Όποτε συντελείται ένα τραγικό συμβάν, το οποίο άπτεται της υγείας και θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί μέσα από έγκαιρη κρατική παρέμβαση, επαναλαμβάνεται σαν μοτίβο ένας διάλογος στη δημόσια σφαίρα, διάλογος που αφορά την ισχνή παρουσία της πρόληψης στην Ελλάδα. Συχνά, μάλιστα, οι δημόσιες τοποθετήσεις επικεντρώνονται στην κουλτούρα πρόληψης, συνομολογώντας ότι είναι ιδιαίτερα… ασθενής στον τόπο μας. Και έτσι, γεννώνται μια σειρά από ερωτήματα. Ποιες γνώσεις αποκομίζουμε από την παιδική ηλικία στα ζητήματα υγείας; Ποιες σχετικές δεξιότητες αποκτάμε; Ποιος θεσμός είναι υπεύθυνος για την αγωγή μας στα θέματα της υγείας; Η οικογένεια, το σχολείο ή και τα δυο σε συνεργασία; Είναι εφικτή η συνεργασία σε μια κοινωνία που δεν έχει εκπαιδευτεί να λειτουργεί ομαδοσυνεργατικά; Και τελικά τι σημαίνει «υγεία»;

Τα ερωτήματα είναι αδύνατον να απαντηθούν σε ένα σύντομο άρθρο, αλλά δημιουργούν ένα πλαίσιο προβληματισμού για έναν διάλογο που αφορά ευρύτερα την κοινωνία και όχι μόνο την ακαδημαϊκή κοινότητα. Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε αδρά τρεις έννοιες: την υγεία, την αγωγή υγείας και τη σχολική υγεία και στη συνέχεια να καταθέσουμε προτάσεις.

Τι είναι υγεία; Η υγεία, με βάση τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας,  ορίζεται ως «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη εννοιολόγηση, η υγεία δεν έχει μόνο ολιστικό χαρακτήρα, αλλά εμπεριέχει και κοινωνικούς προσδιοριστές, επηρεάζεται δηλαδή –πέραν από παθοφυσιολογικούς παράγοντες– και από την ταξική προέλευση των ατόμων, το οικονομικό, το μορφωτικό, το κοινωνικό τους κεφάλαιο, τον τόπο κατοικίας, την εργασία κ.ά.

Τι είναι αγωγή υγείας; Η αγωγή υγείας, με τη σειρά της, συνιστά το παιδαγωγικό εργαλείο της δημόσιας υγείας και της προαγωγής υγείας, εφαρμόζεται σε ατομικό, ομαδικό και κοινοτικό επίπεδο και επιτελεί πολλαπλούς σκοπούς, καθώς εκτείνεται από την ευαισθητοποίηση και την παροχή γνώσεων μέχρι την αλλαγή συμπεριφοράς και περιβάλλοντος. Συνδέεται με το σχολικό περιβάλλον, όπου εδώ και δεκαετίες σχεδιάζονται και εφαρμόζονται παρεμβάσεις (ή αλλιώς «προγράμματα») μέσω του Υπουργείου Παιδείας και του Υπουργείου Υγείας. Κατά διαστήματα, τα συναρμόδια υπουργεία έχουν επιχειρήσει να την εισαγάγουν μέσω διάφορων θεσμικών τρόπων: Άλλοτε διαθεματικά –δηλαδή με διάχυση μέσω του αναλυτικού προγράμματος μαθημάτων στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση–, άλλοτε ως σχολική δραστηριότητα εκτός ωρολογίου προγράμματος και άλλοτε μέσω ομιλιών που οργανώνουν οι δομές της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Ωστόσο, η αγωγή υγείας δεν επιτελείται σε συστηματική βάση και δεν υπακούει σε κοινώς αποδεκτές αρχές και μεθόδους, εμφορείται δε συχνά από μια ατομοκεντρική και ιατροκεντρική αντίληψη σχετικά με την έννοια της υγείας, ενάντια στη λογική της υγείας ως κοινωνικού αγαθού.

