Η πρόληψη και η αντιμετώπιση του αυξημένου σωματικού βάρους σε παιδιά και εφήβους αποτελεί προτεραιότητα δημόσιας υγείας, καθώς η παχυσαρκία παραμένει το συχνότερο χρόνιο νόσημα στον παιδιατρικό πληθυσμό. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η επίπτωση της παιδικής υπερβαρότητας και παχυσαρκίας αυξήθηκε δραματικά από 4% το 1975 σε 18% το 2016 [1]. Στην Ελλάδα, το ποσοστό υπερβαρότητας και παχυσαρκίας κατά την παιδική και εφηβική ηλικία ανέρχεται στο 30% με 33% [2,3]. Κομβική στην αντιμετώπιση του προβλήματος είναι η πρωτοβάθμια παιδιατρική περίθαλψη, με αναγνώριση των παιδιών που έχουν αυξημένο σωματικό βάρος, αλλά και με ολοκληρωμένη αντιμετώπιση τους [4]. Η προσέγγιση των παιδιών και των εφήβων με αυξημένο σωματικό βάρος χρειάζεται να είναι διαχρονική και σφαιρική, περιλαμβάνοντας και το οικογενειακό τους περιβάλλον.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι η πιθανότητα παχυσαρκίας ενός παιδιού σχετίζεται με καταστάσεις που το επηρεάζουν από τη στιγμή της σύλληψης έως και τα δύο έτη ζωής [5]. Κυριότερες από αυτές είναι το αυξημένο βάρος της μητέρας, το κάπνισμα της μητέρας, ο διαβήτης κύησης, η ενδομήτρια καθυστέρηση αύξησης, το πολύ χαμηλό ή πολύ υψηλό βάρος γέννησης και η πρόωρη εισαγωγή στερεών τροφών στη διατροφή του βρέφους.
Μετά τα δύο έτη ζωής, παρατηρείται αυξανόμενη επιρροή των οικογενειακών συνηθειών στην έκφραση του γενετικού υποβάθρου ενός παιδιού ως προς το βάρος του. Γι’ αυτόν τον λόγο, η ηλικία και ο τρόπος ζωής αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία θα γίνουν οι όποιες αλλαγές, με στόχο όχι την ανάλωση σε προσωρινές περιοριστικές δίαιτες, αλλά τη μακροχρόνια υιοθέτηση υγιεινών διατροφικών επιλογών.
Είναι απαραίτητο να εργαστούμε με την οικογένεια αλλά και με τα ίδια τα παιδιά ή τους εφήβους, ώστε να συνειδητοποιήσουν πώς κυλάει η καθημερινότητά τους, ποιες είναι οι διατροφικές τους συνήθειες και πώς αυτές αναπτύχθηκαν. Σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι να αποκτήσουν σταδιακά την ικανότητα αυτοελέγχου. Παράλληλα, με τον τρόπο αυτό αναπτύσσεται αμοιβαία κατανόηση των συνθηκών, που είναι δυνατό να τροποποιηθούν ή να επιτρέψουν εξειδικευμένες βελτιώσεις.
Χρειάζεται να καλλιεργήσουμε το ενδιαφέρον των παιδιών με αυξημένο βάρος όχι μόνο για το τι και για το πόσο τρώνε, αλλά κυρίως για το γιατί. Η διακριτική συζήτηση για τις προκλήσεις, που σίγουρα εμπεριέχει μια ριζική αλλαγή του τρόπου διατροφής, θα βοηθήσει τα παιδιά να νιώσουν ότι γίνονται ακουστά και αντιληπτά. Με αυτόν τον τρόπο, δομείται σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ του παιδιάτρου και της οικογένειας και καθορίζονται εφικτοί στόχοι όσον αφορά την ομαλοποίηση του σωματικού βάρους. Στη συνέχεια, οι κύριες βελτιωτικές προσεγγίσεις αφορούν τη διατροφή, τη φυσική δραστηριότητα, την ανίχνευση ψυχολογικής επιβάρυνσης, καθώς και την πρόληψη και την αντιμετώπιση των κλινικών επιπλοκών του αυξημένου σωματικού βάρους.
