Η Ζωή, μαθήτρια της Γ’ δημοτικού, τους τελευταίους μήνες δεν θέλει να πάει στο σχολείο. Το πρωινό ξύπνημα μοιάζει αδύνατο, η προετοιμασία μετατρέπεται σε… Οδύσσεια, ενώ έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στο παιδί και σωματικά συμπτώματα, όπως πόνος στην κοιλιά ή τάση για εμετό. Τα αρνητικά συναισθήματα και τα σωματικά συμπτώματα μάλιστα εντείνονται με το πέρασμα του χρόνου. Η Ζωή κάθε πρωί περνάει την πόρτα του σχολείου κλαίγοντας. Οι γονείς της ανησυχούν πολύ. Η Ζωή έχει σχολική άρνηση.

Πώς εμφανίζεται η σχολική άρνηση;

Η σχολική άρνηση εμφανίζεται αρχικά ως απροθυμία του μαθητή να πάει στο σχολείο. Το παιδί χρησιμοποιεί διάφορες προφάσεις και δικαιολογίες και παραπονιέται όλο και πιο έντονα για μία δυσάρεστη κατάσταση που σχετίζεται με το σχολείο. Με το πέρασμα του χρόνου, το παιδί δηλώνει κατηγορηματικά πως «δεν θέλει να ξαναπάει σχολείο». Συνήθως, σε αυτή τη φάση μπορούμε να διακρίνουμε, ξεκάθαρα πια, και τη σωματοποίηση των συναισθημάτων του. Το παιδί μπορεί να παρουσιάζει συχνούς εμετούς ή πόνο στην κοιλιά, ανήσυχο ύπνο, πονοκεφάλους, ένταση και εκνευρισμό, μειωμένη όρεξη για φαγητό. Αρκετά συχνά, η έκφραση της δυσαρέσκειάς του, η έντασή της, αλλά και τα όποια σωματικά συμπτώματα τείνουν να εξαφανίζονται τα Σαββατοκύριακα, τις αργίες ή σε περιόδους διακοπών.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στο σημείο αυτό χρειάζεται να υπογραμμίσουμε πως πριν συνδέσουμε τα σωματικά συμπτώματα με τη σχολική άρνηση χρειάζεται να αποκλείσουμε την όποια οργανική αιτία που μπορεί να τα προκαλεί.

Ποιοι παράγοντες συνδέονται με τη σχολική άρνηση; 

• Μεγάλος χρόνος παραμονής του μαθητή στο σπίτι εξαιτίας κάποιου σοβαρού λόγου. Για παράδειγμα, η μακρόχρονη παραμονή των παιδιών στο σπίτι εξαιτίας της πανδημίας αποτελεί παράγοντα ικανό να πυροδοτήσει σχολική άρνηση.
• Απώλεια ή ασθένεια κοντινού προσώπου
• Διαζύγιο
• Ένταση και συγκρούσεις στο στενό ή και στο ευρύτερο περιβάλλον του παιδιού
• Σχολικός εκφοβισμός-Bullying
• Αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος
• Έλλειψη κοινωνικοποίησης
• Μη ομαλή προσαρμογή στο σχολικό πλαίσιο
• Άγχος επίδοσης
• Μαθησιακές δυσκολίες που προκαλούν στον μαθητή συνεχείς απογοητεύσεις και «ροκανίζουν» την αυτοεικόνα και την αυτοεκτίμησή του
• Αλλαγή στη δομή της οικογένειας, π.χ. γέννηση ενός μωρού
• Οτιδήποτε άλλο μπορεί να επηρεάσει τη συναισθηματική ισορροπία ενός παιδιού

Τι κάνει, λοιπόν, ο γονιός όταν το παιδί του επινοεί δεκάδες λόγους για να μην πάει σχολείο, βάζει τα κλάματα δύο στενά πριν φτάσουν, αρνείται πεισματικά να κατέβει από το αυτοκίνητο και δεν δέχεται ούτε καν να του μιλήσει; Τέτοιες συμπεριφορές αγχώνουν τους γονείς και τους προκαλούν έντονα συναισθήματα, ακόμα και ξεσπάσματα. Η πιο συνηθισμένη αντίδραση βασίζεται στον αυτοσχεδιασμό της στιγμής: υποσχέσεις, δωροδοκίες, ακόμα και απειλές. Τις περισσότερες φορές, όμως, οι μέθοδοι αυτές αποτυγχάνουν όλες παταγωδώς. Η δυσκολία παραμένει και κλιμακώνεται, έχει όνομα και λέγεται σχολική φοβία. Απαιτεί ενημέρωση, υποστήριξη, πλαισίωση και καλά οργανωμένη παρέμβαση-αντιμετώπιση.

