Σε αυτή τη φωτογραφία, πίσω από το βιβλίο Επινοώντας τον εαυτό μας. Η μυστική ζωή του εφηβικού εγκεφάλου κρύβεται (και) ένας εφηβικός εγκέφαλος, μαζί με το υπόλοιπο παιδί. Δεν είναι εύκολο να τα βγάλεις πέρα μαζί του, ακόμα κι αν έχεις ήδη αντιμετωπίσει άλλον έναν εφηβικό εγκέφαλο, ο φορέας του οποίου δεν δέχεται καν να φωτογραφηθεί. Έτσι, ο δικός μου ενήλικος εγκέφαλος, εκτός από το να γυρνάει στο παρελθόν και να προσπαθεί να θυμηθεί τα δικά του εφηβικά χαΐρια, ρουφάει την πρόσφατη βιβλιογραφία, για να αντεπεξέλθει σε μια νέα καθημερινότητα, που έχει αρχίσει δυόμισι χρόνια πριν, μαζί με την πανδημία, και συνεχίζεται ακάθεκτη.

Τι είναι εφηβεία;
Πρόσφατα, διάβασα για τη μυστική ζωή του εφηβικού εγκεφάλου, όπως την παρουσιάζει στο Επινοώντας τον εαυτό μας, η Sarah-Jane Blakemore, καθηγήτρια ψυχολογίας και γνωσιακής νευροεπιστήµης στο Πανεπιστήµιο του Cambridge, που ανατρέπει μια σειρά από θεωρίες που επικρατούσαν ως πρόσφατα σχετικά με τους εφήβους και τη συμπεριφορά τους. Ας ξεκινήσουμε με το τι είναι εφηβεία: συνοπτικά, είναι ένα πέρασμα, αυτό από την αθώα παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή, μια περίοδος (διαφορετική ανά άτομο και ανά πολιτισμό) που τη σφραγίζουν μεγάλες αλλαγές στη συμπεριφορά. Είναι ένα διακριτό στάδιο, κατά τη διάρκεια του οποίου το αξιαγάπητο μωρό μας, το συνεννοήσιμο παιδί που τα πήγαινε καλά με όλους και μας λάτρευε, γίνεται εριστικό, «πνεύμα αντιλογίας». Θέλει να απομονώνεται και να περνάει τον περισσότερο χρόνο με τους φίλους και τις φίλες του, έστω και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το συναισθηματικό του ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις σχέσεις μέσα στην παρέα, από τα μέλη της οποίας επιζητά έντονα την αποδοχή. Αναζητά εμπειρίες, ενδεχομένως επικίνδυνες. Ρισκάρει. Διεκδικεί την ανεξαρτησία του, αλλά θέλει και την ασφάλεια της οικογένειας, χωρίς, φυσικά, να το διατυμπανίζει, ούτε καν να το παραδέχεται στον εαυτό του. Υποστηρίζει με πάθος τις θέσεις του, όμως συχνά τις αλλάζει. Αυτές οι νέες συμπεριφορές προκαλούν αμηχανία στους γονείς, αλλά και έντονους προβληματισμούς, οι οποίοι αγγίζουν ―και διόλου σπάνια ξεπερνούν― τα όρια της ψυχικής αντοχής τους.

Ορμόνες-Εγκέφαλος σημειώσατε 2
Αν σας ρωτούσαν, λογικά θα απαντούσατε ότι οι εντυπωσιακές αλλαγές, που τρομάζουν τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς και την κοινωνία ολάκερη (σκεφτείτε πως κάμποσοι κοροϊδεύουν τους εφήβους, δείτε με πόση απαξίωση κοιτάζουν οι περισσότεροι ηλικιωμένοι –και όχι– μόνο στον δρόμο τα δεκαπεντάχρονα που με κάποιον τρόπο προκαλούν) στη συμπεριφορά των εφήβων ρυθμίζονται από τις ορμόνες, που κάνουν πάρτι μέσα στα κορμιά που μεταβάλλονται. Η άποψη αυτή ήταν η κυρίαρχη ως πρόσφατα και κάθε «παράξενη» αλλαγή αποδιδόταν σε ορμονικές διαταραχές, συνδυασμένες με το κοινωνικό περιβάλλον.
Φυσικά και οι ορμόνες, όπως και το πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνουν και η κληρονομικότητα, επηρεάζουν τα εφηβάκια μας. Όχι, όμως, στον βαθμό που πιστεύαμε ως πρόσφατα. Όπως έχουν καταδείξει οι πιο σύγχρονες μελέτες, τα ξεσπάσματα, οι φωνές, οι κλειστές πόρτες, η απόρριψη των γονέων και λοιπών ενηλίκων, οι επαναστάσεις χωρίς (προφανή για εμάς) αιτία, και όλα τα συναφή, κατά βάση αντανακλούν αλλαγές στη δομή και στις λειτουργίες του εγκεφάλου, που, αντίθετα με όσα υποστήριζε η επιστημονική κοινότητα μέχρι τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, συνεχίζει να εξελίσσεται μέχρι τουλάχιστον τα 20 (και σε ορισμένες περιπτώσεις και τα 30 ή 40) έτη: νευρωνικά κυκλώματα αναδιατάσσονται, νέες συνδέσεις δημιουργούνται, εγκεφαλικές περιοχές ωριμάζουν. Η πιο σημαντική είναι η δραστηριότητα του προμετωπιαίου φλοιού, που συνδέεται με τη λήψη αποφάσεων, τον έλεγχο των παρορμήσεων, τη διαμόρφωση στρατηγικών δράσης, τον προγραμματισμό κ.ά.
Χάρη στον εγκέφαλο, τα παιδιά που μεγαλώνουν επινοούν τον εαυτό τους και μάλιστα θέλουν να «διαφημίσουν» την αναδυόμενη αίσθηση που έχουν για αυτόν. Εξ ου και η λατρεία τους προς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης –και η υπερβολή στην αυτοπροβολή τους. Όμως, η (συναρπαστική, καίτοι κουραστική) συμπεριφορά τους δεν πρέπει να θεωρείται παρεκκλίνουσα. Τουναντίον. Αποτελεί ένα ιδιαίτερα κρίσιμο στάδιο στη διαμόρφωση της ατομικής και κοινωνικής τους υπόστασης και καθορίζει την ενήλικη ταυτότητά τους.

