Η συζήτηση για την εκπαίδευση στη χώρα μας έχει ξεκινήσει από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους και ανέκαθεν ήταν έντονη. Τα τελευταία χρόνια, όσο τουλάχιστον θυμάμαι τον εαυτό μου αρχικά ως μαθήτρια, έπειτα ως φοιτήτρια, ύστερα ως καθηγήτρια και τέλος ως μητέρα, οι παθογένειες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος είναι ποικίλες και δύσκολα αντιμετωπίσιμες παρά τις αμέτρητες μεταρρυθμίσεις. Άραγε από πού μπορούμε να αντλήσουμε εκπαιδευτικά παραδείγματα; Ποια είναι τα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα παγκοσμίως; Υπάρχουν αντικειμενικοί τρόποι μέτρησης που να συγκρίνουν τα αποτελέσματα της εκπαίδευσης σε διαφορετικές χώρες. Υπάρχει, λοιπόν, το πρόγραμμα PISA (Programme for International Student Assessment), μία εκπαιδευτική έρευνα που διεξάγεται κάθε τρία χρόνια (από το 2000 έως σήμερα) και που υλοποιείται από διεθνή ερευνητικά ιδρύματα (PISA Consortium) υπό την οργάνωση της Διεύθυνσης Εκπαίδευσης του ΟΟΣΑ (Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη) και τη συνεργασία των συμμετεχουσών στην έρευνα χωρών. Υπάρχει, όμως, και μια Βρετανίδα εκπαιδευτικός, η Lucy Crehan, η οποία αναρωτήθηκε γιατί οι μαθητές από ορισμένα εκπαιδευτικά συστήματα πρωτεύουν συστηματικά στις διεθνείς εκπαιδευτικές δοκιμασίες. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη της τα αποτελέσματα του PISA, αλλά όχι με αυτά ως απόλυτο οδηγό της, αποφάσισε να κάνει μια εξαιρετική έρευνα πεδίου Ταξίδεψε στην Ιαπωνία, στη Φινλανδία, στη Σαγκάη, στη Σιγκαπούρη και στον Καναδά, ώστε να κατανοήσει βαθύτερα τον τρόπο ζωής και την κουλτούρα τους. Φιλοξενήθηκε σε σπίτια εκπαιδευτικών με παιδιά σχολικής ηλικίας, μελέτησε από πρώτο χέρι την εκπαιδευτική διαδικασία σε σχολεία αντιπροσωπευτικά του κάθε συστήματος και μίλησε με διευθυντές σχολείων, εκπαιδευτικούς, μαθητές και γονείς. Το αποτέλεσμα της έρευνάς της, βιωματικής και θεωρητικής ταυτόχρονα, είναι μια εντυπωσιακή πρόταση θεωρίας (αλλά και πράξης) της εκπαίδευσης, η οποία προσφέρει διδάγματα χρήσιμα σε όλους όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν τους τρόπους με τους οποίους διαφορετικές κουλτούρες και κοινωνίες προσεγγίζουν την εκπαίδευση. Πάμε, λοιπόν, για έναν μικρό «εκπαιδευτικό γύρο του κόσμου», αρχής γενομένης από τη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου.

Κανόνες

Η Ιαπωνία είναι μια χώρα όπου, όταν βγαίνεις στην κοινωνία, πρέπει να τηρείς κατά γράμμα τους κανονισμούς. Άρα πρέπει πρώτα να μάθεις να τους ακολουθείς στο σχολείο, χωρίς απαραίτητα να σου εξηγούν το γιατί δεν πρέπει να κάνεις κάτι. Απλά απαγορεύεται να το κάνεις. Τα παιδιά είναι πολύ φορτωμένα και έχουν μεγάλη έλλειψη ελευθερίας, γεγονός που θεωρείται ταυτόχρονα θετικό και αρνητικό. Δηλαδή, ναι μεν προκαλείται στους μαθητές δυσφορία από το σχολικό περιβάλλον, αλλά αυτή δε θεωρείται μειονέκτημα, αλλά απαραίτητη ως μια λειτουργία μετάβασης από την οποία όλοι οφείλουν να περάσουν. Εδώ σας συστήνουμε τον όρο γκάμαν, προερχόμενο από το Ζεν, που σημαίνει «να υπομένεις με καρτερικότητα και αξιοπρέπεια ό, τι φαίνεται αφόρητο». Οι Ιάπωνες μαθητές οφείλουν να αναπτύξουν αυτό το χαρακτηριστικό στη διάρκεια της σχολικής τους φοίτησης, κυρίως όταν προετοιμάζονται για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο λύκειο και στο πανεπιστήμιο. Το γκάμαν εφαρμόζεται επίσης για να αντεπεξέλθουν οι μαθητές στις ακραίες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας στις σχολικές αίθουσες, καθώς τα σχολεία δεν έχουν (από άποψη και όχι για οικονομικούς λόγους) ούτε θέρμανση ούτε κλιματισμό και τα παιδιά φορούν συγκεκριμένα, ομοιόμορφα ρούχα (και συχνά ιατρικές μάσκες για να μη διασπείρονται μικρόβια) ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία. Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, τα παιδιά πήγαιναν σχολείο και τα Σάββατα, όμως αποφασίστηκε η εκπαίδευση να γίνει πιο… χαλαρή (μειώθηκαν ώρες διδασκαλίας και κατά το 1/3 η ύλη) ώστε οι μαθητές να έχουν γιούτορί κιόικου, χώρο για να μεγαλώσουν. Όμως, σε αυτό υπήρξαν αντιδράσεις, σταδιακά. Κατά πολλούς Ιάπωνες το γιούτορί κιόικου μόνο έβλαψε τα παιδιά, ρίχνοντας τις επιδόσεις τους, και το 2011 πολλές από τις μεταρρυθμίσεις του καταργήθηκαν, με τα βιβλία να γίνονται πιο χοντρά και τις ώρες διδασκαλίας να αυξάνονται και πάλι.

Ανάπτυξη της προσωπικότητας

Σκοπός της εκπαίδευσης στην Ιαπωνία, πέραν της διδασκαλίας της ανάγνωσης, των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών, είναι η ανατροφή και η ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή, που όμως δεν σημαίνει ό, τι στη Δύση· ανάπτυξη της προσωπικότητας στη γιαπωνέζικη κουλτούρα σημαίνει τη δημιουργία υπάκουων και αξιόπιστων πολιτών, ευγενικών, σοβαρών, αυστηρών με τους εαυτούς τους και με τους άλλους, σκληρά εργαζόμενων, ηθικά διαπαιδαγωγημένων και κυρίως μελών μιας ομάδας. Άλλωστε στο δημοτικό σχολείο, τα παιδιά εντάσσονται σε χαν, δηλαδή σε μικρές ομάδες που κάνουν τα πάντα μαζί. Ακόμα και ο έπαινος ή η επίπληξη είναι στο χαν και όχι στα παιδιά που το αποτελούν. Οι μαθητές στις τάξεις είναι πολλοί, μέχρι και 39, ενώ ο δάσκαλος τους αφήνει να κάνουν ό, τι θέλουν ατιμώρητα, π.χ. να σηκώνονται και να τριγυρίζουν- μέχρι να μάθουν μόνοι τους -ή μάλλον μαζί με την ομάδα τους- πώς να συμπεριφέρονται ορθά. Αν, δηλαδή, ένα παιδί κάνει κάτι άσχημο, φασαρία, κακή επίδοση κ.λ.π. θα το επιπλήξουν τα άλλα παιδάκια του χαν του, γιατί «θίγεται» η ομάδα από τη μεμονωμένη του πράξη· επομένως θα φροντίσει να συμμορφωθεί γρηγορότερα.

Τα χαν συνεχίζονται και στο Γυμνάσιο, αλλά πλέον πιο διευρυμένα. Η ηθική διαπαιδαγώγηση συνεχίζεται και σε αυτή προστίθεται η επιβολή ακόμα πιο σκληρών κανόνων, όπως π.χ μιας συγκεκριμένης στάσης καθίσματος. Ομάδα είναι πια όλη η τάξη, που έχει τη δική της αίθουσα (όπως συμβαίνει και στη χώρα μας), την οποία τα παιδιά φροντίζουν και διακοσμούν όσο το δυνατόν καλύτερα γιατί ζουν εκεί. Η ταυτότητα της τάξης, μεικτών ικανοτήτων, ισχυροποιείται μέσω της άμιλλας, του συναγωνισμού της, δηλαδή, ακαδημαϊκού, αθλητικού και καλλιτεχνικού, με τις άλλες τάξεις του σχολείου. Επομένως, τα παιδιά οφείλουν να δώσουν το εκατό τοις εκατό των δυνατοτήτων τους και να τα καταφέρουν για να μην απογοητεύσουν τους συμμαθητές τους και για να μη γίνουν υπαίτιοι για την ήττα της τάξης τους. Αυτό λέγεται ρένταϊ σέκινιν, συλλογική ευθύνη. Φυσικά και οι καθηγητές σχεδόν ποτέ δεν αντιμετωπίζουν εξατομικευμένα τα παιδιά και η ευθύνη τού να βελτιωθεί η συμπεριφορά ενός μαθητή είναι ευθύνη όλων των συμμαθητών του. Διαφορετικά, όλοι θα έχουν συνέπειες. Η κάθε τάξη έχει δυο αρχηγούς: ένα αγόρι και ένα κορίτσι, υπεύθυνους για να εξασφαλίζουν ότι όλα γίνονται σωστά και στην ώρα τους και στους οποίους λογοδοτεί το σύνολο των παιδιών. Τον συγκεκριμένο ρόλο, φυσικά, αναλαμβάνουν διαδοχικά όλοι οι μαθητές κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς.

