«Κρατώ μια φωτογραφία, είμαστε εγώ και εκείνη, είχα μόλις βγει από το σώμα της, είχα το στόμα μου κολλημένο στο στήθος της και έπαιρνα το γάλα που αργότερα, κατά τη διάρκεια της θεραπείας, κατάλαβα πως ήταν δικό μου, πως χάρη στη γέννησή μου το παρήγαγε το σώμα της! Η μάνα δανείζει, για να μην πω προσφέρει, το σώμα της στο έμβρυο, έπειτα η ψυχή της εμπεριέχει το βρέφος για να μπορέσει αργότερα να πατήσει στη γη. Αυτά έμαθα εδώ και έτσι το σώμα μου κατάφερε να γίνει ένας χώρος φιλόξενος και για το δικό μου παιδί, τη δική μου κόρη! Όταν ξεκίνησα εδώ το μόνο που γνώριζα ήταν πως είμαι μια κόρη αχάριστη… Η μάνα μου στηθοκοπιόταν πως μου τα έδωσε όλα και εγώ το τέρας ζητούσα και τα ρέστα!» (Ι., κόρη, 34 χρόνων, μητέρα μιας κόρης 2 ετών…)

Στο νεογνό, σώμα και ψυχή δεν βιώνονται ακόμη ως ξεχωριστές οντότητες. Το μικρό πλάσμα που μόλις ξεκίνησε να αναπνέει δεν μπορεί να ξεχωρίσει καν το σώμα και τον ψυχισμό του από το σώμα και τον ψυχισμό της μητέρας του. Τους πρώτους μήνες της ζωής η μητέρα δεν είναι μια «άλλη» από το ίδιο και την ίδια στιγμή είναι όλος του ο κόσμος!

Είναι φυσικό και ακόμα περισσότερο αναμενόμενο να παρατηρείται στις μητέρες η αυταπάτη της πλήρους συγχώνευσης με το μωρό τους στη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων μετά την γέννηση του. Πρόκειται για μια αδιαμφισβήτητη ανάγκη του βρέφους ώστε να καταφέρει να επιβιώσει. Τι συμβαίνει όμως όταν η μητέρα, εξαιτίας μιας ανησυχίας και μιας εσωτερικής ανεπάρκειας, τείνει να αναχαιτίσει μια ακόμα ανάγκη του βρέφους, όπως εκείνη της παρόρμησης να αποχωριστεί από εκείνη ώστε να καταφέρει να σχηματοποιηθεί σαν ψυχή και σώμα ξεχωριστό και μοναδικό; Τι συμβαίνει όταν η παρουσία της εμποδίζει την εξατομίκευση του παιδιού; Τι συμβαίνει όταν μια μητέρα θα ήθελε να οικειοποιηθεί ολοκληρωτικά το παιδί της,  διεκδικώντας ένα απόλυτα δικαίωμα ιδιοκτησίας επάνω του; Τι συμβαίνει αν δεν υπάρχει πουθενά ο πατέρας (ακόμα και σε συμβολικό επίπεδο) να λειτουργήσει σαν κυματοθραύστης στα συγχωνευτικά τσουνάμι της μητέρας; Και τι γίνεται όταν αυτό το βρέφος είναι γένους θηλυκού;

Μητρικός ναρκισσισμός

Η Karyl McBride στο βιβλίο της «Υπάρχει χώρος για μένα;» (Εκδόσεις Πορφύρα) αναφέρει ότι καθώς υπήρξε θεραπεύτρια για πολλές γυναίκες, παρατήρησε ότι με πολλές από αυτές μοιραζόταν τα ίδια συμπτώματα: υπερευαισθησία, αναποφασιστικότητα, υπερβολική ευσυνειδησία, έλλειψη πίστης στον εαυτό τους, αποτυχίες στις στενές σχέσεις, έλλειμμα αυτοπεποίθησης ανεξάρτητα από τα επιτεύγματά τους, καθώς και ένα γενικευμένο αίσθημα ανασφάλειας.

Η ίδια γράφει: «Όπως κι εγώ, οι πελάτισσές μου ένιωθαν από πάντα πως από τη ζωή τους έλειπε κάτι κεφαλαιώδες, κάτι που έμοιαζε να σχετίζεται με τη διαστρεβλωμένη εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους και την ανασφάλεια που στοίχειωναν την ενήλικη ζωή τους. Όπως κι εγώ, ποτέ δεν ένιωθαν επαρκείς» και συνεχίζει: «Έπειτα από χρόνια έρευνας και κλινικής εργασίας, άρχισα να διακρίνω πως τα εξουθενωτικά συμπτώματα, που μοιραζόμουν με τόσες γυναίκες πελάτισσές μου, είχαν τη ρίζα τους σε ένα ψυχολογικό πρόβλημα που ονομάζεται ναρκισσισμός −και ειδικότερα, στον ναρκισσισμό των μητέρων μας… Κατάλαβα πως υπάρχουν μητέρες που έχουν τόσο μεγάλες συναισθηματικές ανάγκες και είναι τόσο απορροφημένες από τον εαυτό τους, που αδυνατούν να δώσουν στις κόρες τους συναισθηματική υποστήριξη και άνευ όρων αγάπη. Και είδα πως οι προβληματικές σχέσεις των πελατισσών μου με τις μητέρες τους, όπως και η σχέση που έχω εγώ με τη δική μου, συνδέονταν ξεκάθαρα με το θέμα του μητρικού ναρκισσισμού». 

