Για τα παιδιά, η φιλία αποτελεί ζωτικό παράγοντα της γνωστικής, κοινωνικής και συναισθηματικής τους ανάπτυξης. Χαρακτηριστικά όπως οι κοινωνικές δεξιότητες, η ισότητα, η ελευθερία, η ενσυναίσθηση και η αυτοεκτίμηση σχετίζονται μέσα από τις παιδικές φιλίες. Παράλληλα, αυξάνεται η αυτοπεποίθησή τους και μάλιστα μπορεί να υπάρξει βελτίωση προβληματικών συμπεριφορών. Χειρίζονται με μεγαλύτερη ευχέρεια τη σύγκρουση και αντέχουν τη ματαίωση όταν αναγκάζονται να υποχωρήσουν σε περίπτωση που έχουν λάθος, να προσφέρουν και να νοιώσουν τη χαρά της προσφοράς.

Μελέτες έχουν δείξει ότι οι παιδικές φιλίες επιτρέπουν στα μικρά μας να μάθουν περισσότερα για τον εαυτό τους και να αναπτύξουν τη δική τους ταυτότητα, να φτιάξουν μοντέλα σχέσεων. Καθώς ωριμάζουν και ιδίως κατά την εφηβεία -περίοδο κατά την οποία το παιδί συνήθως απομακρύνεται και αμφισβητεί την παντοδυναμία της οικογένεια- οι φίλοι γίνονται εξαιρετικά σημαντικοί γιατί είναι οι μόνοι που μπορούν να τους καταλάβουν.

Συμμαθητές ή φίλοι;

Τα περισσότερα παιδιά μπορούν εύκολα και μάλιστα αρκετά νωρίς να κάνουν τη διάκριση μεταξύ συμμαθητών και φίλων. Φίλοι είναι εκείνοι στους οποίους «λέμε τα πάντα»: τα μυστικά μας, τις λύπες αλλά και τις χαρές μας. «Είμαστε σίγουροι για έναν φίλο», «δεν θα μας αφήσει ποτέ», «δεν θα μας προδώσει», «θα μας στηρίξει στις δύσκολες στιγμές της ζωής, όταν τα πράγματα θα είναι ζόρικα, όταν με τους γονείς δεν θα βρίσκουμε κοινή γλώσσα», «όταν αποτύχουμε σε ένα τεστ», «όταν χωρίσουμε από μια σχέση».  Αλλά με τους συμμαθητές είναι αλλιώς. Μπορούμε να μοιραστούμε μαζί κάποιες στιγμές, να παίξουμε έναν αγώνα, να πάμε μια βόλτα όμως με τους συμμαθητές και τους γνωστούς ποτέ δεν θα είμαστε σίγουροι και ασφαλείς. Επίσης, η φιλία δεν μπορεί να συγκριθεί ούτε με την αδερφική σχέση -ακόμα κι αν τα αδέρφια έχουν μικρή ηλικιακή διαφορά και άψογες σχέσεις. Οι γονείς, μέσα από τον τρόπο που σχετίζονται οι ίδιοι με τους δικούς τους φίλους, περνάνε το μήνυμα στα παιδιά τους κι αυτά με τον καιρό αντιλαμβάνονται, καθώς αναπτύσσονται γνωστικά αλλά και συναισθηματικά, ότι ο φιλικός δεσμός δεν είναι οικογενειακός δεσμός αίματος,  αλλά ούτε και ερωτικός δεσμός.

Πότε ξεκινά ένα παιδί να κάνει φιλίες;

Οι παιδικές φιλίες κάνουν νωρίς την εμφάνισή τους στη ζωή. Από τον Παιδικό Σταθμό, τα μικρά «αναζητούν» και πλησιάζουν τα παιδάκια που έχουν παρόμοιο είδος επικοινωνίας, δηλαδή το αγχώδες και αργό παιδί συνήθως παίζει με ένα παιδί με τα ίδια χαρακτηριστικά στην εξωλεκτική του επικοινωνία  ή, αντίθετα, έχουν συμπληρωματικό στυλ, δηλαδή ένα ντροπαλό παιδάκι κάνει παρέα με ένα πιο εξωστρεφές και κυρίαρχο. Ωστόσο, στην ηλικία που το κέντρο του κόσμου είναι ο εαυτός του, το παιδάκι τείνει να εναλλάσσει τις φιλίες του.

