Το ιχνογράφηµα και η ζωγραφική, παγκόσμιες γλώσσες επικοινωνίας, αναγνωρίζονται ως δυο από τους πιο σημαντικούς τρόπους έκφρασης των παιδιών και έχουν συνδεθεί µε την αποτύπωση της προσωπικότητας και των συναισθηµάτων τους. Οι παιδικές ζωγραφιές αντανακλούν τον εσωτερικό κόσµο των μικρών ανθρώπων και απεικονίζουν στοιχεία που αφορούν την ψυχολογική τους κατάσταση και το προσωπικό τους ύφος. Με λίγα λόγια, μέσα από τα σχέδια των παιδιών, μπορούμε να κατανοήσουμε το ποιοι είναι και το τι αισθάνονται και να ερμηνεύσουμε όσα όσα δυσκολεύονται να μας εκφράσουν με λόγια, είτε γιατί δεν θέλουν είτε γιατί δεν μπορούν.

Τα σχέδια μάς μιλούν

Πότε αρχίζει ένα παιδί να επικοινωνεί με σχέδια; Από τη στιγμή που θα πιάσει στα χέρια του, πριν καν χρονίσει, έναν μαρκαδόρο και θα επιχειρήσει να μουντζουρώσει ή να τραβήξει με αυτόν γραμμές στο χαρτί (ή στον τοίχο ή στο πάτωμα, αλλά αυτό δεν είναι της παρούσης). Τα σημάδια που θα μαρκάρει το παιδί, αν και με μια πρώτη θέαση μοιάζουν ανόητα, είναι ουσιαστικά «λέξεις», λογικές και γλαφυρές, που απευθύνονται στους φροντιστές του, συνήθως δηλαδή στη μαμά και στον μπαμπά του. Είναι η πρώτη απόπειρα του παιδιού να δείξει πως είναι ικανό να αφήσει το αποτύπωμά του στον κόσμο. Όταν, λοιπόν, το μωρό μας ή το μικρό παιδί μας μας προσφέρει μια ζωγραφιά ως δώρο, αυτό είναι μια τεράστια πράξη αγάπης, αλλά ταυτόχρονα ένας τρόπος να μας ανοίξει μια πόρτα στον κόσμο του.

Α εμείς οι γονείς καταφέρουμε να αποκρυπτογραφήσουμε τα σκαριφήματα του μικρού μας, τις πρώτες ζωγραφιές του, και να ερμηνεύσουμε αυτή τη μη-λεκτική επικοινωνία, θα μπορέσουμε να μάθουμε σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του. Ακόμα και σε μεγαλύτερες ηλικίες, μια παιδική ζωγραφιά μπορεί να ανασύρει συναισθήματα, εμπειρίες, αλλά και να λύσει προβλήματα, καθώς αποτελεί την απόπειρα δημιουργίας ενός συμβολικού κόσμου στον οποίο το παιδί μπορεί να ασκεί τον έλεγχο που του λείπει από την καθημερινότητα του.

Ο παιδικός εαυτός και ο παιδικός κόσμος

Το παιδί αντλεί τα θέματα για τις πρώτες ζωγραφιές του από το οικογενειακό περιβάλλον και την καθημερινότητα στην οποία ζει. Μέσα από τη ζωγραφιά αναπτύσσει την ικανότητα να εξωτερικεύει τον εσωτερικό του κόσμο, τα συναισθήματα, τις φοβίες και όλα όσα το απασχολούν. Όπως χαρακτηριστικά γράφει η ψυχοπαιδαγωγός και γραφολόγος Evi Crotti στο βιβλίο της «Ζωγραφιές», τις περισσότερες φορές τα παιδιά δείχνουν στους γονείς τους τα σχέδιά τους μόλις τα τελειώσουν και παρατηρούν προσεκτικά τα πρόσωπά τους περιμένοντας με αγωνία την εκτίμησή τους. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι απλός: στο ελεύθερο σχέδιο το παιδί μάς μιλά για τον εαυτό του και για τον κόσμο του. Οι ζωγραφιές δεν είναι μόνο ένα ωραίο παιχνίδι, είναι ένα προνομιακό μέσο που του επιτρέπει να γνωστικοποιήσει την ύπαρξή του, να δώσει διέξοδο στη φαντασία του και να πραγματοποιήσει τα όνειρά του.