Κοινωνικό καλό

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η δυτική και η ιαπωνική οπτική είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Οι δυτικοί, λατρεύουμε την ατομικότητα, ίσως αφήνοντας συχνά ανεξέλεγκτη την αντικοινωνική/απρεπή συμπεριφορά των παιδιών μας μην τυχόν και τους «συνθλίψουμε» την προσωπικότητά τους, ενώ οι Ιάπωνες διαπλάθουν την προσωπικότητα των παιδιών έτσι ώστε να γίνουν όσο το δυνατόν πιο χρήσιμοι στο σύνολο, στην κοινωνία, χωρίς κανέναν ατομικισμό. Άλλωστε, στην Ιαπωνία οι άνθρωποι ζουν τόσο κοντά ο ένας στον άλλο (μικρά σπίτια, συγκοίμιση μέχρι –συχνά- ως και την εφηβεία), ώστε αναγκαστικά δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην αρμονία της ομάδας. Μέιγουάκου θα πει στα γιαπωνέζικα «να ενοχλείς τους άλλους» και είναι, όπως καταλαβαίνετε, κατακριτέο. Πρέπει ως οντότητα να είσαι όσο το δυνατόν πιο διακριτικός, πιο αθόρυβος… Κάτι που ένας δυτικός, πολλώ δε μάλλον ένας Έλληνας, είναι αδύνατον να αντιληφθεί.

Η συμμόρφωση και η αφομοίωση στην Ιαπωνία έχουν καλλιεργήσει την τάση να απορρίπτεται έστω και η ελαφρά διαφορετική συμπεριφορά. Και αυτό, σε συνδυασμό με την προαναφερθείσα συλλογική ευθύνη, οδηγεί τα παιδιά σε μεγάλο στρες και σε συχνά φαινόμενα bullying. Προσοχή, όμως: όχι σε ατομικό bullying, από ένα ή δυο ή τρία άτομα προς τον αδύναμο ή τους αδύναμους της τάξης, αλλά από όλη την τάξη προς το παιδί που τολμά να διαφοροποιηθεί ή που δεν μπορεί να μη διαφοροποιηθεί.

Μέχρι τα δεκαπέντε τους και το τέλος του Γυμνασίου, τα Γιαπωνεζάκια πάνε όλα μαζί σχολείο και έχουν, εκ παραδόσεως, ίσες ευκαιρίες. Άλλωστε, το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα βασίζεται στην παραδοχή πως όλοι είναι πνευματικά ίσοι, τουλάχιστον στην αρχή της ζωής τους, και ότι οι αποκλίσεις που παρατηρούνται στις σχολικές επιδόσεις οφείλονται στο περιβάλλον, στο πόσο μελετάει κανείς και στην εργασιακή ηθική του κάθε ατόμου. Η εκπαίδευση και στις δυο πρώτες βαθμίδες βασίζεται στην απομνημόνευση, ιδιαίτερα στα μαθηματικά και στην εξάσκηση επίλυσης προβλημάτων και στοχεύει στην άριστη γνώση της ύλης. Όμως, για να συνεχίσει κάποιος τη φοίτησή του στο ιαπωνικό λύκειο, υπάρχουν εξετάσεις και πλέον η επιτυχία ή μη είναι ατομική υπόθεση. Τα λύκεια δεν έχουν όλα το ίδιο κύρος. Για την είσοδο στα καλύτερα ο ανταγωνισμός είναι άγριος, επειδή οι μαθητές τους είναι πιο πιθανό να εξασφαλίσουν την εισαγωγή τους σε κάποιο πολύ καλό πανεπιστήμιο και συνεπώς μια καλοπληρωμένη δουλειά.