Τα συμπτώματα

Για να διαγνωσθεί κάποιος με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας πρέπει να έχει τουλάχιστον πέντε από τα ακόλουθα συμπτώματα:

• Έχει έντονο αίσθημα υπεροψίας και μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του/της.
• Έχει φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, ομορφιάς κτλ.
• Θεωρεί τον εαυτό του/της ξεχωριστό και μοναδικό και πιστεύει πως οι μόνοι οι οποίοι μπορούν να τον/την καταλάβουν είναι άτομα που είναι επίσης ξεχωριστά.
• Απαιτεί τον θαυμασμό των άλλων.
• Αναμένει ξεχωριστή εξυπηρέτηση από τρίτους και απαιτεί όλοι να συμφωνούν αυτόματα με τις προσδοκίες του/της.
• Είναι άτομο ιδιαίτερα χειριστικό το οποίο εκμεταλλεύεται τους άλλους με κάθε μέσο ώστε να επιτύχει το σκοπό του.
• Δεν έχει ενσυναίσθηση απέναντι στα συναισθήματα των άλλων και γι’ αυτό αδυνατεί να τα κατανοήσει.
• Είναι πολύ ζηλόφθονος με τους άλλους ή πιστεύει πως οι άλλοι είναι πολύ ζηλόφθονες απέναντί του/της.
• Είναι αλαζόνας και έχει υπεροπτική στάση απέναντι στους άλλους.

Ποιος θα με προστατέψει από τη μητέρα ή αλλιώς πού είναι ο πατέρας;

«Ήμουν έτοιμη να βάλω το νυφικό, εκείνη ήταν αγχωμένη και μπαινόβγαινε στο δωμάτιο προσπαθώντας να αποφασίσει τι θα βάλει! Δεν είχε αποφασίσει, έλεγε, παρόλο που είχε ράψει ένα μπεζ φόρεμα, το οποίο και έβαλε. Δεν ήρθε στο δωμάτιο παρά μόνο για να ρωτήσει  αν τα σκουλαρίκια που φορούσε ταίριαζαν. Όταν εμφανίστηκα στο σαλόνι εκείνη μου είπε πως τα μαλλιά μου θα ήταν καλύτερα ίσια. Ο πατέρας μου ήταν δακρυσμένος σε μια γωνιά του καναπέ, τον είδα να σκουπίζει τα μάτια του και όταν σηκώθηκε, δίχως να μου πει κάτι άλλο, με συνόδεψε στην εκκλησία. Όταν χώρισα, η μητέρα μου είπε πως έκανα πολύ καλά και κάποιες μέρες αργότερα μου είπε πως είμαι τόσο άχρηστη που δεν μπόρεσα να κάνω ένα παιδί πριν χωρίσω. “Εγώ πότε θα έχω ένα εγγόνι;” με ρώτησε και μετά κούνησε το κεφάλι στον πατέρα μου, λέγοντάς του πως εκείνος με έκανε έτσι» Γ., 40 ετών, θήλυ

Διαβάζουμε για μια μητέρα που δεν μπορεί να συναισθανθεί και να κάνει χώρο για την κόρη της, αλλά και για έναν πατέρα που δεν υπάρχει παρά μόνον στην γωνία ενός καναπέ με επίσης μεγάλη δυσκολία να δώσει συναίσθημα και χώρο.

«Είχα αγκαλιά την νεογέννητη κόρη μου και η μητέρα μου ούρλιαζε πάνω από το κεφάλι μου πως δεν αντέχει άλλο να φροντίζει για όλα, ο πατέρας μου ήταν στο σαλόνι και έβλεπε τηλεόραση, ο άντρας μου άκουσε το χαμό και μπήκε μέσα, της είπε να φύγει. Έκλαψα, εκείνος μας πήρε αγκαλιά και είπε πως δεν έχουμε να φοβηθούμε για τίποτα. Ίσως αν δεν είχα δουλέψει με τον εαυτό μου μέσα στην ομάδα να μην τον είχα επιλέξει για σύντροφο μου, είναι τόσο διαφορετικός από τον πατέρα μου, εμείς είμαστε τόσο διαφορετικοί από εκείνους». Ν., 39 ετών, θήλυ

Αναμφίβολα, για να καταφέρει το παιδί να αποδεχτεί τον εαυτό του ως άτομο, η καλύτερη εγγύηση είναι οι γονείς που αγαπιούνται και επιθυμεί ο ένας τον άλλο, εμποδίζοντας έτσι το παιδί να γίνει ναρκισσιστική προέκταση της μητέρας του ή του πατέρα του.