Επομένως, συνεχίζει η Crotti, είναι σημαντικό να δίνουμε προσοχή σε αυτά τα σημάδια, διότι το παιδί δεν γνωρίζει άλλους τρόπους για να εκφράσει τη χαρά, τη δυσφορία ή την αγωνία που το βαραίνει και που αδίκως μπορεί να φαντάζει υπερβολική στα μάτια των μεγάλων. Ναι μεν έχει περιορισμένο λεξιλόγιο, διαθέτει, όμως, μεγάλο εκφραστικό και επικοινωνιακό πλούτο που μεταφέρεται εύκολα στο σχέδιο. Το σχέδιο είναι αυτό που συμπληρώνει τη λεκτική επικοινωνία και που επιτρέπει στο παιδί να εκφραστεί με σαφή τρόπο. Έντονες καταστάσεις, συνειδητές και ασυνείδητες συγκρούσεις, αλλά και ιδιαίτερες συμπεριφορές αποκαλύπτονται μέσω των εικόνων, με τις οποίες το παιδί εκφράζει την ενόχλησή του και αποφορτίζεται από την ένταση.

Τι πρέπει να παρατηρήσουν οι γονείς

Σύμφωνα με την Crotti, όταν ένα παιδί μουντζουρώνει ή σχεδιάζει στέλνει ένα πλήθος μηνυμάτων τα οποία ο γονιός πρέπει να μπορεί να ερμηνεύσει σωστά. Ειδικότερα, οι γονείς θα πρέπει να παρατηρούν:

• τον τρόπο με τον οποίο το παιδί κρατά το μολύβι
• το σημείο εκκίνησης του σχεδίου
• την έκταση της επιφάνειας του χαρτιού που καλύπτει
• τη μολυβιά που άφησε πάνω στο χαρτί
• την κίνηση και την ταχύτητα της μολυβιάς
• την πίεση που ασκεί πάνω στο χαρτί
• το σχήμα που φτιάχνει

Επίσης σημαντικές πληροφορίες μπορούν να δώσουν και τα υλικά που χρησιμοποιεί το παιδί. Αν, δηλαδή, του παράσχουμε –εκτός από τις «κλασικές» ξυλομπογιές και τους μαρκαδόρους− υλικά όπως τέμπερες, νερομπογιές, χρωματιστές κιμωλίες ή κηρομπογιές, η εξερεύνησή τους θα διασκεδάσει το παιδί, ενώ ταυτόχρονα θα δώσει στους φροντιστές πολύτιμες πληροφορίες για την προσωπικότητά του, δηλαδή για τον χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία του, και για τα συναισθήματά του.

Η σημασία των χρωμάτων και των συμβόλων

Η ελεύθερη επιλογή του χρώματος από το παιδί βοηθάει τους γονείς να κατανοήσουν πολλές πτυχές του χαρακτήρα του, ιδίως αν προτιμά πάντοτε το ίδιο ή τα ίδια χρώματα. Κι αυτό, διότι το χρώμα είναι η εξωτερική προβολή των συναισθημάτων του. Για παράδειγμα, ένα παιδί που δεν έχει ιδιαίτερη προτίμηση για ένα χρώμα, αλλά τα χρησιμοποιεί όλα με κέφι, είναι σε θέση να προσαρμόζεται εύκολα στην πραγματικότητα.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι τα σύμβολα ή τα αρχέτυπα που τα παιδιά αυθόρμητα απεικονίζουν στα σχέδια και στις ζωγραφιές τους είναι κοινά σε όλη την ανθρωπότητα. Αυτά που εντοπίζονται πιο συχνά είναι ο ήλιος, το φεγγάρι, ο ουρανός, το νερό, η γη, τα βουνά, το ουράνιο τόξο, τα ζώα, τα τέρατα και τα σμήνη πουλιών. Οι ειδικοί λένε πως αυτά αποτελούν κομμάτι ενός ασυνειδήτου υπόβαθρου που το βρίσκουμε στη βάση των ονείρων, των μύθων, των αναπαραστάσεων και των θρησκειών των λαών όλου του κόσμου. Για τον λόγο αυτό, τα προαναφερθέντα σύμβολα δεν συνδέονται καθόλου με την ηλικία, το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνει το παιδί, με την κοινωνική του προέλευση ή με την εθνικότητά του και είναι πανανθρώπινα.

Με άλλα λόγια, ο συμβολικός κόσμος που είναι συνυφασμένος με την πνευματική και συναισθηματική σφαίρα του ανθρώπου είναι κοινός σε κάθε πολιτισμό και σταθερά αμετάβλητος. Η τάση για αγάπη, αλληλεγγύη, φιλία και αφοσίωση παραμένει αναλλοίωτη, όπως αναλλοίωτο παραμένει και το σύνολο των συγκινήσεων και των συναισθημάτων που συνοδεύουν τα πρόσωπα του πατέρα και της μητέρας και που στο σχέδιο θεωρείται πως αντιστοιχούν στα αρχέτυπα του ήλιου και της σελήνης.

