσει. Όμως, το γεγονός πως τα παιδιά πηγαίνουν για πρώτη φορά στο σχολείο πριν από τον Αύγουστο της χρονιάς που συμπληρώνουν τα επτά τους χρόνια όχι μόνο δεν τα επηρεάζει αρνητικά, αλλά αντίθετα έχει θετικό αντίκτυπο στις επιδόσεις τους, μια και οι Φινλανδοί έχουν έναν από τους υψηλότερους δείκτες αλφαβητισμού παγκοσμίως.

Τι κάνουν, όμως, τα παιδιά στη Φινλανδία πριν από τα επτά τους χρόνια; Πολύ απλά, παίζουν. Μαθαίνουν μέσα από το παιχνίδι. Ακόμα συζητούν, ακούν παραμύθια και ιστορίες, μαθαίνουν ποιήματα και τραγουδούν. Η –επιδοτούμενη από το κράτος– προσχολική μάθηση, δηλαδή, είναι μόνο προπαρασκευαστική και παιγνιώδης και επίσης:

• οι παιδικοί σταθμοί και τα νηπιαγωγεία έχουν ιδιαίτερα υψηλή αναλογία προσωπικού/παιδιών. 1/4 για παιδιά μέχρι 3 ετών, 1/7 για παιδιά άνω των 3 ετών.
• το προσωπικό έχει ιδιαίτερα υψηλά προσόντα και έχει άριστη κατανόηση του αναλυτικού προγράμματος προσχολικής αγωγής.
• το αναλυτικό πρόγραμμα προσχολικής αγωγής είναι δομημένο γύρω από μαθησιακούς στόχους που περιλαμβάνουν ακαδημαϊκό περιεχόμενο, αλλά και κοινωνικές δεξιότητες, οι οποίοι όμως επιτυγχάνονται αποκλειστικά και μόνο μέσα από δραστηριότητες παιχνιδιού.

Επομένως, οι Φινλανδοί ακολουθούν τα πρώτα χρόνια της εκπαίδευσης μια συγκεκριμένη στρατηγική μάθησης, βασισμένη αποκλειστικά σε έρευνες που αποδεικνύουν πόσο ευεργετική είναι η επίδραση του παιχνιδιού στη σωματική, γνωσιακή, κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη του μικρού παιδιού. Σημειωτέον: Τα παιδιά δεν κάθονται σε θρανία.

Η κατάκτηση της ανάγνωσης

Από τη στιγμή που -στα επτά περίπου χρόνια τους- τα παιδιά ξεκινούν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση μαθαίνουν (επιτέλους, λέει η Ελληνίδα μάνα μέσα μου) να διαβάζουν, κατακτούν την ανάγνωση πολύ γρήγορα. Σε αυτό τα βοηθάει, εκτός από τη μεγαλύτερη ηλικιακή τους ωριμότητα (σε σχέση π.χ. με τα Ελληνάκια που στο νηπιαγωγείο διδάσκονται προγραφή και προανάγνωση χωρίς να έχουν όλα τη γλωσσική ή τη νοητική ικανότητα για κάτι τέτοιο), και η μεγάλη ορθογραφική διαφάνεια της γλώσσας τους. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι στα φινλανδικά οι ήχοι και τα γράμματα που τους αντιπροσωπεύουν τείνουν στην αντιστοιχία 1:1, κάτι που τα παιδιά μπορούν να μάθουν εύκολα με επαρκή τριβή. Φανταστείτε, λοιπόν, ότι η φινλανδική ορθογραφία δεν περιλαμβάνει -για παράδειγμα- 6 διαφορετικές γραφές για τον ήχο [i] ή 2 για τον ήχο [e] και για τον ήχο [ο]. Στα ελληνικά, ο ορθογραφικός συλλαβισμός δεν αντιπροσωπεύει πάντοτε την προφορά μιας λέξης με αποτέλεσμα τα παιδιά να δυσκολεύονται. Η πλειονότητα, όμως, των Φινλανδών μικρών μαθητών δεν απογοητεύεται από «αποτυχίες», αφού μαθαίνουν εύκολα και γρήγορα. Μάλιστα, οι περισσότεροι έχουν αυτοπεποίθηση όσον αφορά την ικανότητά τους να μαθαίνουν και θεωρούν τη μάθηση ευχαρίστηση.