Οι εκπαιδευτικοί

Όσο για τους εκπαιδευτικούς; Αυτοί κάθε τόσο και με βάση τις αξιολογήσεις τους, τις οποίες ποτέ δεν μαθαίνουν, μετατίθενται από σχολείο σε σχολείο (και από περιοχή σε περιοχή, γεγονός που τους προκαλεί σοβαρά οικογενειακά προβλήματα) για να μην τύχει και συγκεντρωθούν π.χ. σε ένα σχολείο όλοι οι καλοί ή όλοι οι κακοί δάσκαλοι. Το ενδιαφέρον, όμως, είναι πως θεωρούν a priori ότι θα καταφέρουν να είναι αποτελεσματικοί με κάθε τύπο παιδιού, ότι το δυναμικό των παιδιών είναι πάντα καλό, ότι όλα τα παιδιά μπορούν και οφείλουν να μάθουν τα ίδια βασικά μαθήματα και ότι οι ίδιες τεχνικές διδασκαλίας είναι επιτυχώς εφαρμοστέες σε όλα τα παιδιά. Και τελικά οι προσδοκίες τους αυτές επηρεάζουν τις επιδόσεις των μαθητών τους θετικά (φαινόμενο του Πυγμαλίωνα). Εδώ, βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ιάπωνες δάσκαλοι έχουν στη διάθεσή τους ποικιλία διδακτικών στρατηγικών/σχεδίων μαθημάτων, δημιουργημένων από πιο έμπειρους εκπαιδευτικούς, και ότι όλες οι δραστηριότητες σε κάθε μάθημα είναι προσεκτικά επιλεγμένες με βάση τον στόχο του μαθήματος. Τέλος, έχουν ελάχιστες ώρες διδασκαλίας, περίπου τρεισήμισι την ημέρα, και ταυτόχρονα πολύ χρόνο διδασκαλίας για κάθε μάθημα, με βάση το εθνικό αναλυτικό πρόγραμμα, ώστε οι μαθητές να μπορέσουν να εμβαθύνουν στην ύλη και να συμβαδίζουν όσον αφορά την κατανόηση και την απόδοση. Ούτε αποδεκτό ούτε αναμενόμενο είναι κάποιος να προχωρήσει πιο μπροστά από τους υπόλοιπους είτε να μείνει πιο πίσω.

Μαμάδες της εκπαίδευσης

Στην Ιαπωνία, στην εκπαίδευση των παιδιών υποχρεωτικά συμμετέχουν και οι γονείς, κυρίως οι μητέρες (κιόικου μάμα, μαμάδες της εκπαίδευσης, των οποίων μάλιστα συχνά επηρεάζεται αρνητικά η επαγγελματική σταδιοδρομία), οι οποίες παίρνουν τον ρόλο τους πολύ σοβαρά. Διαβάζουν τα παιδιά τους και αξιολογούν τις εργασίες τους, ξενυχτούν μαζί τους, τα φροντίζουν όσο μελετούν. Μάλιστα, ορισμένες μαμάδες απαρνούνται κατά την προετοιμασία για τις εξετάσεις κάτι που τους αρέσει πολύ, π.χ. το αγαπημένο τους φαγητό, σε ένδειξη αλληλεγγύης προς το παιδί τους, που την ίδια περίοδο κάνει και αυτό θυσίες. Με τον τρόπο αυτό, τα παιδιά, νιώθοντας το βάρος των προσδοκιών των γονιών τους, έχουν ένα επιπλέον κίνητρο για να τα πηγαίνουν καλά στο σχολείο. Η αποτυχία, δηλαδή, δεν έχει μόνο προσωπικό κόστος, αντανακλά αρνητικά σε ολόκληρη την οικογένεια, της οποίας η έντονη εμπλοκή στην εκπαίδευση είναι απαίτηση τόσο της κοινωνίας όσο και του σχολείου.

Τζούκου

Κλείνουμε το ταξίδι μας στην Ιαπωνία με την απαραίτητη αναφορά στα ιδιωτικά φροντιστήρια τζούκου και στον ρόλο που διαδραματίζουν στην υποστήριξη των παιδιών με ειδικές ικανότητες. Οι μαθητές που δυσκολεύονται και που οι γονείς τους δεν μπορούν να τους βοηθήσουν μαθησιακά, πηγαίνουν εκεί μετά το σχόλασμα και τα Σάββατα. Εκεί πηγαίνουν ακόμα οι πολύ καλοί μαθητές, εκείνοι που θέλουν να προχωρήσουν και να μάθουν περισσότερα πράγματα, αλλά και όσοι προετοιμάζονται για τις εξετάσεις. Τα τζούκου, που μάλλον μοιάζουν πολύ με τα δικά μας φροντιστήρια, τουλάχιστον όσον αφορά τη φιλοσοφία του ποιος φοιτά σε αυτά, είναι επιπλέον ένας χώρος κοινωνικοποίησης των παιδιών, εκτός του σχολικού πλαισίου.

Διαβάστε: Lucy Crehan, Φυτώρια ευφυΐας. Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου, μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2019