Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου σε graphic novel. Όταν πρωτοάκουσα την πρωτοποριακή ιδέα των Εκδόσεων Μεταίχμιο, ενθουσιάστηκα και εντυπωσιάστηκα. Ήμουν σίγουρη πως το βιβλίο αυτό θα ήταν φανταστικό, για λόγους πολλούς. Γιατί καταρχάς είχε την έγκριση της ίδιας της συγγραφέα, που δυστυχώς δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο. Δε θα την έδινε ελαφρά τη καρδία, αν δεν ήξερε πως κάτι καλό επρόκειτο να βγει… Κατά δεύτερον, γιατί έχω απόλυτη εμπιστοσύνη στην Αγγελική Δαρλάση, που δε θα αναλάμβανε ποτέ ένα τέτοιο εγχείρημα αν δεν ήταν σίγουρη ότι θα μπορούσε να αντεπεξέλθει άριστα στις απαιτήσεις του. Κατά τρίτον, γιατί αγαπώ πολύ τα graphic novels. Ομολογώ πως τον κομίστα, τον Δημήτρη Μαστώρο δεν τον γνώριζα, άλλωστε ο περίπατος είναι το δεύτερο μόλις βιβλίο του, όμως, προφανώς η επιλογή του δε θα είχε γίνει τυχαία.
Διαβάζοντάς το, ενθουσιάστηκα και εντυπωσιάστηκα ακόμα περισσότερο. Γιατί η Δαρλάση και ο Μαστώρος δημιούργησαν ένα κείμενο, που είναι ταυτόχρονα και το κλασικό αγαπημένο μυθιστόρημα, αλλά και ένα ολοκαίνουργιο ανάγνωσμα. Δεν ξέρω αν μπορώ να το εξηγήσω με λόγια, είναι περισσότερο μια αίσθηση που μου γεννήθηκε καθώς διάβαζα το βιβλίο, ότι το γνώριζα και δεν το γνώριζα ταυτόχρονα. Ότι ήξερα τι θα συμβεί, αλλά περίμενα να το ανακαλύψω σαν να μην το ‘ξερα. Τον αυθεντικό Μεγάλο περίπατο του Πέτρου τον γνωρίζουμε σχεδόν όλοι, είναι πυκνογραμμένος, συγκλονιστικός και συνοψίζει, παντρεύοντας τον πόνο με το χιούμορ, τέσσερα σκληρά χρόνια ελληνικής ιστορίας. Στο μυαλό μου είχα πλάσει τις δικές μου εικόνες, και ως παιδί, όταν τον πρωτοδιάβασα, και ως ενήλικη όταν επέστρεψα στο γραπτό της Ζέη, αλλά και στη θεατρική παράσταση. Το graphic novel έχει καταφέρει να συμπυκνώσει όλη την ουσία του βιβλίου με ελάχιστο, αλλά καίριο κείμενο –δεν νομίζω πως θα μπορούσαν να επιλεγούν καλύτερα αποσπάσματα– και μια σειρά από ασπρόμαυρες εικόνες-γροθιά στο στομάχι που καταφέρνουν να χωρέσουν μέσα τους όσα δε χώρεσαν σε λέξεις.
Ο Μαστώρος έχει μια τεχνική απολύτως ταιριαστή στη ζοφερή -αλλά συχνά ελπιδοφόρα- ατμόσφαιρα του πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης, της απελευθέρωσης. Ο τρόπος με τον οποίον απεικονίζει τα πρόσωπα και τις εναλλαγές των συναισθημάτων τους είναι αξιομνημόνευτος. Επίσης, φαίνεται πως έχει μελετήσει ουσιαστικά την εποχή που απεικονίζει, γιατί όλες οι λεπτομέρειες (οι δρόμοι, τα αυτοκίνητα, οι κινηματογράφοι, οι πλατείες, τα αντικείμενα, τα ρούχα, τα τσιγάρα…) είναι ολόσωστες και αποτυπώνουν άριστα τις αρχές της δεκαετίας του ’40, όπως τουλάχιστον τις έχουμε γνωρίσει μέσα από εφημερίδες, φωτογραφίες και ταινίες.
