Ο εγκέφαλος ενός 6χρονου έχει φτάσει στο 90% της ανάπτυξης ενός ενήλικου. Πιο συγκεκριμένα, οι περιοχές που συνδέονται με την αφή είναι σχεδόν πλήρως ανεπτυγμένες, όπως και το μέρος του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για την όραση. Όσο μεγαλώνει το παιδί, οι συνδέσεις μεταξύ νευρώνων αναπτύσσονται για να σχηματίσουν νέα και πιο δυνατά δίκτυα. Χάρη σε αυτές τις συνδέσεις, το παιδί είναι πλέον σε θέση να συσχετίσει πληροφορίες και να εκτελέσει πιο περίπλοκες νοητικές διαδικασίες, όπως η ανάγνωση ή η πρόσθεση και άρα χρειάζεται ενέργεια. Οι ειδικοί μάλιστα εκτιμούν ότι στα 5 έτη, ο παιδικός εγκέφαλος χρειάζεται διπλάσια ενέργεια για να λειτουργήσει από αυτόν ενός ενήλικου.
Η σημασία του προμετωπιαίου φλοιού
Ο προμετωπιαίος φλοιός παίζει σπουδαίο ρόλο καθώς εκεί εδράζουν οι γνωστικές, ψυχοκινητικές, συναισθηματικές λειτουργίες και τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς και της προσωπικότητάς του. Αυτή η περιοχή του εγκεφάλου που αφορά στη μάθηση ωριμάζει ραγδαία από το Νηπιαγωγείο έως το τέλος του Δημοτικού σχολείου. Oι μέχρι τώρα συνδέσεις που δε χρησιμοποιούνται πια καταστρέφονται μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται συναπτικό κλάδεμα (Synaptic pruning) δίνοντας χώρο σε νέες. Αυτό το «καθάρισμα» καθιστά τις βασικές διαδικασίες πιο αποτελεσματικές και επιτρέπει στο παιδί να εκτελεί πιο πολύπλοκες νοητικές διεργασίες. Επιπλέον, η μυελίνωση, ο σχηματισμός δηλαδή ενός είδους μόνωσης προστασίας γύρω από ορισμένες περιοχές του νευρώνα που βελτιώνει τη μετάδοση νευρικών σημάτων, αναπτύσσεται δυναμικά από την ηλικία αυτή μέχρι το τέλος της εφηβείας.
Μνήμη και μάθηση
Από τα 5 έως τα 7 του χρόνια, το παιδί συνειδητοποιεί πόσο μαγικά λειτουργεί η μνήμη του. Για παράδειγμα, αντιλαμβάνεται ότι θυμάται κάποια πράγματα πιο εύκολα από άλλα σε ένα παιχνίδι. Είναι επίσης πολύ πιο αποτελεσματικό στον εντοπισμό ενός συγκεκριμένου αντικειμένου στη μνήμη του, θυμάται ορισμένα γεγονότα στη ζωή του καλύτερα. Οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν το παιδί τους να αναπτύξει αυτήν την ικανότητα χρησιμοποιώντας την αφήγηση, δηλαδή με το να του θέτουν ερωτήσεις σχετικά με το τι έχει μάθει ή κάνει κατά τη διάρκεια της ημέρας, ζητώντας του να μεταφέρει λεπτομέρειες μαζί με τα συναισθήματα που του προκάλεσε το γεγονός ή η εμπειρία. Έτσι θα μάθει να οργανώνει και να επιλέγει τις αναμνήσεις του όσο μεγαλώνει.
Αξίζει επίσης να αναφερθούμε στην αξία μιας δομής που έχει ο παιδικός εγκέφαλος: ονομάζεται ιππόκαμπος και αναπτύσσεται γρήγορα κατά τη διάρκεια αυτής της ηλικίας. Ο ιππόκαμπος συνεργάζεται στενά με τον προμετωπιαίο φλοιό και επιτρέπει στα παιδιά να θυμούνται καλύτερα και πιο γρήγορα πού βρίσκονται ορισμένα αντικείμενα και πού έχουν συμβεί ορισμένα γεγονότα. Για παράδειγμα, θυμάται ότι το πάρκο όπου έπεσε βρίσκεται πίσω από το σπίτι των παππούδων του, δίπλα στο μεγάλο πάρκινγκ. Με άλλα λόγια ο ιππόκαμπος βοηθά στην ομαδοποίηση των αναμνήσεων ώστε αυτές να συνδυάζονται και να ανακαλούνται πιο εύκολα. Το κυνήγι θησαυρού είναι ένας καλός τρόπος για την ανάπτυξη αυτού του τύπου μνήμης.
