Οι γονείς συχνά ανησυχούμε όταν το μικρό παιδί μας δε λέει την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, κυρίως τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, πολύ εύκολα (και πολύ πειστικά μερικές φορές) «αλλάζουν λίγο» την αλήθεια. Μια τέτοια συμπεριφορά αποτελεί μια απόλυτα φυσιολογική φάση της ανάπτυξης τους. Επιπλέον, για να πει ψέματα το παιδί προϋποθέτει ενεργές και ώριμες εκτελεστικές λειτουργίες, όπως η πρόβλεψη και ο προγραμματισμός, η δυνατότητα να τροποποιεί τη συμπεριφορά του, να ενσωματώνει τις πληροφορίες και να τις χειρίζεται προς όφελός του, ώστε να αποφύγει την τιμωρία και έτσι να πει ένα ψέμα για να γλυτώσει!

Γιατί λένε ψέματα τα μικρά παιδιά;

Το πιο σημαντικό ερώτημα που μπορούμε να θέσουμε στον εαυτό μας όταν το παιδί μας ή ο έφηβος λέει ψέματα είναι «τι προσπαθεί να μου επικοινωνήσει»; Τα μικρά παιδιά λένε συχνά μικρά ψέματα χωρίς κακές προθέσεις. Από την ηλικία των 2 έως και περίπου 5 ετών, ένα παιδί θα πει ψέματα για να αποφύγει την τιμωρία ή από φόβο μη δυσαρεστήσει τους γονείς του. Πάνω από όλα θα προσπαθήσει να κρύψει μια αταξία που έκανε και το έχει μετανιώνει (χάλασε το παζλ του αδερφού του, έσπασε ένα διακοσμητικό αντικείμενο στο σαλόνι). Σε αυτήν την ηλικία, ακόμα δεν αντιλαμβάνεται τη διαφορά μεταξύ καλών (λέω την αλήθεια) και κακών πράξεων (λέω ένα ψέμα).

Επίσης, πριν από την ηλικία των 5 ή 6 ετών, ένα παιδί δεν είναι σε θέση να κάνει τη διάκριση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία, επομένως μπορεί να μεταμορφώσει την αλήθεια για να διασκεδάσει, να κάνει τους γονείς ή τους φίλους του να γελάσουν ή ακόμα να δημιουργήσει μια πραγματικότητα που του φαίνεται πιο ενδιαφέρουσα. Για παράδειγμα, μπορεί να πει ότι ο μπαμπάς του είναι εξερευνητής, ότι έχει για κατοικίδιο ένα σπάνιο ζώο του δάσους ή ότι είναι νεράιδα. Αυτές οι «εφευρέσεις» είναι περισσότερο μια αντανάκλαση των ονείρων, των επιθυμιών του παιδιού ή ακόμα και μια επίδραση των ιστοριών που του διαβάζουμε παρά ουσιαστικά ψέματα.

Μερικές φορές το ψέμα έρχεται να αντισταθμίσει τη χαμηλή αυτοεκτίμηση του παιδιού. Τι θα έκανε το 4χρονο αγόρι αν έβλεπε τον φίλο του να φτιάχνει στην άμμο ένα τεράστιο περίτεχνο κάστρο; Μα να του πει πως στο δικό του το σπίτι έχει ένα ακόμα πιο μεγάλο κάστρο που επιπλέον δεν καταρρέει ποτέ!

Ως γονέας, είναι σημαντικό να δίνετε σ’ αυτά τα μικρά ψέματα την πραγματική τους διάσταση αντί να τα βλέπετε ως ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα. Ένα παιδί σταματά να λέει ψέματα περίπου στην ηλικία των 5 έως 6 ετών, όταν δηλαδή μπορεί να διαχωρίσει καλύτερα τη φαντασία από την πραγματικότητα και να καταλάβει την έννοια του σωστού και του λάθους.

Η σημασία του ψέματος

Στο ψυχικό επίπεδο, το ψέμα πάντα κάτι σημαίνει κ έτσι είναι σημαντικό να νοηματοδοτηθεί ανάλογα με την ηλικία και τη συνθήκη μέσα στην οποία ένα παιδί επιλέγει να το πει. Τα παιδιά μπορεί να έχουν τους λόγους τους λοιπόν, όπως το να προκαλέσουν το ενδιαφέρον, να κάνουν περισσότερους φίλους, να εκφράσουν την ανάγκη τους να τα θαυμάσουμε για κάτι. Μπορεί επίσης να πει ψέματα για να κερδίσει κάτι ή να επιτύχει τους σκοπούς του. Τα δευτερογενή οφέλη εδώ θα μπορούσαν να είναι η αναγνώριση του ρόλου τους, η επιβράβευση και η ενίσχυση της αυτοεικόνας του.