Στο Νηπιαγωγείο, υπάρχουν συχνότερα ασταθείς σχέσεις μεταξύ των παιδιών, άλλοτε πολύ δυνατές κ άλλοτε χλιαρές και χωρίς ενδιαφέρον. Ωστόσο, μερικά μικρά παιδιά επιλέγουν έναν «καλύτερο φίλο», δημιουργώντας μια σχέση που είναι πιο πολύ ένα στήριγμα ώστε να κοινωνικοποιηθεί πιο εύκολα παρά μια ισότιμη σχέση. Αυτοί οι πρώτοι φιλικοί δεσμοί μπορούν να βοηθήσουν πολλά παιδιά στον διαχωρισμό και την εξατομίκευση σε σχέση με τους γονείς τους με αποτέλεσμα να ενταχθούν ομαλότερα στο σχολικό περιβάλλον. Νιώθουν ότι ανήκουν σε ένα νέο «δικό τους» περιβάλλον που έχει τις αρχές και τους κανόνες του βάσει των οποίων τα ίδια διαμορφώνουν τις «δικές τους σχέσεις»

Στο Δημοτικό σχολείο, η φιλία είναι πρωτίστως «μοίρασμα» «ένας ιερός δεσμός» μεταξύ παιδιών του ίδιου, συνήθως, φύλου. Τα παιδιά συζητούν και μοιράζονται παιχνίδια, συλλεκτικές κάρτες, βιντεοπαιχνίδια αλλά και μυστικά. Συχνά θεωρούν ότι δε χρειάζεται καν να μιλήσουν για να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον. Είναι ξεκάθαρο ότι στην αληθινή φιλία (ακόμη και αν, σε ορισμένες ομάδες φίλων, υπάρχει ανταγωνισμός) η αμοιβαιότητα και η αλληλεγγύη είναι βασικά συστατικά. Ωστόσο, πολύ συχνά στις φιλίες των κοριτσιών γίνεται προσπάθεια να προκληθεί ενδιαφέρον μέσα από ένα «δράμα» όπου οι φίλες θα τρέξουν με αυταπάρνηση να παρηγορήσουν κάτι που η οικογένεια δεν κάνει τόσο εύκολα. Αντίστοιχα και τα αγόρια προσπαθούν με τρόπους περισσότερο σωματικούς να δημιουργήσουν εντάσεις και εκφορτίσεις μεταξύ τους. Έτσι, το παιδί βιώνει ότι μπορεί να βασιστεί στον φίλο που στάθηκε δίπλα του στην εύθραυστη στιγμή καθώς μοιράζεται μαζί του τις ίδιες ευαισθησίες και ανησυχίες.

Αργότερα, ο έφηβος τείνει να ταυτίζεται με τους ομήλικούς του αντικαθιστώντας τις εξιδανικευμένες γονεϊκές μορφές με αυτές της ομάδας των φίλων. Έχουν κοινά ενδιαφέροντα, κοινά ακούσματα, ανησυχίες για το μέλλον. Ο φίλος πλέον, κι όχι ο γονέας, έχει τις απαντήσεις στα ερωτήματα που πλημμυρίζουν τον έφηβο. Γίνεται έτσι ο καθρέφτης του, μέσα από τον οποίο βλέπει τον νέο του εαυτό καθώς το παιδάκι δίνει τη θέση του στον μελλοντικό ενήλικο. 