Τι είναι σχολική υγεία; Η σχολική υγεία αναφέρεται σε υπηρεσίες υγείας στο σχολείο. Στην Ελλάδα περιορίζεται στην κατά περίπτωση και υπό προϋποθέσεις τοποθέτηση σχολικής νοσηλεύτριας, έπειτα από αίτηση γονέων με διαγνωσμένο παιδί το οποίο πληροί τα κριτήρια. Οι σχολικοί νοσηλευτές δεν είναι μόνιμοι και περιστέλλεται έτσι η δυνατότητα δημιουργίας μακρόπνοων συνεργατικών σχέσεων με τα σχολεία. Επίσης, η παροχή σχολιατρικών υπηρεσιών δεν προβλέπεται θεσμικά, ενώ η παρεχόμενη σχολική υγεία περιορίζεται σε περιστασιακό έλεγχο βιβλιαρίων υγείας από τις δομές της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας (Τοπικές Μονάδες Υγείας, Κέντρα Υγείας). Επιπλέον, οι κατακερματισμένες και υποτυπώδεις υπηρεσίες σχολικής υγείας δεν εφαρμόζονται ισότιμα σε όλα τα σχολεία, τα νηπιαγωγεία και τους παιδικούς σταθμούς της επικράτειας, εντείνοντας έτσι την ανισότιμη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας.

Τι προτείνουμε να γίνει

Σε πρόσφατο ακαδημαϊκό άρθρο με τίτλο «School Health Services and Health Education Curricula in Greece: Scoping Review and Policy Plan», το οποίο δημοσίευσα ως κύρια ερευνήτρια σε διεθνές ακαδημαϊκό περιοδικό, ανασκοπήσαμε σε βάθος εικοσαετίας τη βιβλιογραφία, ώστε να εντοπίσουμε τα υφιστάμενα θεσμικά κενά και να προτείνουμε ένα σαφές και συνεκτικό πολιτικό πλάνο για την ενίσχυση τόσο της αγωγής υγείας όσο και της σχολικής υγείας. Η πρόταση στην οποία καταλήγει το άρθρο αποτυπώνεται στο ακόλουθο εννοιολογικό διάγραμμα, το οποίο συνιστά και μια ολοκληρωμένη πρόταση πολιτικής, που με τη σειρά της περιλαμβάνει:

• Ολοκληρωμένες υπηρεσίες Σχολικών Ομάδων Φροντίδας Υγείας (ΣΟΦΥ), με στελέχωση από υφιστάμενο προσωπικό μονάδων Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ), καθώς και νέες προσλήψεις.
• Επιτόπια έγκαιρη ανίχνευση, αντιμετώπιση και παρακολούθηση προβλημάτων υγείας νηπίων, παιδιών και εφήβων, που θα καλύπτει όλο το ηλικιακό φάσμα του ανήλικου πληθυσμού.
• Επιτόπια διενέργεια προσυμπτωματικών ελέγχων (screening tests): οπτικής οξύτητας και αχρωματοψίας, στοματικής υγιεινής, παθήσεων της σπονδυλικής στήλης (π.χ. σκολίωσης), εμβολιαστικής κάλυψης και μεταδιδόμενων νοσημάτων, σωματικής ανάπτυξης (σωματομετρήσεις –βάρος, ύψος, περίμετρος κεφαλής). Επιπλέον, διενέργεια φυματινοαντιδράσεων Mantoux και εμβολιασμών.
• Επιτόπια πρώιμη ανίχνευση μαθησιακών διαταραχών, ψυχικών επιπτώσεων Covid-19, ενδοοικογενειακής και σχολικής βίας, πρόληψη εξαρτήσεων (αλκοόλ, κάπνισμα, χρήση παράνομων ουσιών, εθισμός στο διαδίκτυο κ.ά.) με συνεργασία ΣΟΦΥ, παιδοψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών.
• Ενίσχυση του γνωστικού αντικειμένου της αγωγής υγείας στα προγράμματα σπουδών των ΑΕΙ, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο και αναθεώρηση του θεωρητικού πλαισίου με στροφή στην κοινωνική αλληλεγγύη με αναπλαισίωση μέσω της κριτικής παιδαγωγικής.
• Σχεδιασμός και εφαρμογή προγραμμάτων αγωγής υγείας, με θεματολογία και μεθοδολογία κατάλληλη για την εκάστοτε εκπαιδευτική βαθμίδα, με προσανατολισμό στις αρχές της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης, σύμφωνα δηλαδή με τις αρχές της προαγωγής υγείας και της κριτικής παιδαγωγικής, ώστε να επανανοηματοδοτηθεί η υγεία ως κοινωνικό αγαθό –και όχι ως υπόθεση ατομικής ευθύνης–, με την παράλληλη εμπλοκή του συνόλου της σχολικής κοινότητας.
• Διασφάλιση υγιεινών περιβαλλοντικών συνθηκών στον σχολικό χώρο (healthy settings).
• Αποτίμηση/αξιολόγηση αποτελεσμάτων των υπηρεσιών και δημιουργία πρωτοκόλλων και μητρώων καλών πρακτικών.