Τα τέσσερα τεστ

Η Crotti προτείνει τέσσερα τεστ, η ανάλυση των οποίων δίνει στον ενήλικα πολλές πληροφορίες για το παιδί, τη συμπεριφορά του και τον κόσμο του.

• Το τεστ της ανθρώπινης μορφής

Με αυτό, το παιδί απεικονίζει ασυνείδητα τον εαυτό του, τον τρόπο που αντιλαμβάνεται το σώμα του και τις επιθυμίες του. Όταν η μορφή είναι καλά τοποθετημένη στον χώρο και συμμετρική, υποθέτουμε πως το παιδί έχει αρμονική ανάπτυξη και προσαρμόζεται στην πραγματικότητα. Αν, από την άλλη, το σχέδιο έχει άτονες ή τρεμάμενες γραμμές ή/και το ανθρωπάκι βρίσκεται σε μια γωνιά του χαρτιού, τότε το παιδί υποτιμά τον εαυτό του. Τυχόν απουσία οργάνων, σβησίματα, διακεκομμένες μολυβιές ή λανθασμένη τοποθέτηση των άκρων στο σώμα αποτελούν ενδείξεις ανασφάλειας και έλλειψης αυτοεκτίμησης.

• Το τεστ του δέντρου

Η δοκιμασία αυτή μας επιτρέπει να καταλάβουμε βαθιές, κρυμμένες και αυθεντικές πλευρές της προσωπικότητας του παιδιού, μια και σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία το δέντρο συμβολίζει τον εαυτό ή αλλιώς την ενέργεια που περιβάλλει ολόκληρο το άτομο και αποκαλύπτει την ουσία του. Έτσι, το να σχεδιάζει κανείς ένα δέντρο, μπορεί να παρομοιαστεί με το να φτιάχνει την αυτοπροσωπογραφία του. Το δέντρο αναπαριστά τον χαρακτήρα, τα συναισθήματα και την ανεπανάληπτη προσωπικότητα του παιδιού και κάθε λεπτομέρειά του έχει μια συγκεκριμένη σημασία.

• Το τεστ του σπιτιού

Το σχέδιο του σπιτιού είναι ενδεικτικό του τρόπου με τον οποίο το παιδί βιώνει την επαφή του με τα μέλη της οικογένειάς του και τους συγγενείς του, καθώς και της ικανότητάς του να σχετίζεται με τον κόσμο. Αφορά, επομένως, το θυμικό του σε δυο βασικές διαστάσεις: στο πώς βιώνει την οικογένειά του και στο πώς τοποθετεί τον εαυτό του στο εσωτερικό της.

• Το τεστ της οικογένειας

Με το σχέδιο της οικογένειάς του, το παιδί εκφράζει έστω και σε ασυνείδητο επίπεδο το πιο ενδόμυχο και ευαίσθητο κομμάτι του: τα συναισθήματά του, πάνω στα οποία βασίζει την ασφάλεια, την εμπιστοσύνη και την αυτοεκτίμησή του, όπως και όσα βιώνει στο οικογενειακό πλαίσιο. Αξίζει να σημειωθεί πως όταν ένα παιδί σχεδιάζει μια οικογένεια, είναι βέβαιο ότι αναπαριστά τη δική του, ακόμα κι αν δεν του έχει ζητηθεί κάτι τέτοιο.

Γονείς, αφήστε το παιδί σας να ζωγραφίσει ελεύθερο, με ηρεμία. Εμπνεύστε του σιγουριά, αποφύγετε τις υποδείξεις –δεν υπάρχουν σωστά και λάθος σχέδια και χρώματα− και να θυμάστε πάντοτε πως η ζωγραφική είναι η ανάγκη του παιδιού για επικοινωνία, ιδιαίτερα με τους γονείς του. Μάθετε, λοιπόν, να «διαβάζετε» το εικαστικό του λεξιλόγιο και να εντοπίζετε τις δυσκολίες του, τις ανάγκες του, τις χαρές, τις ευαισθησίες και τις αδυναμίες του.

Για περισσότερες πληροφορίες, παραδείγματα και αναλυτικές ερμηνείες των παιδικών σχεδίων, αναζητήστε το βιβλίο της Evi Crotti «Ζωγραφιές. Κατανοήστε τον χαρακτήρα και τα συναισθήματα των παιδιών μέσα από τα σχέδιά τους», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.