Η ικανότητα της ανάγνωσης ‒ως η σωστή αποκωδικοποίηση συμβόλων‒ θεωρείται βασική δεξιότητα στη σύγχρονη κοινωνία. Με αυτό το επιχείρημα προσπαθούν οι δάσκαλοι ανά τον κόσμο να παροτρύνουν τα παιδιά να «μάθουν να διαβάζουν καλά». Κατά τη διδασκαλία της ανάγνωσης στις πρώτες τάξεις του δημοτικού, δίνεται έμφαση στην τεχνική διάσταση και στην πρακτική αξία της αποκωδικοποίησης των λέξεων, ενώ παραβλέπονται οι ευκαιρίες που δίνει στον αναγνώστη το ίδιο το κείμενο. Η κατάκτηση του μηχανισμού της ανάγνωσης γίνεται, λοιπόν, αυτοσκοπός που πραγματώνεται έξω από το πραγματικό περιβάλλον του κειμένου, που είναι το νόημα. Δυστυχώς, μέσα από πρακτικές συμβατές με αυτή τη λογική, ο νεαρός αναγνώστης απομακρύνεται από τη μαγεία της ανάγνωσης, ως τέχνης της πρόσβασης στο νόημα, ενώ ταυτόχρονα στερείται την όποια ευκαιρία για να μαντέψει ή να συνδιαμορφώσει το νόημα μαζί με τον συγγραφέα, δηλαδή να συμμετέχει ενεργά ως υποκείμενο. Με άλλα λόγια, στο σύγχρονο εκπαιδευτικό πλαίσιο, η δεξιότητα της ανάγνωσης και ο κόσμος των βιβλίων δομούνται κατά κύριο λόγο από έναν σωρό τεχνολογικές συμβάσεις, που είναι πολύ πιθανό να μην ενδιαφέρουν καθόλου ένα παιδί ή έναν έφηβο.

Ένας καινούργιος κόσμος

Από την άλλη πλευρά, όμως, η φαντασία, ο ενθουσιασμός και η περιέργεια μπορούν να αποτελέσουν εξαιρετικά «εργαλεία» προκειμένου να εισαγάγουμε το παιδί στον κόσμο των βιβλίων. Αν η καλλιέργεια της αναγνωστικής ικανότητας «υποσχεθεί» να του ανοίξει έναν νέο κόσμο εμπειριών, θα του δώσει την ευκαιρία να περιορίσει την άγνοιά του, να γνωρίσει τον κόσμο –πραγματικό και φανταστικό‒ και να γίνει κύριος των ερεθισμάτων που θα προσλαμβάνει. Τότε η ανάγνωση αποκτά μία άλλη αξία, για την οποία αξίζει τον κόπο να προσπαθήσει κανείς αρκετά! Η συνθήκη αυτή φαίνεται να είναι ικανή να δώσει στον μικρό μαθητή έναν λόγο για να συγκεντρωθεί και να αφιερώσει αρκετό χρόνο και κόπο, ώστε να κατακτήσει τον μηχανισμό της. 

Η διδασκαλία της ανάγνωσης θα μπορούσε να μοιάζει με τη διαδικασία μύησης ενός μαθητευόμενου σε έναν καινούργιο κόσμο. Όταν η εκμάθησή της βιώνεται ως μοναδικός τρόπος ώστε να έχει ο μαθητής δικαίωμα συμμετοχής σε έναν νέο κόσμο, όπου εκείνος θα αποφασίζει τι θα διαβάζει, κάθε πότε και για πόσο, τότε του προφέρουμε έναν λόγο άξιο για να προσπαθήσει. Του δίνουμε την αίσθηση πως ο κόπος που θα καταβάλει θα το ωφελήσει ως άτομο, θα διευρύνει τις επιλογές του και θα του δώσει την ευκαιρία να «θρέψει» τις προσωπικές του προτιμήσεις. Αναμφίβολα, πρόκειται για ένα κίνητρο ισχυρό, ώστε να αφοσιωθεί ένα παιδί των πρώτων τάξεων του δημοτικού σε μία συχνά κοπιώδη και χρονοβόρα εργασία.

Τα οφέλη της επιθυμίας

Όταν η εκμάθηση του μηχανισμού της ανάγνωσης δημιουργεί στον μαθητή την αίσθηση της ευκαιρίας και της πρόσβασης σε νέους κόσμους σκέψης ‒ξανατονίζω, πραγματικούς ή φανταστικούς‒ τα θετικά αποτελέσματα είναι  πολλά:

• Επιτυγχάνεται η κατάκτηση του μηχανισμού της αποκωδικοποίησης, δηλαδή η ευχερής ανάγνωση πολύ ευκολότερα.
• Δημιουργείται μία θετική σχέση με τη συνολική μαθησιακή διαδικασία.
• Ο μαθητής διαβάζει παρακινούμενος από ένα εσωτερικό κίνητρο.

