Κέντρο των συναισθημάτων, των αναμνήσεων, της συνείδησης και της σκέψης μας, ο εγκέφαλος αναπτύσσεται από την ενδομήτρια ζωή και παραμένει σε δράση σε όλη τη διάρκεια της ζωή μας παράγοντας νευρώνες μέχρι την τελευταία στιγμή, σαν μια πηγή νεότητας.  Ο εγκέφαλός μας είναι μια μηχανή που τρέφεται από την αλλαγή: η εξάσκηση νέων δραστηριοτήτων, η εκμάθηση μιας γλώσσας, η εξερεύνηση ενός νέου χώρου, η αλλαγή μιας συνήθειας, ένα νέο χόμπι επιτρέπουν στους «νεογέννητους» νευρώνες να επιβιώσουν. Τα νέα ερεθίσματα ενθαρρύνουν τους νευρώνες μας να ενσωματωθούν στα εγκεφαλικά κυκλώματα και να κάνουν συνδέσεις.

Από την κούνια μέχρι τον Παιδικό Σταθμό και το Νηπιαγωγείο, το μεγαλύτερο δώρο που μπορούμε να προσφέρουμε στα παιδιά είναι να τους δώσουμε τα μέσα για να αναπτύξουν την περιέργειά τους, να πειραματιστούν, να αγγίξουν, να γευτούν, να χαλάσουν και να ξαναφτιάξουν τον κόσμο τους, να απαντήσουν σε όλες τις ερωτήσεις τους. Για τα παιδιά όλα είναι θαυμαστά και πρωτόγνωρα. Όμως και στη συνέχεια της ζωής του, στα σχολικά χρόνια, την εφηβεία και την ενήλικη ζωή μέχρι και την τρίτη ηλικία, όσο περισσότερες αλλαγές κάνει ένας άνθρωπος και λάβει περισσότερα ερεθίσματα τόσο περισσότερο ο εγκέφαλος του αναγεννάται.

Από τη γέννηση μέχρι τα 2 έτη

Με τη γέννηση του ένα μωρό έρχεται προικισμένο με περίπου 100 εκατομμύρια νευρώνες και τουλάχιστον τον ίδιο αριθμό νευρωγλοιακών κυττάρων τα οποία προστατεύουν, τρέφουν και υποστηρίζουν τους νευρώνες αυτούς στο σημαντικό τους έργο: να μεταφέρουν πληροφορίες. Στον άνθρωπο, το νευρικό σύστημα και πιο συγκεκριμένα ο εγκέφαλος αναπτύσσεται κατά τα πρώτα έτη της ζωής. Στην πραγματικότητα, με τη γέννηση οι περισσότεροι νευρώνες δεν είναι ακόμη συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Οι νευρώνες θα συνδεθούν κατόπιν ερεθισμάτων που θα λάβουν από το περιβάλλον. Αυτή η σύνδεση μεταξύ δύο νευρώνων ονομάζεται σύναψη. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι συνάψεις εξελίσσονται και δημιουργούν νέα νευρωνικά δίκτυα. Όταν το παιδί κάνει νέες ανακαλύψεις, δημιουργούνται συνδέσεις, άλλες ενισχύονται, άλλες εξασθενούν και μερικές μάλιστα εξαφανίζονται, κάτι που δίνει χώρο σε νέες πιο ενδιαφέρουσες συνάψεις. Αυτή η προσαρμοστική ικανότητα του εγκεφάλου στο περιβάλλον του είναι απαραίτητη για τη μάθηση.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget, από τη γέννηση μέχρι τα 2 έτη (κατά το αισθησιοκινητικό στάδιο της ανάπτυξης), τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από τις αισθήσεις τους καθώς το σώμα είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος τους. Στην πραγματικότητα, η μαθησιακή διαδικασία μοιάζει να ξεκινά με τον συντονισμό των κινήσεων του σώματος και των δεδομένων των αισθήσεων τους. Καθώς τα βρέφη προσπαθούν να αλληλεπιδράσουν με το περιβάλλον, μαθαίνουν ότι ορισμένες ενέργειες οδηγούν σε συγκεκριμένες συνέπειες. Αυτές οι εμπειρίες είναι η αρχή της κατανόησης των βρεφών για τις σχέσεις αιτίας – αποτελέσματος.