Ανάγκη για ουσιαστικές αλλαγές
Η συγγραφέας παρουσιάζει τα τελευταία δεδομένα της νευροεπιστημονικής έρευνας για τις αναπτυξιακές διεργασίες που συμβαίνουν στη φυσιολογία του –δημιουργικού και όχι ελαττωματικού– εφηβικού εγκεφάλου, με μια γραφή γεμάτη ενάργεια, ζωντάνια και γλαφυρότητα. Είναι επιτακτική ανάγκη να τα γνωρίσουν όλοι όσοι ασχολούνται με εφήβους, προκειμένου να βελτιωθούν άμεσα τόσο οι εκπαιδευτικές όσο και οι κοινωνικές πολιτικές και να εκπαιδευτεί όσο το δυνατόν καλύτερα ο εύπλαστος και ευπροσάρμοστος εφηβικός εγκέφαλος. Π.χ. μια κλασική καμπάνια κατά του καπνίσματος ή ένα τυπικό σχολικό σεμινάριο κατά των ναρκωτικών ή ένα λογύδριο κατά του πρόωρου σεξ ή ένα κήρυγμα περί διαβάσματος, εξετάσεων και μελλοντικής επαγγελματικής αποκατάστασης, πιθανόν θα λειτουργήσουν αντίστροφα. Η Πολιτεία, λοιπόν, οφείλει να χρησιμοποιήσει την επιστήμη, ώστε να βοηθήσει τους μελλοντικούς ενήλικους-πολίτες να δημιουργήσουν τον καλύτερο δυνατό εαυτό τους, χωρίς να καταπιεστούν, χωρίς να μείνουν στάσιμοι, χωρίς να χάσουν τον δρόμο τους, χωρίς να αυτοκαταστραφούν.
Όσο για τους γονείς; Αν δεν θέλετε να πάθετε νευρικό κλονισμό και επιθυμείτε ηρεμία στο σπίτι και ουσιαστική, πολιτισμένη επικοινωνία με το πλάσμα που δεν είναι ούτε πια παιδί ούτε ακόμα ενήλικος, γνωρίστε το έργο της Blakemore και μη δαιμονοποιείτε την εφηβεία (εγώ το παλεύω ακόμα, είμαι σε καλό δρόμο). Και προσοχή, σας το λέω ως π(μ)αθούσα: Μην περιμένετε να φτάσει στο τέλος του δημοτικού για να προετοιμαστείτε για την εφηβεία του, τον θεμέλιο λίθο της υπόστασής του. Η αλλαγή στο παιδί μπορεί να έρθει εν μια νυκτί και να σας πιάσει «αδιάβαστους». Μελετήστε έγκαιρα και θωρακιστείτε ψυχολογικά. Τότε, όλα θα κυλήσουν πολύ πιο εύκολα και για τις δυο πλευρές, ώστε να χαρούν αυτά τα κρίσιμα χρόνια.

Για περισσότερα; Σας περιμένουμε το Σάββατο το απόγευμα στο Athens Science Festival, στην Τεχνόπολη. 

Διαβάστε: Sarah-Jayne Blakemore, Επινοώντας τον εαυτό μας. Η μυστική ζωή του εφηβικού εγκεφάλου, μετάφραση: Μαριλένα Παπαϊωάννου, Επιστημονική εποπτεία: Δρ Φωτεινή Στυλιανοπούλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης