Είναι καπετάνισσες, πολεμίστριες, χορηγοί του Αγώνα, πατριώτισσες που υποστήριξαν το ευρωπαϊκό φιλελληνικό κίνημα. Είναι διανοούμενες ή απλές γυναίκες του λαού που η περιπετειώδης ζωή τους έγινε δημοτικό τραγούδι, σύζυγοι ή μητέρες σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής. Στην ιστορική περίοδο που εξετάζουμε ζουν στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Οι τύχες τους και οι επιλογές τους προσδιορίζονται από τον τόπο, τον χρόνο, τις συνθήκες μέσα στις οποίες γεννιούνται και μεγαλώνουν. Εκτός από λίγες φωτεινές εξαιρέσεις –τη Μαντώ Μαυρογένους, τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα–, η ζωή τους έχει παραμείνει στη σκιά. Ποια ήταν η συμμετοχή τους σε μια επανάσταση που είναι γεμάτη κατορθώματα ανδρών;
Ο κόσμος των ανδρών
«Όλοι οι άνθρωποι, πλούσιοι ή φτωχοί, είναι υποχρεωμένοι να προσφέρουν μόρφωση στα παιδιά τους. Οι άντρες και οι γυναίκες πρέπει να μορφώνονται, και δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία για να μην το κάνουν». Αυτά έγραψε ο φιλόλογος και δάσκαλος Αδαμάντιος Κοραής στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, και ο λόγος του ακουγόταν ριζοσπαστικός για την εποχή. Τα κορίτσια στερούνταν την εκπαίδευση, κι αυτό ήταν απόρροια της αντίληψης που επικρατούσε για τη χαμηλή κοινωνική θέση της γυναίκας. Ζούσαν περιορισμένες ως επί το πλείστον στον οικογενειακό βίο, δεν κυκλοφορούσαν μόνες στο δρόμο και δεν συμμετείχαν στα κοινά. Ελάχιστες μάθαιναν γράμματα, κυρίως οι κόρες των αριστοκρατικών οικογενειών. Τα πρώτα, ελάχιστα, σχολεία για τα κορίτσια λειτούργησαν περίπου τότε – τέλος του 18ου– αρχές 19ου αιώνα. Πιο συχνά συνέβαινε οι οικογένειες που είχαν χρήματα να παίρνουν στο σπίτι τους μια δασκάλα για να τους μαθαίνει κέντημα και λίγη γραφή και ανάγνωση. Μόνο οι κόρες των πλούσιων οικογενειών λάμβαναν στοιχειώδη μόρφωση. O Άγγλος περιηγητής R. Chandler (1765) γράφει ότι οι Έλληνες δεν κρίνουν απαραίτητη τη μόρφωση για τις γυναίκες. Γυναίκες που γνώριζαν ανάγνωση και γραφή θεωρούνταν εξαιρετικά μορφωμένες. (Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμ. Β΄, Αθήνα 1873, σ. 292).
Με πιο δυνατή φωνή
Υπήρχαν όμως και κάποιες, όπως οι Φαναριώτισσες, που χάρη στην αριστοκρατική καταγωγή τους, όχι μόνον μορφώθηκαν, αλλά με τις ικανότητες, την κοινωνική τους θέση και το ανεξάρτητο πνεύμα βοήθησαν την Ελληνική Επανάσταση. Και μαζί συνέβαλαν καθοριστικά στην προσπάθεια των υπόλοιπων γυναικών να διεκδικήσουν ίσα δικαιώματα με τους άντρες στα γράμματα, στις τέχνες και στην πολιτική. Στα προεπαναστατικά χρόνια οι Φαναριώτες κατείχαν υψηλότατα αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και συχνά ταξίδευαν στην Ευρώπη. Οι σύζυγοι και οι κόρες τους μάθαιναν γράμματα, διάβαζαν ξένες εφημερίδες και γνώριζαν τις καλές τέχνες. Στα σαλόνια τους συγκεντρώνονταν οι μορφωμένοι της εποχής, οργάνωναν βραδιές για την ποίηση και τη φιλοσοφία. Συχνά ανέβαζαν αυτοσχέδιες θεατρικές παραστάσεις και υποστήριζαν τη θεατρική παιδεία. Οι ισχυρές αυτές γυναίκες έδωσαν πολλά χρήματα για την εκπαίδευση και για τα σχολεία που θα καλλιεργούσαν την ελληνική γλώσσα. Επίσης, συνέβαλαν σημαντικά στην προετοιμασία του ξεσηκωμού, όπως η Ελισάβετ Βακαρέσκου, σύζυγος του Φαναριώτη ηγεμόνα της Μολδαβίας Κωνσταντίνου Υψηλάντη. Οι γιοι της Αλέξανδρος, Δημήτριος και Νικόλαος Υψηλάντης μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία και όλοι πολέμησαν για την Ελληνική Επανάσταση. Λένε ότι οι συγκεντρώσεις που έκανε στο αρχοντικό της ήταν μια ευκαιρία να συναντηθούν οι Φιλικοί με ασφάλεια στις πρώτες τους προσπάθειες να φτιάξουν τη μυστική οργάνωση.