Διατροφή
Η βελτίωση της ποιότητας της διατροφής είναι κομβικής σημασίας. Κύριος στόχος είναι η αύξηση των φρούτων και των λαχανικών με σύγχρονη μείωση των λιπαρών τροφών και της ζάχαρης, σε συνδυασμό με την επαρκή ενυδάτωση. Δεν απαγορεύουμε τα γλυκά και τις λιπαρές τροφές, αλλά συμφωνούμε με τους γονείς και το παιδί σε ένα ρεαλιστικό πλάνο ελάττωσής τους. Τα παιδιά χρειάζονται σταδιακές, μικρές αλλαγές στις διατροφικές τους συνήθειες σε βάθος χρόνου. Είναι εφικτό να κάνουμε μία με δύο αλλαγές την εβδομάδα. Αυτό μπορεί να σημαίνει, για παράδειγμα, ότι θα τρώμε λιγότερο φαγητό εκτός σπιτιού, ίσως 1-2 φορές την εβδομάδα αντί για 4-5 φορές. Αυτή η προσέγγιση διευκολύνει τα παιδιά και τα μαθαίνει σταδιακά να διαλέγουν τα ίδια τις τροφές που τα ωφελούν.
Η πρόληψη και η αντιμετώπιση του αυξημένου σωματικού βάρους στα παιδιά χρειάζεται τη συμμετοχή όλης της οικογένειας, ενηλίκων και ανηλίκων, σε κοινό πρόγραμμα διατροφής. Αυτό συνεπάγεται την υιοθέτηση υγιεινών συνηθειών στο παρόν και στο μέλλον και διασφαλίζει ότι κανένα παιδί δε θα αισθανθεί απομονωμένο στην προσπάθειά του.
Φυσική δραστηριότητα
Η φυσική δραστηριότητα παίζει σημαντικό ρόλο στην υγιή ανάπτυξη των παιδιών. Όσον αφορά τα παιδιά και τους εφήβους με αυξημένο σωματικό βάρος, είναι ζωτικής σημασίας να έχουμε αντίληψη του τι σημαίνει «φυσική δραστηριότητα» και τι αυτή αντιπροσωπεύει σε όρους καθημερινής κατανάλωσης ενέργειας.
Η συνολική κατανάλωση ενέργειας του οργανισμού περιλαμβάνει τρεις παραμέτρους: τον βασικό μεταβολικό ρυθμό, τη θερμική επίδραση των τροφών και τη φυσική δραστηριότητα. Η προερχόμενη από φυσική δραστηριότητα κατανάλωση ενέργειας αποτελεί ένα 25% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας και είναι η πιο εύκολα τροποποιήσιμη παράμετρός της. Αυτό έχει μεγάλη σημασία, όχι μόνο για τον έλεγχο του σωματικού βάρους, αλλά και για τη βέλτιστη φυσική ανάπτυξη των παιδιών.
Η φυσική δραστηριότητα συχνά ταυτίζεται μόνο με τις αθλητικές δραστηριότητες. Στην πραγματικότητα, όμως, αφορά όλη τη δραστηριότητα και την κίνηση που παράγεται από τη σύσπαση των σκελετικών μυών, αυξάνοντας την κατανάλωση ενέργειας πάνω από το βασικό μεταβολικό ρυθμό. Αυτό σημαίνει πως καμία φυσική δραστηριότητα δεν είναι άχρηστη.
Όλα τα παιδιά χρειάζονται καθημερινή φυσική δραστηριότητα. Για τα παιδιά κάτω των 6 ετών, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει 3 ώρες ενεργητικού παιχνιδιού την ημέρα, προσαρμοσμένου ανά ηλικία. Για τα παιδιά άνω των 6 ετών και τους έφηβους συστήνεται τουλάχιστον 1 ώρα μέτριας έως έντονης άσκησης την ημέρα. Παράλληλα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει το πολύ μία ώρα την ημέρα μπροστά σε οθόνες για τα παιδιά κάτω 6 ετών και το πολύ δύο ώρες για τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους [6].
Ειδικά για τα παιδιά και τους εφήβους με αυξημένο σωματικό βάρος χρειάζεται να εκτιμηθεί το επίπεδο της φυσικής τους δραστηριότητας και να αναγνωριστούν τυχόν εμπόδια στην αύξησή της. Και εδώ είναι σημαντικό να ενθαρρύνουμε όλη την οικογένεια να βελτιώσει σταδιακά τη φυσική της δραστηριότητα, δημιουργώντας παράλληλα ένα πρόγραμμα άσκησης για τα παιδιά, εξατομικευμένο, σωστά δομημένο και με συγκεκριμένο στόχο κινητικής δραστηριότητας, που μπορεί να είναι από ήπια έως έντονη.