Τα παιδιά μπορούν να πουν ψέματα για να προστατεύσουν ή να υπερασπιστούν τον εαυτό τους σε μια αγχογόνο κατάσταση όπως ένταση στη διάρκεια του παιχνιδιού, άγχος επίδοσης στο παιχνίδι, επιρροή στην ομάδα, κίνδυνος τιμωρίας, απειλές κ.λπ. Μπορεί να πει ψέματα για να αποφύγει μια ευθύνη ή ένα εμπόδιο, αλλά και από τον φόβο μιας αποτυχίας (φοβάται πως δε θα τα καταφέρει στην πισίνα και λέει ψέματα ότι πονάει η κοιλιά του). Πολύ συχνά, και σε περιπτώσεις που το παιδί βρεθεί ανάμεσα σε δύο ενήλικες που συγκρούονται, μπορεί να καταφύγει σε ένα ψέμα ώστε να γίνει αρεστό στον ένα ή στον άλλο γονέα και να μην κλυδωνίσει περισσότερο την ήδη προβληματική οικογενειακή συνθήκη.

Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό ότι το ψέμα δεν είναι παθολογικό όταν αφορά μια συνειδητή παραποίηση της πραγματικότητας. Αυτό το διαχωρίζει από τη μυθομανία, που είναι ένας ψυχαναγκαστικός τρόπος διαστρέβλωσης ή βελτίωσης της εικόνας του εαυτού ή της ζωής κάποιου με στόχο τον θαυμασμό. Πρόκειται για ένα προσφιλές επαναλαμβανόμενο μοτίβο που εμφανίζεται κυρίως στην εφηβεία και παραμένει ως σύμπτωμα μέχρι την ενήλικη ζωή. Αποτελεί τότε μέρος του συμπεριφορικού ρεπερτορίου κάποιας διαταραχής προσωπικότητας όπως της οριακής ή ιστριονικής διαταραχής προσωπικότητας.

Πότε να ανησυχήσω;

Όπως αναφέραμε παραπάνω, μετά την ηλικία των 5 ετών το παιδί μπορεί να διακρίνει πιο καθαρά τη διαφορά ανάμεσα στην καλή και την κακή πράξη. Το ψέμα μπορεί να γίνει πρόβλημα εάν αισθάνεστε ότι το παιδί σας το χρησιμοποιεί  πολύ συχνά ή αν το συνηθίζει και μετά την ηλικία των 5 ή 6 ετών. Στις περιπτώσεις αυτές, καλό θα ήταν να του μιλήσετε για να καταλάβετε τον λόγο για τον οποίο λέει ψέματα. Μήπως φοβάται την αντίδρασή σας; Θέλει να δείξει μοναδικό και ιδιαίτερο για κάτι; Στην περίπτωση αυτή είναι σημαντικό να του εξηγήσετε ότι οι άνθρωποι το αγαπούν για το ποιο είναι και πως δε χρειάζονται τα ψέματα για να γίνει αρεστό ή αποδεκτό από μια παρέα.

Πώς να το ενθαρρύνω να πει την αλήθεια;