Ο ρόλος των γονέων

Τα πολύ μικρά παιδιά δεν έχουν σταθερές φιλίες και αυτό δεν είναι κακό, δεδομένου ότι τους προσφέρει ένα δώρο, αυτό της εξερεύνησης τόσο του εαυτού όσο και των άλλων γύρω του. Η δυνατότητα να έχουν πολλούς και διαφορετικούς φίλους τους επιτρέπει να βιώσουν πολύ διαφορετικές σχέσεις, διαφορετικής ποιότητας, έντασης και φύσης, οι οποίες τους βοηθούν πολύ να χτίσουν και τον δικό τους ρόλο μέσα σε μια φιλική σχέση. Συχνά οι γονείς καταβάλλονται από άγχος μήπως τα παιδιά τους δε δημιουργήσουν φιλίες, μήπως μείνουν μόνα τους. Δυστυχώς, προβάλλουν στα παιδιά τη δική τους επιθυμία να τα δουν δημοφιλή και αγαπητά. Άλλες φορές γίνονται παρεμβατικοί επιβραβεύοντας κάποιες σχέσεις ή υποτιμώντας κάποιες άλλες που δεν τους φαίνονται σημαντικές. Κι όλα αυτά με βάση τα δικά τους κριτήρια και όχι των παιδιών. Έτσι το παιδί δεν αποφασίζει το ίδιο για τις επιλογές του και μαθαίνει να ακολουθεί παθητικά.

Καθώς προχωρά προς την προεφηβεία, η επιλογή των φίλων ενδέχεται να προκαλέσει ανησυχία στους γονείς, καθώς γονείς και παιδιά συχνά δε συμφωνούν πάντοτε στο ποιος είναι κατάλληλος ή ακατάλληλος φίλος. Οι γονείς επιθυμούν το παιδί τους να κάνει παρέα με τον καλύτερο μαθητή ή μαθήτρια στην τάξη, κι αυτό δεν ισχύει απαραίτητα! Καλό θα ήταν ο γονέας να σεβαστεί την επιλογή του παιδιού του, χωρίς να το αποθαρρύνει στις πρώτες προσπάθειες εξατομίκευσης και ψυχικής ενδυνάμωσης. Αυτό δε σημαίνει πως δεν έχει το δικαίωμα να του εκφράσει την άποψη του ελεύθερα στοχεύοντας στη συγκεκριμένη συμπεριφορά του φίλου και όχι στον φίλο του σαν άτομο.

Παιδικές φιλίες: Πώς βοηθάμε στην ενδυνάμωσή τους

• Ενθαρρύνουμε αλλά δεν επιβάλουμε μια φιλική σχέση. Το κάθε παιδί έχει τους δικούς του ρυθμούς και συναισθηματικές ανάγκες που θα καλύψει μέσα από μια φιλική σχέση.
• Αποφεύγουμε να συγκρίνουμε το παιδί με τα συνομήλικα του, και εμπνέουμε τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, τονίζοντας πως όλοι έχουν κάτι «μαγικό» να προσφέρουν σε μια φιλία.
• Επιδιώκουμε τη συνάντηση με παιδιά της ηλικίας του σε διαφορετικά πλαίσια και με ενδιαφέρουσες δραστηριότητες (εκδρομές στο βουνό, ένα σαββατοκύριακο στο σπίτι του φίλου ή της φίλης, πειράματα φυσικής, μαγειρική, κατασκευές, διαβάζουμε, συζητάμε και ζωγραφίζουμε τη φιλία κλπ)
• Όταν μια φιλική σχέση περνά «κρίση» τα παιδιά επιστρέφουν με τον τρόπο του το καθένα στον ασφαλή χώρο του γονέα. Ο ρόλος μας είναι να το ακούσουμε προσεκτικά, να μας μιλήσει για το συναίσθημα του, να αντέξουμε ψυχικά την απογοήτευση και τη ματαίωση του, να του δώσουμε την ευκαιρία να αφηγηθεί την ιστορία ώστε να την απαρτιώσει τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά.