Στα χρόνια του Αγώνα
Στα χρόνια της Επανάστασης λίγες συμμετείχαν στις μάχες, κι ακόμα λιγότερες έγιναν τόσο γνωστές ώστε να ξέρουμε μέχρι σήμερα το όνομά τους. Οι περισσότερες αναγκάστηκαν να αγωνιστούν από την ταπεινή θέση που τις έβαζε η κοινωνία υποστηρίζοντας τους άντρες πολεμιστές – ήταν οι μάνες, οι κόρες, οι σύζυγοί τους και αργότερα η ατέλειωτη ουρά από χήρες που, μαζί με τα ορφανά, παρακαλούσαν για βοήθεια το νεοσύστατο ελληνικό κράτος έξω από τα κτίρια της δημόσιας διοίκησης.
Ελάχιστες είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολεμικές επιχειρήσεις, σαν τις καπετάνισσες –τη νησιώτισσα Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Θρακιώτισσα– ή την αρχόντισσα Μαντώ Μαυρογένους. Η ιστορία διέσωσε το όνομα και τα κατορθώματά τους, αλλά με εξαίρεση την Μπουμπουλίνα, η συμβολή τους στον Αγώνα αναγνωρίστηκε καθυστερημένα. Όπως η Μαντώ Μαυρογένους έτσι και η Δόμνα Βισβίζη έζησαν πολύ φτωχές στην ελεύθερη Ελλάδα, με μόνο εισόδημα μια μικρή σύνταξη που πήραν σε μεγάλη ηλικία. Η Μαυρογένους δεν αποζημιώθηκε ποτέ για την τεράστια προσωπική περιουσία που διέθεσε στον Αγώνα, το ίδιο και η Βισβίζη. Η τελευταία μάλιστα, επειδή καταγόταν από την Αίνο της Θράκης, η οποία παρέμεινε για πολλά χρόνια μετά το τέλος της Επανάστασης υπό οθωμανική κυριαρχία, δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα της. Πέθανε στον Πειραιά όπου κατοικούσε τα τελευταία χρόνια της ζωής της.
Μετά το τέλος της Επανάστασης, οι γυναίκες δεν κατάφεραν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στις ιστορικές εξελίξεις, καθώς δεν μπορούσαν να συμμετέχουν στην πολιτική. Με την πάροδο των χρόνων ωστόσο, όσο ο 19ος αιώνας προχωρούσε, άρχισε να ακούγεται η φωνή τους λίγο πιο δυνατά. Σιγά σιγά, και με την καθοριστική βοήθεια της εκπαίδευσης, μπόρεσαν να αλλάξουν τη ζωή τους και να επηρεάσουν τις τύχες των θυγατέρων τους στη νέα Ελλάδα για την οποία αγωνίστηκαν. Αλλά πλέον είχε μπει ο χειραφετημένος 20ος αιώνας.
Η Μάρω Βασιλειάδου είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το βιβλίο της «1821. Ένα εικονογραφημένο ταξίδι προς την ελευθερία» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα, σε επιστημονική επιμέλεια του Ηλία Κολοβού και εικονογράφηση της Θέντας Μιμηλάκη.