• Επικροτήστε το παιδί σας όταν λέει την αλήθεια, ακόμα κι αν πρόκειται για κάτι εξαιρετικά απλό. Για παράδειγμα, αν το παιδί σας παραδεχτεί ότι έσπασε το παιχνίδι του αδερφού του, μπορείτε να του πείτε ότι εκτιμάτε ότι σας λέει την αλήθεια και, στη συνέχεια, συνεργαστείτε ώστε να βρείτε έναν τρόπο να επιδιορθώσετε τη ζημιά.
• Εξηγήστε γιατί είναι σημαντικό να λέμε την αλήθεια: «Όταν κάποιος μας λέει την αλήθεια, τον εμπιστευόμαστε και νιώθουμε ασφαλείς μαζί του». Ρωτήστε το πώς θα του φαινόταν αν κάποιος του έλεγε ψέματα. Πώς θα ένιωθε όταν συνειδητοποιούσε ότι ο φίλος του του έχει πει ένα ψέμα. Ένα παιδί υιοθετεί αξίες σχεδόν αυτόματα όταν τις έχει συζητήσει, τις αναγνωρίζει και όταν καταλαβαίνει τη σημασία τους στις σχέσεις μας.
• Βάλτε λέξεις στο συναίσθημα που βιώνει το παιδί σας ή στις επιθυμίες του. Αυτό θα τον βοηθήσει να καταλάβει γιατί δεν είπε την αλήθεια. Για παράδειγμα: «Δεν θα ήθελες να χαλάσεις την κατασκευή του αδερφού σου, έτσι δεν είναι»; «Φαντάζομαι πόσο θυμωμένη ήσουν όταν κατηγόρησες τη φίλη σου ότι έκανε ζαβολιά, έτσι»;
• Αποφύγετε την υπερβολική αντίδραση σε ψέμα. Γνωρίζοντας ότι το παιδάκι σας μπορεί να είπε ψέματα από φόβο ότι θα τιμωρηθεί, θα ήταν προτιμότερο να αντιδράσετε ήρεμα ώστε να μην το τρομάξετε. Στη συνέχεια, μπορείτε να βρείτε μαζί λύσεις για να το βοηθήσετε να πει την αλήθεια.
• Σε καμία περίπτωση δε χρησιμοποιούμε χαρακτηρισμούς «είσαι ψεύτης», «έγινες Πινόκιο»!
• Αν διαπιστώσετε ότι συχνά δημιουργεί φανταστικές ιστορίες (για παράδειγμα ισχυρίζεται ότι έχει ένα κατοικίδιο ενώ δεν έχει, ότι ξέρει να παίζει σκάκι ενώ δεν το έχει κάνει ποτέ) προτείνετε να σκεφτεί κάτι ενδιαφέρον που ήδη έχει ή γνωρίζει, το άθλημα στο οποίο είναι καλός, ένα ταλέντο που διαθέτει και το κάνει να ξεχωρίζει.
• Βοηθήστε το να καταλάβει τη διαφορά μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, αλήθειας και ψέματος. Για παράδειγμα πείτε: «Συνειδητοποιώ ότι μπορείς να δημιουργήσεις με τη φαντασία σου υπέροχες ιστορίες. Ωραίο θα ήταν να τις γράψουμε σε ένα βιβλίο». «Παίζεις σαν να είσαι ο βασιλιάς των λιονταριών, είσαι καλός στον ρόλο σου…», κ.λπ.
• Μελέτες έχουν δείξει ότι παιδιά ηλικίας από 4 έως 6 ετών έλεγαν λιγότερα ψέματα όταν τους διάβαζαν ιστορίες στις οποίες οι ήρωες έλεγαν την αλήθεια και μάλιστα επαινούνται γι’ αυτό.
• Η τιμωρία φυσικά δεν αλλάζει την κατάσταση. Αντίθετα μάλιστα τα παιδιά που τιμωρούνται λένε περισσότερα, συχνότερα και πιο αληθοφανή ψέματα.

Κι όταν εμείς οι γονείς λέμε ψέματα;

Εάν το παιδί σας καταλάβει ότι του λέτε ψέματα («Λυπάμαι, αλλά τέλειωσαν τα μπισκότα που σ’ αρέσουν»), καταλαβαίνει ότι είναι αποδεκτό να λέμε ψέματα για να ξεφύγουμε από μια κατάσταση. Θα ήταν προτιμότερο να του πείτε την αλήθεια, με απλά λόγια. Για παράδειγμα, αντί για το ψέμα θα μπορούσατε να του πείτε ότι δε θέλετε να τρώει μπισκότα πριν από το φαγητό και ότι θα μπορούσε να το φάει αργότερα. Όσον αφορά τον Άγιο Βασίλη αυτό μάλλον είναι ψέμα που εξάπτει τη φαντασία του παιδιού σας. Έτσι μπορείτε να το συντηρήσετε χωρίς φόβο. Εξάλλου, μια μέρα, το παιδί σας θα πάψει, όπως όλοι, να πιστεύει στην ύπαρξη του Αγίου Βασίλη, θα έχει ήδη κρατήσει υπέροχες και γλυκές αναμνήσεις.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.