Μια περίπλοκη διαδρομή για το θηλυκό βρέφος 

Η γυναίκα ως κόρη και ως βρέφος έχει σαν ύπαρξη να διαγράψει μια ιδιαίτερα περίπλοκη διαδρομή ώσπου να φτάσει στο κατώφλι της εφηβείας. Ενώ όταν το αγόρι γεννιέται και ο πρώτος έρωτας της ζωής του είναι η μητέρα του και ώσπου να βρει μια δική του γυναίκα έχει απλά να αντιμετωπίσει τον  ανταγωνισμό με τον πατέρα του που θα ξεπεράσει ταυτιζόμενος μαζί του (αν το ζευγάρι είναι καλό τότε η διαδρομή θα είναι βατή και σύντομη), όταν γεννιέται το κορίτσι ο πρώτος έρωτας της ζωής του  για τους πρώτους μήνες είναι επίσης… η μητέρα του!

Καθώς το νευρικό σύστημα αναπτύσσεται και οι γενετήσιες ορμές δίνουν τις εντολές της φύσης, το κορίτσι έρχεται στη δύσκολη θέση να απαρνηθεί τη μητέρα μια και δεν έχει να της δώσει κάτι σε επίπεδο αναπαραγωγικό και καλείται να στραφεί προς τον πατέρα, ούσα πια ανταγωνίστρια με την μητέρα που άλλοτε λάτρευε. Το μίσος της μικρής κόρης προς την μάνα που κατέχει τον άντρα έρχεται σε σύγκρουση με την μεγάλη αγάπη που έχει απέναντι της. Στη συνέχεια, και αν όλα είναι καλά στο γονικό ζευγάρι, η κόρη θα αφήσει και τον πατέρα από το ερωτικό οπτικό της πεδίο και θα ταυτιστεί με την μητέρα της αναζητώντας τον δικό της άντρα.

Πρόκειται και στις δυο περιπτώσεις για διαδρομές υποκινούμενες από ασυνείδητες εντολές εγγεγραμμένες, αν θα μπορούσαμε να πούμε, οντογενετικά. Σκεφτείτε λοιπόν σε αυτή την περίπλοκη και γεμάτη συγκρούσεις διαδρομή μιας μικρής ύπαρξης να προστεθεί και η συμπεριφορά μιας διαταραγμένης ναρκισσικά μητέρας! Μιας μητέρας που για να βοηθήσει το παιδί της να βρει τον χώρο του στον κόσμο των ενηλίκων θα πρέπει να έχει την ικανότητα να κάνει χώρο και να δεχτεί πως το πλάσμα αυτό που έχει μπροστά της θα ζήσει την δική του ζωή και θα δώσει με τη σειρά του ζωή! Και τα παιδιά των παιδιών της θα ζουν ακόμα και όταν εκείνη πια δεν θα ζει.

Αν μια μητέρα δεν αντέξει αυτή την πορεία της ζωής, αν δεν έχει δημιουργηθεί χώρος μέσα της από τη δική της μητέρα ώστε να αντέξει και η ίδια την διαδρομή προς την ενηλικίωση και αν έχει επιλέξει έναν σύζυγο απόντα και αποσυρμένο, πιθανόν εξαιτίας μιας κακής σχέσης με ναρκισσικούς γονείς, τότε τα παιδιά κινδυνεύουν να μείνουν ακινητοποιημένα από ένα μαγικό ξόρκι που θα λυθεί μόνο μέσα από ένα μαγικό φιλί αγάπης.

Και μια και σε τούτο το άρθρο αναφερόμαστε σε μωρά γένους θηλυκού που καταλήγουν σαν την Ωραία Κοιμωμένη, ένα έχω να πω: Τα μάγια λύνονται μονάχα αν επανορθωθεί μέσα στον ψυχικό χώρο του κοριτσιού το γονικό ζεύγος, σε συμβολικό επίπεδο. Αν η μικρή κοιμωμένη ξυπνήσει και διεκδικήσει τη ζωή της  κάνοντας ό,τι μπορεί ώστε να φροντίσει τον εαυτό της, όπως θεραπεία, ώστε να δυναμώσει ψυχικά, τότε θα μπορέσει να διαχωριστεί από μια άρρωστη μητέρα. Με προσπάθεια και επιμονή η βασανισμένη από τα γεννοφάσκια της κόρη θα καταφέρει να αποκτήσει  την δυνατότητα να γίνει η ίδια κάποια στιγμή συμβολικά μητέρα του εαυτού της, και αν το επιθυμήσει και μητέρα των δικών της παιδιών, με έναν σύζυγο όμως αυτή τη φορά που θα είναι εκεί για να προστατεύει εκείνη από την μητέρα που έχει εσωτερικεύσει αλλά και τα ίδια παιδιά της από τις δικές της συγχωνευτικές τάσεις (που είπαμε πως τις πρώτες εβδομάδες είναι απαραίτητες για την επιβίωση του βρέφους)!

Διαβάστε: Karyl McBride, «Υπάρχει χώρος για μένα;» (Εκδόσεις Πορφύρα)

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος, ομαδική- οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.