Η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον

Κάθε νέο ερέθισμα και κάθε συναίσθημα ή επαφή προκαλούν χημική και ηλεκτρική δραστηριότητα στον εγκέφαλο, αλλάζοντας τα νευρωνικά δίκτυα. Ένα ποιοτικό περιβάλλον, το οποίο ξεκινά ακόμη και κατά την προγεννητική περίοδο, επιτρέπει στον εγκέφαλο του παιδιού να αξιοποιήσει πλήρως τις δυνατότητές του. Αυτό εξηγεί γιατί οι ανθρώπινες σχέσεις είναι εξίσου σημαντικές για την ανάπτυξη του εγκεφάλου όπως η τροφή, η διέγερση της ακοής και το φως. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από τη φροντίδα και την αγάπη που δίνεται κατά τη βρεφική ηλικία.

Η φροντίδα και η προσοχή που προσφέρετε στο παιδί έχουν εξαιρετική σημασία, όχι μόνο για την επιβίωση και την υγεία του αλλά και για τη σχέση και την αλληλεπίδραση μαζί του. Αυτή η αλληλεπίδραση βοηθά στην ανάπτυξη του εγκεφάλου του. Εάν το παιδί βρίσκεται σε ένα ενθαρρυντικό περιβάλλον, η μάθηση και η ανάπτυξή του θα είναι πολύ πιο γρήγορη. Η φωνή σας, η ένταση και ο χρωματισμός της , οι εκφράσεις και οι χειρονομίες σας καθησυχάζουν το παιδί και του επιτρέπουν να κατανοεί καλύτερα τον κόσμο γύρω του κάθε φορά που νομίζετε ότι απλώς του αλλάζετε την πάνα, το κάνετε μπάνιο, το έχετε αγκαλιά ή το παρηγορείτε. Με αυτόν τον απαλό και αυθόρμητο τρόπο ξεκινά τη γλωσσική επικοινωνία (λεκτική και μη λεκτική) μαζί σας και με τον κόσμο που το περιβάλλει, μια επικοινωνία που προωθεί την ανάπτυξη μιας πιο πολύπλοκης σκέψης σε μια μεταγενέστερη ηλικία.

Η σημασία του αγγίγματος 

Οι αισθήσεις και η σωματική επαφή – όπως η αγκαλιά, η επαφή και το χάδι – συμβάλλουν στην ανάπτυξη του εγκεφάλου του μωρού μετά τη γέννηση. Το ίδιο ισχύει και για άλλες μορφές παιδικής φροντίδας, όπως το μπάνιο και η αλλαγή πάνας. Ιδιαίτερα η αφή επηρεάζει τους μηχανισμούς που βοηθούν το παιδί να αντιμετωπίσει το άγχος και τα έντονα συναισθήματα. Ας θυμηθούμε πώς νιώθει ένα μωρό που κλαίει ή έχει τρομάξει όταν επιτέλους αγγίξει το απαλό χέρι της μητέρας του. Άλλωστε, η σωματική επαφή το κάνει να αισθάνεται όχι μόνο καλά και ασφαλές, αλλά παίζει ουσιαστικό ρόλο στην ανάπτυξη των πνευματικών ικανοτήτων του.

Διαχείριση του συναισθήματος 

Η νευροεπιστήμη επισημαίνει ότι στα βρέφη, οι πιο ανεπτυγμένες περιοχές του εγκεφάλου (που αποτελούν το λιμπικό σύστημα) είναι εκείνες που ελέγχουν τις πιο πρωτόγονες αντιδράσεις και ένστικτα και άρα τις εκρήξεις θυμού, το κλάμα, τις αντιδράσεις στο φόβο, το άγχος αποχωρισμού κ.λπ. Σε μια τέτοια κατάσταση που προκαλεί μια συγκεκριμένη ενεργοποίηση του εγκεφάλου, τα παιδιά δεν ξέρουν πώς να ελέγχουν τον εαυτό τους. Κι αυτό δεν είναι ούτε ιδιοτροπία ούτε χειρισμός από τη μεριά του μικρού παιδιού. Είναι επειδή οι περιοχές που διαχειρίζονται τα συναισθήματα, ιδίως ορισμένες περιοχές του λιμπικού συστήματος και του προμετωπιαίου φλοιού, δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη. Η συναισθηματική υποστήριξη και η παρουσία του γονέα θα βοηθήσει το παιδί να ελέγξει και να διαχειριστεί τα συναισθήματά του.

Γιατί δεν πρέπει να αφήνουμε το παιδί μέσα στα έντονα δυσφορικά συναισθήματα;

Όταν ένα μωρό κλαίει, τα επινεφρίδια του απελευθερώνουν κορτιζόλη, μια ορμόνη που ονομάζεται επίσης και ορμόνη του στρες. Όταν ένας ενήλικας το παίρνει αγκαλιά και το παρηγορεί, τα επίπεδα κορτιζόλης μειώνονται. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όσο παράδοξο κι αν ακούγεται ότι κάποιες στρεσογόνες καταστάσεις είναι απαραίτητες για την επιβίωση και την ανάπτυξη μας, ωστόσο ένα παρατεταμένο και χωρίς ανακούφιση έντονο αρνητικό συναίσθημα μπορεί να έχει τοξικές επιδράσεις στον εγκέφαλο του παιδιού: σε μεγάλες ποσότητες, η κορτιζόλη μπορεί να παραμείνει στον εγκέφαλο για ώρες, αν όχι για ημέρες, και έτσι να βλάψει δομές του εγκεφάλου. Το χρόνιο και το παρατεταμένο άγχος είναι επομένως τοξικό και συχνά συνδέεται με κακοποίηση και παραμέληση κατά την πρώιμη παιδική ηλικία. Αντίθετα, όταν αγκαλιάζετε και ηρεμείτε το παιδί σας, ο εγκέφαλός του παράγει μια κατευναστική ορμόνη, την ωκυτοκίνη, που προσφέρει ένα αίσθημα ευεξίας, χαλάρωσης, σταθερότητας και εμπιστοσύνης που θα του επιτρέψει να αναπτύξει έναν πολύ ισχυρό συναισθηματικό δεσμό μαζί σας. Τη στιγμή λοιπόν που είναι σε ένταση και λαμβάνει αγκαλιά, νευρικές συνδέσεις δημιουργούνται στον εγκέφαλο του που θα το βοηθήσουν να προσαρμοστεί και να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες στη ζωή του.

Πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε τα απαραίτητα εφόδια που θα ενδυναμώσουν τον εγκέφαλο του παιδιού μας

• Προσφέρουμε καλή και ισορροπημένη διατροφή.
• Ακολουθούμε τις συμβουλές του παιδιάτρου και τηρούμε το πρόγραμμα των εμβολιασμών.
• Εξασφαλίζουμε σταθερή, ζεστή και ασφαλή παρουσία.
• Τηρούμε μια καθημερινή ρουτίνα που του προσφέρει ασφάλεια.
• Απαντάμε στις συναισθηματικές εκφράσεις του, ακούμε το κλάμα, ηρεμούμε τις εντάσεις του, μοιραζόμαστε τον ενθουσιασμό του, παίζουμε με τους ρυθμούς του.
• Αναγνωρίζουμε, ονομάζουμε τα συναισθήματά μας και του τα μαθαίνουμε.
• Αποδεχόμαστε τη διαφορετικότητα και τον ρυθμό ανάπτυξης του παιδιού μας και δεν το συγκρίνουμε με άλλα συνομήλικα παιδιά.
• Ερεθίσματα, επαφή με τη φύση, με υλικά, όργανα μουσικής, χρώματα, αθλήματα, κ.λ.π.
• Φροντίζουμε τον εαυτό σας ώστε να έχουμε ενέργεια και καλή διάθεση να αντιμετωπίσουμε τις στρεσογόνες καταστάσεις και να επιστρέψουμε ήρεμοι στο παιδί μας.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.