Ποια είναι η πραγματικότητα…

Σε επόμενο άρθρο, το οποίο έχω εκπονήσει επίσης ως κύρια ερευνήτρια και βρίσκεται σε διαδικασία κρίσης σε διεθνές επιστημονικό περιοδικό, καταλογογραφήσαμε όλα τα προγράμματα σπουδών όλων των παιδαγωγικών τμημάτων των δημοσίων πανεπιστημίων της χώρας, ώστε να εντοπίσουμε, μεταξύ άλλων, σε πόσα και ποια υφίσταται ως γνωστικό αντικείμενο η αγωγή υγείας στις προπτυχιακές σπουδές μελλοντικών δασκάλων, νηπιαγωγών και βρεφονηπιοκόμων.

Τα αποτελέσματα είναι άκρως απογοητευτικά. Από το σύνολο των 21 προγραμμάτων σπουδών αντίστοιχου αριθμού πανεπιστημιακών τμημάτων της επικράτειας, μόλις οι 11 περιλαμβάνουν το συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο, το οποίο αντιστοιχεί σε ποσοστό μόλις 47%. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι περισσότεροι από τους μισούς μελλοντικούς παιδαγωγούς δεν έχουν έρθει σε καμία επαφή με τη θεματολογία και τη μεθοδολογία της αγωγής υγείας κατά τη διάρκεια των σπουδών τους. Εύλογα, λοιπόν, ανακύπτει το ερώτημα πώς θα χτιστεί μια κουλτούρα πρόληψης, αν τα πανεπιστήμια αφήνουν ανεκπαίδευτους/ες τους/τις εκπαιδευτικούς σε θέματα πρόληψης.

Με βάση όσα αναπτύχθηκαν στις προηγούμενες παραγράφους καθίστανται σαφείς ορισμένες παρατηρήσεις:

• Πρώτον και κύριον, επειδή η προστασία της υγείας του ανήλικου πληθυσμού συνιστά στόχο βιώσιμης ανάπτυξης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, προτεραιότητα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και συντελεί στη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, η πολιτεία οφείλει να καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια για τη διασφάλισή της.
• Δεύτερον, το σχολείο προσφέρεται ως περιβάλλον για την πρώιμη παρέμβαση, τόσο στην παροχή επιτόπιων πρωτοβάθμιων υπηρεσιών υγείας όσο και στην εκπαίδευση των μελλοντικών γενεών σε θέματα υγείας σε μαζική κλίμακα.
• Τρίτον, η ίδια η δημόσια υγεία μετά την πανδημία οφείλει να ενισχυθεί σε κάθε επίπεδο, συμπεριλαμβανομένου του παιδαγωγικού στοιχείου, με έμφαση στους κοινωνικούς προσδιοριστές.
• Τέταρτον, η συνεργασία των συναρμόδιων υπουργείων, του σχολείου και της οικογένειας, αλλά και της ανώτατης εκπαίδευσης είναι απαραίτητη για να υλοποιηθεί ένα συνεκτικό και ολοκληρωμένο έργο με όραμα για την υγεία του ανήλικου πληθυσμού.

Όμως, για να συντελεστούν οι προαναφερθείσες αλλαγές, χρειάζονται συναινέσεις και πίεση από τα κάτω, δηλαδή από γονείς και εκπαιδευτικούς, χρειάζεται κινητοποίηση και συνεργασία σε όλα τα επίπεδα, ώστε να μη βρισκόμαστε κάθε φορά να επαναλαμβάνουμε τα αυτονόητα και να υστερούμε έναντι των άλλων ευρωπαϊκών χωρών.

Η Πέλα Σουλτάτου είναι Διδάκτωρ Προαγωγής & Αγωγής Υγείας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και διδάσκει στην Ανώτατη Εκπαίδευση.