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι στα φινλανδικά σχολεία καταγράφεται ένα από τα πιο χαμηλά επίπεδα διακύμανσης της βαθμολογίας μεταξύ των δεκαπεντάχρονων πλέον μαθητών. Με άλλα λόγια, τα παιδιά διατηρούν το καλό τους μαθησιακό επίπεδο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενώ ακόμα και οι χαμηλές βαθμολογίες είναι σχετικά υψηλές.

Ενιαία εκπαίδευση και στήριξη των ειδικών αναγκών

Μετά τη δεκαετία του 1960 και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, το φινλανδικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι ενιαίο και ομοιόμορφο και έχει ως αρχές του την ισότητα και τη δικαιοσύνη, ανεξάρτητα από την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση του κάθε μαθητή και ανεξάρτητα από τις επιδόσεις του. Οι τάξεις, δηλαδή, είναι μεικτών ικανοτήτων (όπως, βέβαια, συμβαίνει και στη χώρα μας), με τα παιδιά, όμως, να επιτυγχάνουν στη συντριπτική τους πλειονότητα τους στόχους τους.

Στη Φινλανδία, ο πρώτος διαχωρισμός σε σχολεία ακαδημαϊκής και επαγγελματικής κατεύθυνσης (δευτεροβάθμια εκπαίδευση) γίνεται στα δεκαέξι χρόνια, έπειτα δηλαδή από  υποχρεωτική εννιαετή φοίτηση όλων των παιδιών στον ίδιο ακριβώς τύπο σχολείου, δημοσίου ή (πολύ σπάνια) διοικούμενου από ιδιωτικούς φορείς όπως η εκκλησία, για το οποίο ποτέ και κανείς δεν πληρώνει δίδακτρα. Και, ενώ, όπως και στην Ελλάδα, απουσιάζουν τάξεις για χαρισματικά από μαθησιακής άποψης παιδιά, υπάρχουν σχολεία που ειδικεύονται στη μουσική, στη φυσική αγωγή και στις ξένες γλώσσες, που ναι μεν τηρούν το ενιαίο σύστημα, αλλά περιλαμβάνουν περισσότερες ώρες εξειδίκευσης. Σκεφτείτε κάτι ανάλογο με τα δικά μας αθλητικά ή καλλιτεχνικά σχολεία. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, πάντως, προβλέπονται σχολεία για πιο ευφυείς μαθητές, κάποια αντίστοιχα με τα δικά μας πειραματικά.

Επιπλέον, το φινλανδικό σχολείο έχει εξαιρετική στήριξη κάθε ειδικής μαθησιακής ανάγκης. Τα παιδιά ελέγχονται για μαθησιακές δυσκολίες πριν από την έναρξη του σχολείου, ώστε να υπάρξει, αν χρειαστεί, πρώιμη παρέμβαση από άριστα καταρτισμένους εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής. Εκτός, όμως από αυτούς, και οι «απλοί» δάσκαλοι στηρίζουν μέσα στην τάξη τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και δεν υπάρχει περίπτωση κάποιος μαθητής να αφεθεί στην τύχη του. Το σύστημα θα βρει τη λύση που του ταιριάζει, με την αγαστή συνεργασία εκπαιδευτικών και οικογένειας. Όσο για τους μετανάστες, αυτοί φοιτούν για ένα έτος σε μια χωριστή τάξη για να εξοικειωθούν με τη γλώσσα και αμέσως μετά εντάσσονται στην κανονική τους τάξη, πλην των παιδιών που προέρχονται από εμπόλεμες ζώνες και δεν έχουν πάει ποτέ σχολείο, για τα οποία φυσικά υπάρχει ειδική πρόβλεψη και ίσως καθυστερήσουν ακόμα ένα δυο χρόνια να ενταχθούν με τους συνομηλίκους τους.