Η έμφυτη ροπή των παιδιών στην απόλαυση της αφήγησης και των ιστοριών, όχι μόνο χάνεται στα βάθη των αιώνων, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί την απαρχή της λογοτεχνίας. Όλοι μπορούμε να ανακαλέσουμε εικόνες παιδιών που χάνονται μέσα στις ιστορίες των βιβλίων και γοητεύονται από τον κόσμο της φαντασίας και των ποικίλων αφηγήσεων. Τα παιδιά αιχμαλωτίζονται από τα βιβλία, αρκεί να τους έχουν δοθεί με τον κατάλληλο τρόπο.

Δυστυχώς, όμως, ο σύγχρονος κόσμος θεωρεί την εκμάθηση της ανάγνωσης ως τη διαδικασία κατάκτησης μιας συγκεκριμένης δεξιότητας που αποτελείται από πεπερασμένα στάδια και διδάσκεται τμηματικά. Έτσι κάποιος μπορεί να σταθεί με έντονο σκεπτικισμό απέναντι στην οπτική που θέλει την ανάγνωση ως «ένα τελετουργικό που σε μυεί για να αποκτήσεις πρόσβαση σε άλλους κόσμους». Έτσι, η επιθυμία του παιδιού είναι αυτή που θα δώσει στην τεχνική της αποκωδικοποίησης νόημα και θα την αντιμετωπίσει ως μία «μαγική τέχνη»,  σαν τις «μαγικές δυνάμεις» που έχουν οι ήρωες των παραμυθιών.

Ανάγνωση και μαθησιακές δυσκολίες

Στο σημείο αυτό ανακύπτει και το ζήτημα των μαθησιακών δυσκολιών που σχετίζονται με την ανάγνωση. Τι θα γινόταν με τις διαγνώσεις των δυσκολιών, εάν προσεγγίζαμε τη δεξιότητα της αποκωδικοποίησης με μία άλλη οπτική; Προκειμένου να γίνει η αναγνωστική ικανότητα ένας στόχος πραγματικά επιθυμητός από το ίδιο το παιδί, πρέπει να αποκτήσει νόημα για το ίδιο. Χρειάζεται ο μαθητής να έχει έναν προσωπικό λόγο για να αφοσιωθεί στο να μάθει να διαβάζει και επιπλέον, πρέπει να έχει έναν ακόμα σημαντικό λόγο για να θελήσει να κατανοήσει τα όσα διαβάζει. Ο μαθητής θα αποκτήσει την επιθυμία να αφοσιωθεί στην ανάγνωση ‒αποκωδικοποίηση, ευχέρεια και κατανόηση‒ μόνο όταν η διαδικασία αυτή γίνει ελκυστική για τον ίδιο ως άτομο.

Από αγγαρεία σε εμπειρία

Όσοι από εμάς έχουμε παρατηρήσει τη στάση και την αντίδραση των μαθητών σε περιστάσεις όπου τους ζητάται να διαβάσουν ή να επιλέξουν βιβλία, έχουμε καταλάβει αμέσως πως υπάρχουν συγκεκριμένα κείμενα, θεματικές ή ήρωες που μαγεύουν την πλειονότητά τους. Πρόκειται για ένα ακόμα στοιχείο που χρειαζόμαστε ως γονείς και εκπαιδευτικοί προκειμένου να προσεγγίσουμε την ανάγνωση ως ευκαιρία και όχι αγγαρεία: Οφείλουμε να φέρνουμε τα παιδιά μας σε επαφή με κείμενα αντάξια της προσοχής και των ενδιαφερόντων τους. Το υλικό προς ανάγνωση θα πρέπει να είναι ενδιαφέρον και ελκυστικό, όχι σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα, αλλά ταιριαστό με την προσωπικότητα του υποκειμένου. Μόνο με αυτό το κριτήριο θα δώσουμε στον μικρό, επίδοξο αναγνώστη την ευκαιρία να διευρύνει τους ορίζοντες της σκέψης και να μαγευτεί…

Τι χρειάζεται, λοιπόν, για να μετατρέψουμε την ανάγνωση από καθήκον σε εμπειρία; Τι χρειάζεται ώστε να επικοινωνήσουμε στο παιδί τη μαγεία της ανάγνωσης; Η συνθήκη σαγήνης που θα πυροδοτήσει την επιθυμία και θα καταστήσει την αναγνωστική εμπειρία προσωπική υπόθεση του μαθητή. Είναι η ίδια συνθήκη που θα τον βοηθήσει να εξελιχθεί σταδιακά σε άρτια προσωπικότητα. Κλείνω με μία σύντομη αναφορά στα λόγια του Huey: «Το παιδί πρέπει να μαθαίνει ανάγνωση από επιλεγμένη κλασική λογοτεχνία, η καλή λογοτεχνία έχει πάντα να προσφέρει ένα νόημα στον αναγνώστη κάθε ηλικίας». 

Η Μαρία Κοκκινιώτη είναι εκπαιδευτικός–ειδική παιδαγωγός. Θα τη βρείτε στο Mindset: Fulfill the Potential.  Υποστήριξη Μαθητών και Γονέων, www.mindset.edu.gr