Με μια νέα γλώσσα, λοιπόν, κειμενική και εικονική, ο Πέτρος επιστρέφει για να μας θυμίσει πώς έζησαν οι προπαππούδες και οι παππούδες μας, ίσως και οι γονείς μας, εκείνα τα δύσκολα χρόνια, όταν τα παιδιά πεινούσαν, μα αντιστέκονταν· όταν ωρίμαζαν πριν από την ώρα τους, αλλά τελικά όχι απλώς επιβίωναν, αλλά συνέβαλλαν ουσιαστικά σε κοσμοϊστορικά γεγονότα· όταν, άθελά τους, ως άλλοι γαβριάδες, έγραφαν ιστορία… Ο Πέτρος ξεκινάει τον “περίπατό” του εννιάχρονο πιτσιρίκι, αδιάβαστο στη Γεωγραφία για την επόμενη μέρα στο σχολείο, γιατί πενθεί το τριζόνι του, και καταλήγει δεκατριάχρονο αντράκι, που πολέμησε με κάθε δυνατό τρόπο τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που είχαν κατακτήσει την πόλη κι ολόκληρη τη χώρα του. Μαζί του κι η Αντιγόνη, η αδελφή του, που από χαζοκόριτσο εξελίσσεται σε ώριμη κοπέλα, μαζί του κι ο Σωτήρης, που χάνεται άδοξα, όπως κι η μεγάλη αγάπη του Πέτρου, η επίσης αδικοχαμένη Δροσούλα, όπως η κυνηγημένη Ρίτα, όπως ο Γιάννης, όπως ο Αχιλλέας, όπως ο Μιχάλης. Μα και οι υπόλοιποι περιφερειακοί χαρακτήρες αποκτούν μιαν άλλη, καινούργια υπόσταση, μαζί με τη μορφή τους: Η μάνα που είναι πια όλο λυπημένη, ο άνεργος πατέρας που ακούει ραδιόφωνο κι ελπίζει κι αντιστέκεται στα κρυφά, ο παππούς που ξεγελάει τους δικούς του για να επιβιώσει, ο θείος Άγγελος, ο ήρωας της οικογένειας, μα και γονείς που εγκατέλειψαν τα παιδιά τους, Άγγλοι, Γερμανοί, μαυραγορίτες, δοσίλογοι, σαμποτέρ, καλλιτέχνες και βέβαια αντιστασιακοί. Κι ένα τριζόνι, μια χελώνα κι ένας σκύλος.
Πάμε, τώρα, στις ηλικίες. Από πότε μπορεί ένα παιδί να διαβάσει τον Μεγάλο Περίπατο του Πέτρου σε graphic novel; Εξαρτάται από το πώς και τι συζητά με τους γονείς του, από το τι γνωρίζει για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ό,τι τον ακολούθησε και από το πόσο “προστατευμένο” επιλέγουν οι γονείς του να το κρατήσουν από τη σκληρότητα της πραγματικότητας. Προσωπικά, θα πρότεινα να διαβαστεί, όπως και το πρωτότυπο κείμενο, από κάθε παιδί άνω των εννέα ετών, γιατί είναι πάνω απ’ όλα ένα απαραίτητο μάθημα ελληνικής ιστορίας. Στα εννιά μου είχα διαβάσει κι εγώ το μυθιστόρημα της Ζέη και στα εννιά τους το διάβασαν και τα παιδιά μου. Τα εννέα έτη είναι μια ηλικία-ορόσημο, γιατί ταυτίζεται με αυτήν του Πέτρου όταν ξεκινάει η αφήγηση.
Στο σημείο αυτό, όμως, έχω να κάνω δυο παρατηρήσεις: Ότι τα σημερινά εννιάχρονα παιδιά, παρά την πληθώρα των παιδικών βιβλίων που κυκλοφορούν, δεν είναι συνηθισμένα ούτε στα μεγάλα (αυθεντικό μυθιστόρημα) ούτε στα δύσκολα (αυθεντικό μυθιστόρημα και graphic novel) κείμενα. Τα βιβλία που διαβάζουν συνήθως είναι μικρά σε μέγεθος, δεν εμπεριέχουν πόλεμο και πείνα και φτώχεια και θάνατο (ή αν το κάνουν είναι με πλάγιο, “άκακο” τρόπο) είναι πολύχρωμα, ακολουθούν “συνταγές” και τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουν οι πρωταγωνιστές τους είναι ήσσονος σημασίας, τουλάχιστον σε σχέση με όσα αντιμετωπίζει ο Πέτρος και το περιβάλλον του. Τα παιδιά, λοιπόν, που συνήθως διαβάζουν –αν διαβάζουν– για τσακωμούς με φίλους, κακούς βαθμούς, μετακομίσεις, bullying, ρατσισμό, άντε και λίγο προσφυγικό που είναι και της μόδας (και φυσικά ταυτίζονται με τους ντόπιους και όχι με τους πρόσφυγες), πιθανόν θα σοκαριστούν, τουλάχιστον στην αρχή, διαβάζοντας την ιστορία του Πέτρου. Όμως, θα επιμείνω, χρειάζεται να τη διαβάσουν κι ας μην είναι ελαφρύ ανάγνωσμα. Το ότι το κείμενο στο νέο βιβλίο είναι λίγο και κυριαρχεί η εικόνα μπορεί να βοηθήσει τους μη εξοικειωμένους με τις πολλές λέξεις αναγνώστες ή τους αναγνώστες που δυσκολεύονται στην ανάγνωση, γιατί π.χ. έχουν μαθησιακές δυσκολίες, να προσεγγίσουν ευκολότερα αυτό το δύσκολο θέμα: Τον πόλεμο και ό,τι αυτός συνεπάγεται. Τη φρίκη.