Τι μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί του νηπιαγωγείου ή του δημοτικού:

·       Δείξτε του το ενδιαφέρον σας

·       Ενθαρρύνετέ το να σας αποχωριστεί, διαβεβαιώστε το πως θα είστε μέχρι κάποια συγκεκριμένη ώρα στο προαύλιο και στη συνέχεια ενημερώστε το για το πού ακριβώς θα βρίσκεστε. Διαβεβαιώστε το πως θα είστε στον χώρο του σχολείου αρκετή ώρα πριν από το σχόλασμα.

·       Φέρτε το παιδί σε επαφή με κάποιους από τους συμμαθητές του εκτός σχολείου και φροντίστε να δημιουργηθεί μία υγιής κοινωνική επαφή μεταξύ τους.

·       Ενθαρρύνετε το παιδί να συμμετέχει στις δραστηριότητες της ομάδας με «ουδέτερες οδηγίες». Το παιχνίδι και η κοινωνική συναναστροφή θα τονώσουν την αυτοεικόνα του και θα καλλιεργήσουν θετικά συναισθήματα για τη συμμετοχή και την αλληλεπίδραση.

·       Κατά την περίοδο που τα συμπτώματα της σχολικής άρνησης είναι έντονα να θυμάστε πως πρωταρχικός στόχος είναι να μπορεί το παιδί να παραμένει παρόν στο σχολικό περιβάλλον. Συνεπώς, δεν χρειάζεται να είστε απαιτητικοί με τα μαθήματα και τις υπόλοιπες υποχρεώσεις. Με άλλα λόγια, είναι μία περίοδος που δεν ευνοεί τις καλές σχολικές επιδόσεις και χρειάζεται να είμαστε επιεικείς.

·       Διατηρήστε το ενδιαφέρον σας για τα συναισθήματα, τις αγωνίες, τα άγχη ή τους φόβους του παιδιού. Χρειάζεται να το ακούσετε και να μπορέσετε με λογικά επιχειρήματα να το ανακουφίσετε.

Τι μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί ένα παιδί στην προεφηβεία ή στην εφηβεία:

·       Προσεγγίστε το με ξεκάθαρα θετική στάση και διαθεσιμότητα. Μιλήστε μαζί του, εκφράζοντας το ενδιαφέρον σας και προσπαθήστε να καταλάβετε τα αίτια που του προκαλούν αυτά τα συναισθήματα, τις αντιδράσεις, ακόμα και τα σωματικά συμπτώματα.

·       Πρέπει να κατανοήσετε πως τα συμπτώματα του παιδιού σας και η σχολική άρνηση δεν σημαίνουν πως ο μαθητής είναι τεμπέλης ή αδιάφορος, μα ούτε και πως έχει αδιάφορους γονείς που κάνουν λάθη.

·       Στην περίπτωση που το παιδί έχει διακόψει τη φοίτησή του στο σχολείο, πρωταρχικός στόχος είναι να επιστρέψει στον χώρο και στις ομαδικές δραστηριότητες. Σε αυτή τη φάση Οι καλές επιδόσεις και οι ακαδημαϊκοί στόχοι είναι δευτερεύουσας σημασίας.

Γενικότερα: 

• Είναι πολύ σημαντικό να διαμορφώνουμε το κατάλληλο πλαίσιο ώστε ο μαθητής να καρπώνεται μικρές, συχνές επιτυχίες.
• Μπορούμε να αφηγηθούμε στα παιδιά ιστορίες από τη δική μας παιδική ηλικία, το δικό μας μεγάλωμα, τις δυσκολίες, αλλά και τις λύσεις που βρήκαμε. Εστιάζουμε στο ότι οι δυσκολίες υπάρχουν καθημερινά. Κάποιες καταφέρνουμε να τις διαχειριστούμε και κάποιες άλλες όχι. Τονίζουμε πως έχουμε το δικαίωμα να μην τα καταφέρνουμε.
• Χρησιμοποιούμε ρουτίνες και τεχνικές οργάνωσης, ώστε να βοηθήσουμε το παιδί να αντεπεξέλθει στο καθημερινό σχολικό πρόγραμμα με το λιγότερο δυνατό άγχος.
• Ενθαρρύνουμε σταδιακά τον βαθμό ανεξαρτησίας και αυτονόμησης του μαθητή.
• Φροντίζουμε για την κοινωνικοποίησή του, διευρύνοντας τις επαφές και τα κοινωνικά ερεθίσματα.
• Πυροδοτούμε συζητήσεις για τα συναισθήματά μας, τις δυσκολίες, τις λύσεις που βρήκαμε αλλά και για όσα κατακτήσαμε.
• Παρουσιάζουμε το σχολείο ως χώρο προσωπικής εξέλιξης, κοινωνικοποίησης, παιχνιδιού και δράσης. Δεν εστιάζουμε στα μαθήματα, στη δυσκολία τους, στις τιμωρίες και στις ποινές.
• Τέλος, αφιερώνουμε στο παιδί ουσιαστικό χρόνο, είμαστε παρόντες και διαθέσιμοι, με θετική στάση. Δεν χρειάζονται απαραίτητα πολλές ώρες την ημέρα, αλλά εστίαση σε εκείνο. Αυτό θα κάνει τη διαφορά.