Το σκεπτικό, πάντως, είναι ότι πρέπει να γίνει το παν για να καταφέρει το οποιοδήποτε παιδί να αντεπεξέλθει στις γενικές απαιτήσεις του εθνικού αναλυτικού προγράμματος και να μην υποστεί κοινωνικό αποκλεισμό. Το μάθημα το καθοδηγούν παραδοσιακά οι εκπαιδευτικοί, υπάρχει, όμως, και ουσιαστική διάδραση ολόκληρης της τάξης, μέσα από την εξέταση, τη συζήτηση και τις παρουσιάσεις εργασιών.

Ταυτόχρονα, μαθητές και εκπαιδευτικοί στη Φινλανδία έχουν την «αίσθηση του σχετίζεσθαι» και συνεργάζονται άριστα, μοιραζόμενοι ιδέες και μαθαίνοντας ο ένας από τον άλλον, ενώ σε όλη τη χώρα υπάρχει υπεροχή των μικρών σχολικών μονάδων, που ευνοεί τις σχέσεις εμπιστοσύνης και την αλληλεπίδραση.

Διεπιστημονική προσέγγιση

Τα φινλανδικά σχολεία κάνουν πολύ περισσότερα από το να διδάσκουν τα παιδιά και προσωπικά πιστεύω ότι εδώ βρίσκεται η ουσία της επιτυχίας του συστήματός τους. Οι Φινλανδοί γνωρίζουν ότι κάποιες φορές προβλήματα στα παιδιά δεν δημιουργούν οι όποιες μαθησιακές δυσκολίες, αλλά κοινωνικές ή συναισθηματικές ή οικογενειακές δυσκολίες ή ζητήματα υγείας. Υπάρχουν, λοιπόν, διεπιστημονικές ομάδες παιδικής πρόνοιας σε κάθε σχολείο, ώστε να διαμορφώνεται υγιές και ασφαλές περιβάλλον για τη μάθηση και την ανάπτυξη, να προστατεύεται η ψυχική υγεία, να αποτρέπεται ο κοινωνικός αποκλεισμός και να προάγεται η ευημερία της σχολικής κοινότητας. Με άλλα λόγια, στη Φινλανδία, η ψυχική υγεία και το ευ ζην των παιδιών κρίνονται εξίσου θεμελιώδους σημασίας και συσχετίζονται άμεσα με τις μαθησιακές τους επιδόσεις.

Οι εκπαιδευτικοί

Όσο για τους εκπαιδευτικούς στη Φινλανδία; Πέραν της άριστης κατάρτισής τους (χρειάζονται απίστευτες {sic} σπουδές για να γίνει κανείς δάσκαλος) έχουν απόλυτη ελευθερία στο πώς κάνουν τη δουλειά τους και η επαγγελματική τους γνώμη γίνεται πάντα σεβαστή. Ταυτόχρονα, όμως, κατανοούν ότι το επάγγελμά τους απαιτεί ηθική δέσμευση, επομένως κάνουν -στη συντριπτική τους πλειονότητα- πολύ καλά τη δουλειά τους, αν και δεν υπάρχει σχολική επιθεώρηση ούτε αξιολόγησή τους. Οι Φινλανδοί, λοιπόν, έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν ένα σύστημα που καλλιεργεί ακριβώς εκείνες τις ψυχολογικές προϋποθέσεις που κινητοποιούν τα εγγενή κίνητρα σε όσους διδάσκουν, ένα σύστημα που εμπιστεύεται απόλυτα τους εκπαιδευτικούς του, επειδή μπορεί να ελέγχει τόσο τις προθέσεις όσο και την κατάρτισή τους.

