Πόλεμος.Πώς να μιλήσω στα παιδιά όταν, με τα μάτια ορθάνοιχτα, βλέπουν σε απευθείας σύνδεση τα τανκς να εισβάλλουν σε πόλεις, βομβαρδισμούς και άμαχους πολίτες μιας χώρας να τρέχουν να σωθούν σε καταφύγια; Κι όλα αυτά το 2022;
Πρέπει να θίξω το θέμα αυτό;
Πώς δεν θα τα τρομάξω;
Πώς θα τα ενημερώσω σωστά;
Τι αξίες μπορώ να τους εμφυσήσω;
Πώς θα μάθουν από το πάθημα τόσων γενεών;
Αν ο πόλεμος είναι τρομακτικός για εμάς τους ενήλικες, μπορούμε να φανταστούμε πόσο απειλητικός μοιάζει στα αθώα μάτια των παιδιών μας. Ως γονείς και ως δάσκαλοι οφείλουμε να είμαστε προετοιμασμένοι να απαντήσουμε στις ερωτήσεις και τις ανησυχίες τους.
Ακόμα κι αν προσπαθήσουμε να τα προστατεύσουμε από τον καταιγισμό των πληροφοριών απομακρύνοντάς τα από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο ή το διαδίκτυο, τα παιδιά θα ακούσουν. Αυτό είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για το μικρό παιδί, γιατί μπορεί να πιστεύει ότι η σύγκρουση συμβαίνει στο σπίτι του και ότι η πληροφορία που λαμβάνει απασχολεί με τον ίδιο τρομακτικό τρόπο και τους γονείς του. Ερωτήματα μπορεί να προκύψουν ανεξάρτητα από την ηλικία του παιδιού. Το βασικό είναι να προσαρμοστούμε στις ανάγκες του κάθε παιδιού.
Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας που ενδεχομένως έχουν ακούσει για τον πόλεμο, θα μοιραστούν μαζί σας τις ερωτήσεις τους πιθανά με κάποια ανησυχία. Καλό θα ήταν να δώσετε μια σαφή και απλή απάντηση, εξηγώντας ότι ο πόλεμος είναι πολύ μακριά από την Ελλάδα.
Στα μικρά παιδιά, η πληροφορία χρειάζεται να είναι σε μικρές «δόσεις» και αρκετά γενική ώστε να έχει τον χρόνο να την αφομοιώσει. Υπάρχουν παιδιά που τα επίπεδα του άγχους τους είναι πιο υψηλά από ότι σε άλλα συνομήλικα, είτε λόγω ιδιοσυγκρασίας είτε βιωμάτων. Για παράδειγμα, εάν ένα παιδί στην ηλικία των 6 ή 7 έχει έντονους φόβους, εφιάλτες, αποφεύγει το σκοτάδι, μπαίνει σε τελετουργικές συμπεριφορές για να ρυθμίσει το άγχος του όπως το να κοιτάξει κάτω από το κρεβάτι για να βεβαιωθεί ότι είναι ασφαλής. Σε αυτά τα παιδιά η πληροφορία πρέπει να είναι σταθερή και καθησυχαστική. Δεν μπορούμε να ανοίγουμε πολλά μέτωπα. Ο τόνος της φωνής μας πρέπει να είναι καθησυχαστικός. Συναισθήματα όπως ο φόβος και ο θυμός είναι αποδεκτά και ανθρώπινα. Όταν βλέπουμε ένα μικρό παιδί να φοβάται και να ανησυχεί, μπορούμε να του πούμε ότι δεν πρόκειται να μας συμβεί κάτι κακό, όμως μπορούμε να είμαστε λυπημένοι και λίγο ανήσυχοι για όσα συμβαίνουν σε συνανθρώπους μας.
Όσον αφορά τα παιδιά κάτω των 8 ετών, είναι προτιμότερο να περιμένετε μέχρι να έρθει η ερώτηση και η απορία από τα ίδια, εκτός αν παρατηρήσετε ότι το παιδί είναι αναστατωμένο, ξυπνάει μέσα στη νύχτα ή η συμπεριφορά του έχει αλλάξει τον τελευταίο καιρό. Σε αυτές τις περιπτώσεις, μπορούμε να το ρωτήσουμε τι το απασχολεί.
Είναι επίσης σημαντικό να ενημερώσετε το παιδί ότι είστε διαθέσιμοι να απαντήσετε στις ερωτήσεις του, καθώς αυτό τους δίνει μια αίσθηση ασφάλειας και σιγουριάς. Αντίθετα, η έλλειψη απαντήσεων και η απόκρυψη των πληροφοριών που μπορεί να κατανοήσει ανάλογα με το αναπτυξιακό του στάδιο μεγαλώνει το άγχος του, ενισχύει τη φαντασία με αποτέλεσμα στο μυαλό του να πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις. Αν νιώσει ότι δεν θέλετε να του απαντήσετε, ενδεχομένως να καταγραφεί μέσα του ως συμπεριφορά αποφυγής μοιράσματος οποιουδήποτε έντονου και δυσφορικού συναισθήματος τόσο στην παρούσα φάση όσο και στο μέλλον.