Ψυχολογικές παράμετροι
Οι ψυχολογικές παράμετροι είναι απαραίτητο να διερευνώνται στα παιδιά με αυξημένο σωματικό βάρος, διότι κάποια από αυτά προσπαθούν να ελέγξουν το βάρος τους με στερητικές δίαιτες, ενώ άλλα τρώνε υπερβολικά λόγω συναισθηματικών εντάσεων. Σε αυτό το επίπεδο, θα αναγνωρίσουμε αν υπάρχει ενδεχόμενο νευρικής ανορεξίας ή βουλιμίας. Σε αυτή την περίπτωση χρειάζεται εξειδικευμένη ψυχολογική αξιολόγηση, που προηγείται οποιασδήποτε άλλης παρέμβασης. Από την άλλη πλευρά, μπορεί οι διατροφικές συνήθειες ενός παιδιού να επηρεάζονται απλώς από το οικογενειακό περιβάλλον και τους συνομήλικους ή από την ιδιοσυγκρασία του, οπότε είναι εφικτή η σταδιακή αξιολόγηση και αντιμετώπιση του ζητήματος στο πλαίσιο του οικογενειακού περιβάλλοντος
Επιπλοκές αυξημένου σωματικού βάρους
Τα παιδιά και οι έφηβοι με υπερβαρότητα και παχυσαρκία βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο για διαταραχές, που επηρεάζουν σχεδόν όλα τα όργανα του σώματος. Η σοβαρότητά τους αυξάνεται με τον βαθμό και τη διάρκεια της παχυσαρκίας. Δυστυχώς, τα παιδιά με αυξημένο σωματικό βάρος έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να εξελιχθούν σε υπέρβαρους ενήλικους [7].
Η κλινική προσέγγιση των παιδιών με αυξημένο σωματικό βάρος στοχεύει και στην πρώιμη ανίχνευση επιπλοκών, όπως η υπέρταση, η αντίσταση στην ινσουλίνη, ο σακχαρώδης διαβήτης, η λιπώδης διήθηση του ήπατος, το μεταβολικό σύνδρομο, ενδοκρινολογικά, πνευμονολογικά και ορθοπεδικά προβλήματα.
Συμπεράσματα
Η πρόληψη και η αντιμετώπιση του αυξημένου σωματικού βάρους σε παιδιά και εφήβους:
- είναι αναγκαία για την εξέλιξή τους σε υγιείς ενήλικους.
- απαιτεί ολοκληρωμένη παιδιατρική προσέγγιση, συνεργασία με την οικογένεια και σεβασμό στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε παιδιού.
- κύριος στόχος της είναι η υιοθέτηση υγιεινών διατροφικών επιλογών και η στοχευμένη αύξηση της καθημερινής φυσικής δραστηριότητας, με παράλληλη διασφάλιση της ψυχικής και σωματικής τους υγείας.
Η Μαρία Θ. Αυγέρη είναι παιδίατρος και ασχολείται εξειδικευμένα με την αντιμετώπιση αυξημένου σωματικού βάρους σε παιδιά και εφήβους. Μπορείτε να τη βρείτε στο maria.aygeri@gmail.com και στο 6945792250.
- WHO Obesity and overweight [Internet]. World Health Organisation Media Centre Fact Sheet No. 311. 2012. Available at: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/#.U2gDIH5zIZ4.mendeley
- Chiotis D, Krikos X, Tsiftis G et al A. Body mass index and prevalence of obesity in subjects of Hellenic origin aged 0-18 years, living in the Athens area. Ann Clin Pediatr Univ Atheniensis 2004; 51:139-154.
- Grigorakis DA, Georgoulis M, Psarra G et al. Prevalence and lifestyle determinants of central obesity in children. Eur J Nutr. 2016 Aug; 55(5):1923-31.
- Stephen R Daniels, Sandra G Hassink, Committee on Nutrition. The Role of the Pediatrician in Primary Prevention of Obesity. Pediatrics 2015 Jul;136(1):e275-92. doi: 10.1542/peds.2015-1558. Epub 2015 Jun 29.
- Vogelezang S, Santos S, Toemen L et al. Associations of fetal and infant weight Change with general, visceral, and organ adiposity at school age. JAMA Netw Open. 2019 Apr 5;2(4):e192843.
- New WHO guidelines on physical activity, sedentary behavior and sleep for children under 5 years of age [Internet]. Available at: who.int/news/item/24-04-2019-to-grow-up-healthy-children-need-to-sit-less-and-play-more.
- Biro FM and Wien M. Childhood obesity and adult morbidities. Am J Clin Nutr. 2010 May; 91(5): 1499S–1505S.