Η Άλκη Ζέη, άλλωστε, γι’ αυτό έγραψε το βιβλίο, γιατί διαπίστωσε επιστρέφοντας στην Ελλάδα από τη Σοβιετική Ένωση το 1964 ότι τα παιδιά (και φανταστείτε πόσο πιο κοντά στα γεγονότα ήταν τα παιδιά της δεκαετίας του ’60) δεν ήξεραν σχεδόν τίποτα για τον πόλεμο, πλην του “Όχι” του Μεταξά, ούτε για την Αντίσταση στους κατακτητές. Ακόμα και γονείς που είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση δεν είχαν αφηγηθεί τα γεγονότα στα παιδιά τους. Και έτσι, αποφάσισε να τα αφηγηθεί εκείνη, γιατί δεν ήθελε να λησμονηθεί η ιστορία: Η κήρυξη του πολέμου, οι νίκες του ελληνικού στρατού στο μέτωπο, η κατάρρευση του μετώπου, η επιστροφή των πληγωμένων φαντάρων, η είσοδος των Ναζί στην Αθήνα, η Κατοχή, η πείνα τον φριχτό χειμώνα 1941-42, η Αντίσταση, τα συσσίτια, τα μπλόκα, οι διαδηλώσεις, οι Εγγλέζοι, η απελευθέρωση.
Είναι, νομίζω, χρέος μας ως γονέων να μην επιτρέψουμε να ξεχαστεί το πρόσφατο παρελθόν μας και να το επικοινωνήσουμε στα παιδιά μας με κάθε τρόπο. Ένα καλό βιβλίο είναι ίσως ο ιδανικότερος. Ας μη φοβόμαστε πως αυτά θα “τραυματιστούν” από ένα ανάγνωσμα. Τις προάλλες διάβαζα σε μια βιβλιοφιλική ομάδα μια μητέρα να ωρύεται πως δεν μπορεί ένα δεκατετράχρονο παιδί να διαχειριστεί την ανάγνωση της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη. Διαφωνώ κάθετα. Ένα δεκατετράχρονο παιδί μπορεί να διαχειριστεί τα πάντα. Τώρα, η πρότασή μου είναι η εξής: Αν το παιδί σας είναι άνω των 11 ετών, δώστε του το βιβλίο να το διαβάσει μόνο του κι έπειτα δείτε το/συζητήστε το μαζί. Αν το παιδί σας είναι από 9 έως 11 ετών, διαβάστε το παρέα, ώστε να εξηγείτε και να ανακουφίζετε όπου χρειάζεται. Προφανώς, το βιβλίο είναι ιδανικό ανάγνωσμα και για κάθε ενήλικο.
Αν και το αυθεντικό κείμενο της Άλκης Ζέη είναι ήδη 50 ετών, πέραν της ιστορικής και λογοτεχνικής του σημασίας, είναι ακόμη επίκαιρο γιατί ο φασισμός και ο ναζισμός δυστυχώς παραμένουν ακόμα παρόντες στην ελληνική κοινωνία, άλλοτε κεκαλυμμένοι και άλλοτε απροκάλυπτοι. Οι πράξεις αντίστασης, λοιπόν, δεν πρέπει να σταματήσουν, ακόμα κι αν σήμερα οφείλουν να έχουν άλλη μορφή. Αν κρύβουμε και εξωραΐζουμε καταστάσεις, μάλλον δεν προστατεύουμε, αλλά εκθέτουμε περισσότερο τα παιδιά μας σε κίνδυνο, λόγω της άγνοιάς τους για την πραγματικότητα. Επειδή, λοιπόν, οι καιροί είναι δύσκολοι, έχουμε χρέος να τα θωρακίσουμε, όχι κλέβοντάς τους την παιδικότητα, αλλά ενδύοντάς τη με πιο γερές φορεσιές: Με την αλήθεια, με τη γνώση, με την ιστορική συνείδηση. Ο πανέξυπνος, παρατηρητικός και πάνω απ’ όλα πατριώτης Πέτρος είναι και πάλι παρών, σε μια πιο σύγχρονη μορφή, και είναι έτοιμος να τα πάρει από το χέρι και να τα καθοδηγήσει σωστά. Όπως έχει καθοδηγήσει γενιές και γενιές παιδιών, στων οποίων την καρδιά χαράχτηκε για πάντα, από το 1970 κι έπειτα… ΡΕΛΤΙΧ ΤΟΥΠΑΚ και καλή ανάγνωση.
Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου σε graphic novel κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