Στη Φινλανδία, η διδασκαλία είναι ιδιαίτερα αξιόλογο επάγγελμα, με περιεχόμενο και κύρος που φαίνεται να πηγάζει από το γεγονός πως το εκπαιδευτικό σύστημα υπήρξε κάποτε το θεμέλιο του φινλανδικού έθνους και της ανεξαρτησίας του. Ο μισθός των δασκάλων πάντως δεν είναι ιδιαίτερα υψηλός και βρίσκεται στον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ.

Οι απίστευτες σπουδές στις οποίες προαναφερθήκαμε είναι ένα πενταετές πρόγραμμα παιδαγωγικών, επιπέδου μάστερ και σχεδιασμένο σε εθνικό επίπεδο, που χρηματοδοτείται από το κράτος. Οι δάσκαλοι της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης σπουδάζουν λοιπόν επί πενταετίας, κάνοντας παράλληλα και πρακτική άσκηση σε σχολεία και καλύπτοντας όλα τα γνωστικά αντικείμενα, της φυσικής αγωγής συμπεριλαμβανομένης. Οι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας, από την άλλη, παρακολουθούν ένα μονοετές μεταπτυχιακό πρόγραμμα στα παιδαγωγικά, αφού πάρουν πρώτα πτυχίο στο επιστημονικό τους αντικείμενο (π.χ. στα μαθηματικά, στη φυσική, στα φιλολογικά) έπειτα από τετραετείς σπουδές.

Στο τέλος των σπουδών τους, τόσο οι εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας όσο και αυτοί της δευτεροβάθμιας, εκπονούν μια δύσκολη διατριβή στα παιδαγωγικά, ενώ υποχρεωτικά κάνουν πρακτική και σε σχολείο ειδικής αγωγής. Έπειτα, το πρόγραμμά τους υπάρχει και η διά βίου εκπαίδευση, με μαθήματα που οι δάσκαλοι οφείλουν να παρακολουθήσουν κάθε χρόνο, παράλληλα με την εργασία τους, και τα οποία επιλέγουν με βάση τις ανάγκες τους.

Σημαντικό εργαλείο στη δουλειά τους, πάντως, αποτελούν και τα υψηλής ποιότητας σχολικά εγχειρίδια, στη συγγραφή των οποίων συμμετέχουν εκπαιδευτικοί με μεγάλη πείρα, που έχουν δοκιμάσει διάφορες στρατηγικές μέσα στις τάξεις. Τα εγχειρίδια αυτά διαθέτουν και ειδικούς οδηγούς για τον διδάσκοντα με προτεινόμενα σχέδια μαθημάτων, πρόσθετα μέσα διδασκαλίας, επιπλέον ασκήσεις, προτάσεις ομαδικών εργασιών κ.ά. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δάσκαλοι δεν είναι υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν τα σχολικά βιβλία. Αυτά, όμως, είναι τόσο καλογραμμένα και καλοσχεδιασμένα που τελικά χρησιμοποιούνται από όλους.

Συμπερασματικά, αν και τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μια μικρή πτώση στα αποτελέσματα των μαθητών της ίσως εξαιτίας των δημογραφικών μεταβολών και του αυξημένου αριθμού των μεταναστών μαθητών, η Φινλανδία παραμένει μεταξύ των χωρών με τις υψηλότερες επιδόσεις παγκοσμίως σε δοκιμασίες κατανόησης κειμένου, μαθηματικών και φυσικών επιστημών και η χώρα με τις υψηλότερες επιδόσεις από τις χώρες εκτός Ασίας.

Στο επόμενο άρθρο μας θα εξετάσουμε το εκπαιδευτικό σύστημα της Σιγκαπούρης.

Διαβάστε: Lucy Crehan, Φυτώρια ευφυΐας. Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου, μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2019