Επιπλέον, μεταξύ 5 και 7 ετών βελτιώνεται σημαντικά η μνήμη εργασίας, το τμήμα δηλαδή της μνήμης όπου γίνεται η επεξεργασία και η κωδικοποίηση της πληροφορίας που λαμβάνουμε, η αποθήκευση των νέων γνώσεων και η ανάκληση των παλαιότερων. Από την ηλικία των 7 ετών, ο παιδικός εγκέφαλος έχει εξελιχθεί τόσο που τα παιδιά μπορούν να αναπτύξουν στρατηγικές για να απομνημονεύσουν καλύτερα αυτά που μαθαίνουν στο σχολείο. Για παράδειγμα, μπορούν να διαβάσουν δυνατά τις λέξεις που πρέπει να θυμούνται ή να τις οργανώσουν σε ομάδες (π.χ. ουσιαστικά με ουσιαστικά και ρήματα με ρήματα). Ο ενεργός χειρισμός διαφόρων αντικειμένων θα τα βοηθήσει επίσης να θυμούνται καλύτερα διαφορετικές μαθηματικές έννοιες (συγκέντρωση ή αφαίρεση κάποιων στοιχείων από ένα παιχνίδι βοηθά στις έννοιες της πρόσθεσης και της αφαίρεσης).
Ωστόσο, οι περιοχές του προμετωπιαίου φλοιού που είναι υπεύθυνες για την αφηρημένη σκέψη, τη συλλογιστική και τη συναισθηματική ωριμότητα θα αναπτυχθούν αργότερα. Επομένως, τα παιδιά αυτής της ηλικίας εξακολουθούν να δυσκολεύονται να επεξεργαστούν περισσότερες από μία πληροφορίες ταυτόχρονα και είναι πιο πιθανό να αισθάνονται μπλοκαρισμένα τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά.
Η εξέλιξη του παιχνιδιού
Χάρη στην πνευματική πρόοδο που κάνει σε αυτήν την ηλικία, το παιδί είναι πλέον σε θέση να παίξει παιχνίδια με σαφείς κανόνες. Το παιδί μπορεί στη συνέχεια να τροποποιήσει κάποιους κανόνες, να προσθέσει συνθήκες, να αναπτύξει στρατηγικές, να διατυπώσει υποθέσεις και να οργανωθεί στον χώρο του. Καθώς το επίπεδο αλληλεπίδρασης με συνομήλικους αυξάνεται, το παιδί απολαμβάνει περισσότερο τα ομαδικά ή ανταγωνιστικά παιχνίδια ανάλογα, φυσικά, και με την προσωπικότητα του.
Η ανάγνωση
Υπάρχει μια ισχυρή σχέση μεταξύ της ωρίμασης του εγκεφάλου και της εκμάθησης της ανάγνωσης. Η ανάγνωση απαιτεί την ενεργοποίηση αρκετών περιοχών του εγκεφάλου. Το παιδί πρέπει πρώτα να αντιληφθεί οπτικά γράμματα και λέξεις. Αυτές οι πληροφορίες που λαμβάνει ο παιδικός εγκέφαλος πρέπει στη συνέχεια να αποκωδικοποιηθούν. Μια περιοχή στην αριστερή πλευρά του εγκεφάλου μπορεί στη συνέχεια να αναγνωρίσει τις λέξεις αναλύοντας τα χαρακτηριστικά των γραμμάτων (τα μοναδικά στοιχεία του κάθε γράμματος, τον προσανατολισμό τους, το μέγεθός τους).
Η ανάλυση αυτή στη συνέχεια ακολουθεί δύο ξεχωριστές διαδρομές: α. τη φωνολογική διαδρομή δηλαδή τη μετατροπή του ήχου σε ορθογραφία (από το φώνημα στο γράφημα) και β. τη λεξική διαδρομή, η οποία βασίζεται στη μνήμη και χρησιμοποιείται ώστε να βρει το νόημα των λέξεων. Καθώς ο παιδικός εγκέφαλος ωριμάζει, αυτή η διαδρομή χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο. Η περιοχή αναγνώρισης λέξεων ειδικεύεται σε ηλικία περίπου 7 ή 8 ετών. Μόλις οι γραπτές λέξεις μετατραπούν σε ήχους και κατανοηθεί το νόημά τους, το παιδί θα πρέπει να τις απομνημονεύσει. Αυτό θα του επιτρέψει σταδιακά να κατανοήσει τη σημασία ενός κειμένου στο σύνολό του.