Παιδικές φιλίες: Οι κρίσεις, τα «δεν σ’έχω φίλη μου», τα «δεν σου μιλάω»

Συγκρούσεις, διαμάχες, συμφιλιώσεις, ψεματάκια, κλάματα, ξανά συμφιλιώσεις, όλα αυτά παρατηρούνται στη ζωή μιας παιδικής φιλίας η οποία, αν είναι σταθερή, παρ’ όλους τους κλυδωνισμούς ξαναβρίσκει την ισορροπία της. Με αυτήν την εναλλαγή το παιδί εκπαιδεύεται να ακούει, να νιώθει, να διαπραγματεύεται, να υποχωρεί, να αντιμετωπίζει περισσότερο ή λιγότερο ψύχραιμα τα προβλήματα. Αργότερα στη ζωή του η «πρόβα» αυτή θα το βοηθήσει να αντιμετωπίσει και τις ενήλικες σχέσεις του.

Αυτό όμως που δεν μπορεί να αντέξει το παιδί είναι η προδοσία, η αποκάλυψη του μυστικού σε κάποιον άλλο: μπορεί να αισθάνεται ταπεινωμένο, υποτιμημένο, αδύναμο όταν ο φίλος του λέει σε άλλους ένα μυστικό. Η ρήξη είναι οριστική ανεξάρτητα από τον τρόπο που θα έχει επιλέξει το παιδί να το διαχειριστεί (λεκτικά ή εξωλεκτικά). Από τη στιγμή αυτή θα είναι προσεκτικό για να αναγνωρίζει τους «αληθινούς φίλους του»! Όσο για τη στάση μας σε τέτοιες κρίσεις, όπως είπαμε και πιο πάνω, χρειάζεται να ακούμε το παιδί, να εμπεριέξουμε το δύσκολο συναίσθημα της πρώτης απώλειας, την απαξίωση της φιλίας από κάποιον άλλο, να το ηρεμήσουμε και να συζητήσουμε όλες τις παραμέτρους προσπαθώντας να είμαστε δίκαιοι και αντικειμενικοί. Αποφεύγουμε να παίρνουμε θέση ή να κατηγορούμε το άλλο παιδί.

Φίλοι από πάντα!

Μερικά παιδιά έχουν την τύχη να κρατήσουν έναν παιδικό φίλο για πάντα. Αυτό βεβαίως εξαρτάται από τα ίδια τα παιδιά, την προσωπικότητα τους, τα ενδιαφέροντα, τα κοινά βιώματα, τον τόπο διαμονής τους, την ύπαρξη σχέσης μεταξύ των γονέων τους. Ωστόσο, αν προκύψουν λόγοι που δεν επιτρέπουν στα παιδιά να συναντιούνται όσο συχνά θα ήθελαν, θα ήταν θετικό οι γονείς να προσφέρουν τη δυνατότητα επαφής αλλά με κάποιο μέτρο, ώστε να μην αποδυναμώσουν την ανάγκη των παιδιών να σχετιστούν με νέους πιθανούς φίλους, να τονώσουν την εμπιστοσύνη του παιδιού τους στον εαυτό του. Ας μην ξεχνάμε ότι τα μικρά παιδιά εύκολα ξεχνάνε χωρίς αυτό να σημαίνει πως τα συναισθήματα δεν ήταν δυνατά. Η φιλία είναι μια αξία, ένας μοναδικός δεσμός που μαθαίνει στα παιδιά να κοινωνικοποιούνται με τρόπο διαφορετικό από αυτόν της οικογένειας ή των σεξουαλικών σχέσεων. Στο πλαίσιο μιας φιλικής σχέσης μαθαίνει τον κόσμο γύρω και μέσα του. Ο γονέας θα το συντροφεύσει χωρίς να επιβάλλει τις δικές του ενήλικες επιλογές ή απαγορεύσεις, θα γίνει το καλό μοντέλο σχέσεων, ο συν-ομιλητής του σε κάθε προβληματισμό πάνω στις σχέσεις που το παιδί διαμορφώνει καθ όλη την πορεία της ζωής του.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.