Ως γενική αρχή, θα λέγαμε ότι το ίδιο το παιδί μάς καθοδηγεί στη συζήτηση. Όταν θέσει την ερώτηση, είναι σημαντικό να δούμε τι ακριβώς γνωρίζει, πού άκουσε για τον πόλεμο και από ποιον. Ακολουθούμε το νήμα της σκέψης του και των αναγκών του. Θα ψάξει με τα μάτια του ακόμα και το δικό σας συναίσθημα. Οφείλουμε να το μοιραστούμε προσέχοντας να μην τροφοδοτήσουμε τους φόβους του. Ονομάζουμε το συναίσθημα καθρεφτίζοντας τη συναισθηματική μας κατάσταση. Έτσι και το παιδί μπορεί να συντονιστεί και να μάθει να επικοινωνεί οποιοδήποτε συναίσθημα του. Μπορούμε να πούμε «Ναι, κι εγώ νιώθω θλίψη για την κατάσταση αυτή», «Καταλαβαίνω την αγωνία σου». Αν όμως δεν έχετε απάντηση στην ερώτησή του, μη διστάσετε να το παραδεχτείτε λέγοντάς του ότι θα το ψάξετε και θα επανέλθετε με την απάντησή σας. Αφήστε την πόρτα ανοιχτή να σας ξαναθέσει τις ανησυχίες του, όταν νιώσει την ανάγκη.
Ωστόσο, είναι απαραίτητο να φιλτράρουμε και να επιλέγουμε την έγκυρη πληροφορία πριν φτάσει στα παιδιά. Αποφύγετε την έκθεσή τους σε σοκαριστικές εικόνες με βομβαρδισμούς, κατεστραμμένες πόλεις και αβοήθητα παιδιά, δραματικές δηλώσεις ή έντονες περιγραφές.
Όσο το παιδί μεγαλώνει αποκτά μια πιο οξεία κριτική σκέψη για όσα συμβαίνουν γύρω του. Μπορεί να αντιληφθεί ότι τον πόλεμο δεν είναι τον επιθυμούν όλοι, ότι η ατομική ευθύνη μας απέναντι στον συνάνθρωπο και τον πολιτισμό είναι βαριά. Με τη σειρά μας, χρειάζεται να αναλογιστούμε ποιες αξίες θέλουμε να εμφυσήσουμε στα παιδιά μας με τη συζήτηση σχετικά με τον πόλεμο. Θέλουμε να εστιάσουμε στην ελπίδα; Στη σημασία της ειρηνικής συνύπαρξης; Στη δύναμη της συμμετοχής των πολιτών; Στην ανάγκη να διεκδικούμε ορθή και πλήρη ενημέρωση; Στη χρήση κάθε μορφής βίας; Στην αυτοδιάθεση των λαών; Στον σεβασμό της κληρονομιάς και της κουλτούρας κάθε χώρας;
Όλα τα παραπάνω αποτελούν εφαλτήριο για συζητήσεις που – ναι – έχουν ένα υπαρξιακό υπόβαθρο ακόμα και για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Είναι σημαντικό μέσα από τα παραμύθια και το παιχνίδι να αναρωτηθούμε μαζί του για τη δική του δύναμη, τα όρια μας αλλά και αυτά των άλλων, την αλληλεγγύη και τη διαπραγμάτευση καθώς επίσης και τα δύσκολα συναισθήματα που οι ήρωες των παραμυθιών βιώνουν μπροστά στον κίνδυνο και την ανασφάλεια.
Εδώ η ζωγραφική θα μπορούσε να αποτελέσει μια εξαιρετική ευκαιρία να σχεδιάσουν αυτό που αισθάνονται, να δώσουν δηλαδή μια αναπαράσταση του κόσμου τους. Είναι απαραίτητο, ωστόσο, να είστε κοντά του, να το παρατηρείτε κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας και να συζητήσετε στο τέλος αυτό που ζωγράφισε.
Ας σταθούμε τέλος σε μια σημαντική παράμετρο. Τα τελευταία δύο χρόνια βιώνουμε έναν άλλου τύπου πόλεμο που μας γέμισε αγωνία και ανασφάλεια. Η πανδημία, όμως αποτελεί μια συλλογική πληγή, η δράση για την αντιμετώπιση της ήταν και παραμένει συλλογική. Στην περίπτωση του πολέμου όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά, ο πόλεμος δεν μολύνει (τουλάχιστον όχι κυριολεκτικά) και δυστυχώς τα μέτρα που λαμβάνονται δεν μας βρίσκουν όλους στην ίδια μεριά του χαρακώματος.
Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.