Ενσυναίσθηση: Μπείτε για λίγο στα παπούτσια του

Το παιδί με σχολική άρνηση θέλει να παραμένει στο σπίτι, επιλέγοντας να συναναστραφεί με το πιο οικείο περιβάλλον του και να δραστηριοποιηθεί σε ένα πιο ασφαλές πλαίσιο. Επικαλείται πολλούς και διάφορους λόγους για να μείνει στο σπίτι –ασθένεια, δυσαρέσκεια από τη συμπεριφορά των συμμαθητών και των εκπαιδευτικών του, δυσκολία στα μαθήματα, χαρακτηριστικές συμπεριφορές σχολικού εκφοβισμού και άλλα.
Σε περιπτώσεις που κυριαρχεί το άγχος αποχωρισμού, εκφράζει ανησυχία αλλά και φόβο πως εάν φύγει από το σπίτι κάτι κακό θα συμβεί. Το άγχος των παιδιών της σχολικής ηλικίας μπορεί να πυροδοτείται από ποικίλες αφορμές: την τήρηση των κανόνων του σχολείου, τη σχολική επιτυχία, τη συνύπαρξη με τους υπόλοιπους μαθητές μέσα στην τάξη, την εικόνα τους στα μάτια του εκπαιδευτικού, τις επιδόσεις σε δραστηριότητες όπως τα καλλιτεχνικά, η οι γυμναστική, ξένες γλώσσες ή τα εργαστήρια, τη σχέση του με τους συμμαθητές του κατά τη διάρκεια του διαλείμματος…
Είναι, λοιπόν, καθοριστικής σημασίας να καταλάβουμε πως το παιδί μας βιώνει άγχος και φόβο για το σχολείο. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υποτιμήσουμε ή να απορρίψουμε τα συναισθήματά του, όσο παράλογοι ή παιδιάστικοι και αν μας ακούγονται αυτοί οι φόβοι.

Το παιδί μας αρνείται να πάει σχολείο και εμφανίζει τα περισσότερα από τα «συμπτώματα» που φανερώνουν σχολική άρνηση.Τι κάνουμε τώρα;

• Προσπαθούμε να διατηρούμε μία πολύ αυστηρή ρουτίνα στην προετοιμασία για το σχολείο, αλλά και κατά την είσοδο στον χώρο. Αποφεύγουμε πάση θυσία τις απουσίες. Η κάθε διακοπή δημιουργεί δυσκολία στην επανασύνδεση και ταυτόχρονα πυροδοτεί τις συμπεριφορές, τα συναισθήματα αλλά και τα σωματικά συμπτώματα της σχολικής άρνησης.
• Διατηρώντας μία θετική στάση απέναντι στο παιδί, εντοπίζουμε τη «βασική αιτία» που το κρατάει στο σπίτι: Είναι άγχος αποχωρισμού ή επίδοσης; Συμβαίνει κάτι στο σχολικό πλαίσιο που το δυσκολεύει; Είναι δικά του συναισθήματα αυτά που τον καθηλώνουν στο σπίτι;
• Τις ημέρες που το παιδί δεν θέλει να πάει σχολείο, χρειάζεται να δείξουμε πως το καταλαβαίνουμε, να το υποστηρίζουμε, να το πλαισιώνουμε ανάλογα με τις ανάγκες του και να το ενθαρρύνουμε.
• Κάθε φορά που επιστρέφει από το σχολείο, πρέπει να το υποδεχόμαστε με μεγάλη χαρά και να αποφεύγουμε να δείξουμε την αγωνία μας και το άγχος μας. Επίσης, δεν χρειάζεται να το βομβαρδίζουμε με ερωτήσεις. Χρειάζεται να βιώσει την ικανοποίηση πως μόνο του έλυσε το πρόβλημα και διαχειρίστηκε ικανοποιητικά την καθημερινότητά του.
• Επικοινωνούμε με τον εκπαιδευτικό της τάξης, προσπαθούμε να μάθουμε πώς λειτουργεί στο περιβάλλον της τάξης, με σκοπό να σκιαγραφήσουμε τη δυσκολία του με όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορούμε
• Μοιραζόμαστε το πρόβλημα με όλα τα μέλη του άμεσου περιβάλλοντος του παιδιού, παροτρύνοντας τα να αναλάβουν πιο ενεργητικό ρόλο.
• Επικοινωνούμε με κάποιον ειδικό επιστήμονα, μιλάμε αναλυτικά για τη συμπεριφορά, τις δυσκολίες και τα συμπτώματα, καθώς και για το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το παιδί, σχολικό και οικογενειακό. Μαζί σχεδιάζουμε μία οργανωμένη παρέμβαση, αφού γίνουν όλες οι απαραίτητες αλλαγές.