Η γραφή
Η εκμάθηση της γραφής απαιτεί ανάπτυξη μη αυτόματων κινητικών δεξιοτήτων. Το παιδί καλείται να ελέγξει τη δύναμη που ασκεί κρατώντας το μολύβι του, να θυμάται την κατεύθυνση των γραμμών και να ακολουθεί τις κινήσεις καλά, ενώ ταυτόχρονα να βεβαιωθεί ότι τα γράμματα που σχηματίζει είναι παρόμοια με το μοντέλο που βρίσκεται μπροστά του.
Στο Νηπιαγωγείο, αναπτύσσονται οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τις κινητικές δεξιότητες. Το παιδί αποκτά σιγά σιγά καλύτερο έλεγχο των μυών των δακτύλων και του καρπού. Μέχρι την ηλικία των 6 ετών, ένα παιδί πρέπει να καταβάλει πολλή προσπάθεια και προσοχή στη σύνταξη των γραμμάτων του, αλλά με την επανάληψη, οι κινήσεις κατά τη γραφή γίνονται πιο ομαλές και αυτόματες. Στη συνέχεια, μπορεί να επικεντρωθεί περισσότερο σε αυτό που γράφει. Η νευρολογική ανάπτυξη είναι επομένως πολύ σημαντική δεδομένου ότι ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου ελέγχουν το χέρι. Επιπλέον, αν η γραφή του είναι πολύ αργή μπορεί να επηρεαστεί και η εστίαση σε αυτό που κάνει. Υπάρχει επομένως πολύ στενή σχέση μεταξύ των κινητικών δεξιοτήτων των παιδιών και της ικανότητάς τους να γράφουν τις σκέψεις τους.
Η κοινωνική ζωή και οι σχέσεις τους
Μέχρι τα 5, τα παιδιά είναι σε θέση να κατανοήσουν την πραγματικότητα αλλά και τη θέση των άλλων. Ωστόσο, κάθε παιδί εξακολουθεί να επικεντρώνεται στο δικό του μοναδικό σύμπαν. Δυσκολεύεται να αναγνωρίσει πλήρως τις ανάγκες των άλλων και μπορεί να δυσφορεί όταν του ζητάμε να μοιραστεί τον χώρο και τα πράγματα του με τον αδελφό ή την αδερφή του. Για αυτόν τον λόγο, οι συγκρούσεις πριν από αυτήν την ηλικία εξακολουθούν να περιστρέφονται γύρω από την κατοχή ενός αντικειμένου ή παιχνιδιού («Γιατί εκείνος έχει αυτό το παιχνίδι και όχι εγώ!»). Επιπλέον, ενδέχεται να δυσκολεύεται να επιλέξει τις σωστές στρατηγικές ή να εφαρμόσει μόνος του μια λύση που του προσφέρει ο ενήλικος. Καθώς χτίζει σταδιακά την αυτοεκτίμησή του, το πεντάχρονο χρειάζεται την υποστήριξη ενός ενήλικου για την επίλυση των συγκρούσεών του.
Από την ηλικία των 7 ετών, τα παιδιά ανοίγονται στον κόσμο των άλλων και μαθαίνουν να διαπραγματεύονται. Μπορούν να εκφράσουν την άποψή τους και να κατανοήσουν τον αντίκτυπο μιας θετικής ή αρνητικής πράξης τους. Μας είναι πλέον εύκολο να συζητάμε μαζί τους με λογικό τρόπο, κάτι που εκτός από το να ενδυναμώσει τη σχέση μας, τα βοηθά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, τα ενθαρρύνουν να σκεφτούν λύσεις για την επίλυση συγκρούσεων με τα αδέρφια ή τους φίλους χωρίς τη δική μας συνδρομή. Τα παιδιά μπορούν επίσης να συνεργαστούν και να συμβιβαστούν σε μια πιο δύσκολη κατάσταση. Σε αυτήν την ηλικία, οι συγκρούσεις τους – εσωτερικές ή όχι – σχετίζονται περισσότερο με το αίσθημα της ικανότητας («Είμαι λιγότερο καλός από αυτόν!») παρά από την έννοια της κατοχής («Γιατί εκείνος να έχει αυτό το πατίνι, κι εγώ όχι»).
Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.