Συμπερασματικά

⇒Η ποιοτική επικοινωνία μεταξύ των μελών της οικογένειας παίζει καθοριστικό ρόλο τόσο στην πρόληψη όσο και στην αντιμετώπιση της σχολικής άρνησης. Χρειάζεται να δομηθεί ένα περιβάλλον που να λειτουργεί με βάση τις αρχές του σεβασμού και της κατανόησης και το παιδί να βιώσει την αποδοχή, την εμπιστοσύνη και την ασφάλεια του οικογενειακού πλαισίου. Η επιστροφή στο σχολείο και η σταδιακή υποχώρηση των χαρακτηριστικών συμπεριφορών και των συμπτωμάτων της σχολικής άρνησης θα έρθουν ως αποτέλεσμα της αλλαγής του περιβάλλοντος.
⇒Οι γονείς χρειάζεται να αντιληφθούν και να αντιμετωπίσουν δραστικά προσωπικές, σχολικές ή οικογενειακές «δυσλειτουργίες» που μετατρέπονται σε εμπόδια στην ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και εξέλιξη των παιδιών. Η θετική υποστηρικτική στάση ως προς τις δυσκολίες και τα άγχη του παιδιού μπορεί να επιφέρει θετικά αποτελέσματα. Είναι σημαντικό να είμαστε ενθαρρυντικοί χωρίς να γινόμαστε ελεγκτικοί, επικριτικοί και επίμονοι.
⇒Ο ρόλος του σχολείου στη ζωή ενός παιδιού, αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας, μπορεί να βοηθήσει στην αλλαγή της οπτικής του παιδιού. Χρειάζεται να προσεγγίσουμε το σχολείο έχοντας πάρει μία απόσταση, να αναδείξουμε τις ευκαιρίες που διαμορφώνει για προσωπική εξέλιξη καθώς και τον κοινωνικό του χαρακτήρα.
⇒Με στόχο την ενίσχυση της αυτοεικόνας και της αυτοεκτίμησης του παιδιού, θα βοηθούσε η προσπάθεια για συμμετοχή σε μία εξωσχολική δραστηριότητα σχετική με τα «ταλέντα» του μαθητή. Με άλλα λόγια, να του «οργανώσουμε» το κατάλληλο πλαίσιο για να αρχίσει να καρπώνεται μικρές ή και μεγαλύτερες επιτυχίες.
⇒Καθοριστικής σημασίας είναι, τέλος, η συνεργασία της οικογένειας με τον κατάλληλο ειδικό ο οποίος, αξιοποιώντας τις γνώσεις του και την εμπειρία του, θα μπορέσει να σχεδιάσει μία αποτελεσματική παρέμβαση, να ενισχύσει και να καθοδηγήσει τους γονείς, αλλά και να παρακολουθεί την πορεία του μαθητή, με στόχο την ομαλή επιστροφή του στο σχολείο και τη θετική του ένταξη στη σχολική κοινότητα. Είναι πλέον ξεκάθαρο στους ειδικούς της ψυχικής υγείας αλλά και στους ειδικούς παιδαγωγούς που ασχολούνται με τη σχολική άρνηση και τη σχολική φοβία πως απαιτείται μία πολύπλευρη παρέμβαση τόσο στο σχολικό περιβάλλον όσο και σε οικογενειακό και ατομικό επίπεδο. 

Η Μαρία Κοκκινιώτη είναι εκπαιδευτικός–ειδική παιδαγωγός. Θα τη βρείτε στο Mindset: Fulfill the Potential.  Υποστήριξη Μαθητών και Γονέων, www.mindset.edu.gr