Τόσο για τους γονείς όσο και για τα παιδιά, η λέξη εφηβεία ακούγεται τρομακτική, ακόμα και απειλητική. Κατά την περίοδο αυτήν, οι σωματικές αλλαγές είναι ραγδαίες και μαζί φέρνουν γνωστικές, κοινωνικές και συναισθηματικές αλλαγές. Θα επικεντρωθούμε στις σωματικές αλλαγές και στον τρόπο που μπορούμε να τις συνδέσουμε με τη σεξουαλική ζωή του παιδιού που περνά σιγά σιγά από την παιδική ηλικία στην προεφηβεία.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι το πέρασμα από την μια περίοδο στην άλλη δεν ακολουθεί την ίδια χρονικότητα σε όλα τα παιδιά, είτε είναι αγόρια είτε κορίτσια, καθώς και το ότι δεν είναι απαραίτητο όλα τα παιδιά να εμφανίσουν τα σωματικά ή ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά που θα αναφέρουμε.   

Η σημασία της σεξουαλικής εκπαίδευσης

Η σεξουαλικότητα μάς αφορά από τη στιγμή της γέννησής μας, όταν αντιλαμβανόμαστε το σώμα μας σε σχέση με τον ίδιο μας τον εαυτό και με τους άλλους, αλλά κι όταν συνδέουμε τη σωματική με την ψυχική μας διάσταση. Ο τρόπος με τον οποίο θα συνδεθούμε με τον σύντροφο μας, ο σεβασμός που θα απαιτήσουμε από το περιβάλλον, ο αυτοσεβασμός μας καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση που λάβαμε κατά τη διάρκεια των παιδικών μας χρόνων. Ως γονείς, είμαστε για το παιδί μας η κύρια πηγή πληροφοριών σχετικά με τη σεξουαλικότητα. Μέσα από μια διαδικασία που ξεκινά από τη γέννησή του μέχρι την ενηλικίωση, βοηθάμε το παιδί μας να:

• γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και να αναπτύξει μια θετική εικόνα σώματος
• μάθει το σωστό λεξιλόγιο για να ονομάσει αυτό που βλέπει και αισθάνεται
• γίνει ανεξάρτητο και υπεύθυνο για το σώμα του όσον αφορά στην υγιεινή, την ασφάλεια, τις σωματικές και συναισθηματικές του ανάγκες
• εξοικειωθεί σταδιακά με τις μεγάλες αλλαγές που θα έρθουν με την εφηβεία
• αναγνωρίσει και να σεβαστεί τα προσωπικά του όρια
• λαμβάνει υπόψη τα συναισθήματά του και τα συναισθήματα των άλλων στις σχέσεις του
• είναι θωρακισμένο και σε εγρήγορση σε περίπτωση παρενόχλησης ή κακοποίησης
• αναγνωρίζει και να σέβεται τη διαφορετικότητα και την ελεύθερη επιλογή στον σεξουαλικό προσανατολισμό
• δημιουργήσει αρμονικές και ισότιμες σχέσεις.

Οι αλλαγές στην συμπεριφορά του προέφηβου

Το παιδί αρχίζει να:

• ντρέπεται.
• αποφεύγει να συζητά θέματα που αφορούν την εικόνα του.
• νιώθει αμηχανία μπροστά σε κόσμο όταν σχολιάζεται το πόσο μεγάλωσε.
• διακατέχεται από έναν φυσιολογικό για την ηλικία του εγωκεντρισμό, θαυμάζει κι έχει μοντέλα ρόλων, συγκρίνει το σώμα του με διάσημους ή με δημοφιλείς συμμαθητές ή συμμαθήτριες.
• προσέχει την εξωτερική του εμφάνιση και νιώθει ανασφάλεια με τις ραγδαίες αλλαγές που επέρχονται αλλά και δέος.
• αλληλοεπιδρά με φίλους και μέσα από την αλληλεπίδραση αυτήν, όταν τα καταφέρνει και ολοκληρώνεται με επιτυχία, είναι αποδεκτό και λάβει θετική ανατροφοδότηση και έπαινο, τότε αναπτύσσει ένα αίσθημα υπερηφάνειας, αποκτά αίσθηση επάρκειας. Όταν δεν επιτύχει ή και αποθαρρυνθεί είτε από εμάς ή από την ομάδα, βιώνει αισθήματα κατωτερότητας.
• καθρεφτίζεται στους φίλους και επικοινωνεί μαζί τους με κάθε ευκαιρία – τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παίζουν πολύ σοβαρό ρόλο στην εικόνα εαυτού και στους νέους ρόλους. Υπάρχει ανάμεικτος φόβος για όσα συμβαίνουν, μια συστολή και στον αντίποδα μια πρόκληση και κινητοποίηση μέσα από τις παρέες.
• οι επιδόσεις αλλά και η δημοτικότητα γίνονται αυτοσκοπός ώστε να επιτύχει κοινωνική αποδοχή. Φοβάται την έκθεση σε περιβάλλοντα όπως ένα πάρτι και το αν θα γίνει αποδεκτός ή αποδεκτή, αν τον/την κοροϊδέψουν.
• αποκτά τα πρώτα ρομαντικά ερωτικά σκιρτήματα και – μην τρομάξετε – αλλά αυτά τα πρώτα σκιρτήματα δεν έχουν φύλο. Μην βιαστείτε να χαρακτηρίσετε το παιδί σας!
• τα κορίτσια ανήκουν σε μικρότερες ομάδες, αλλά με εξαιρετικά έντονες συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις (διεκδικήσεις, δράματα, γκρίνιες, αποζητούν πίστη στην δυαδική σχέση) ενώ τα αγόρια μένουν στην αξία της ομάδα και διαφυλάττουν την ενότητα της.
• έχει ανάγκη να ανεξαρτητοποιηθεί από τους γονείς (από το τι θα φορέσει, τι θα φάει, πού θα διαθέσει το χαρτζιλίκι του, ποια δραστηριότητα θα επιλέξει, κρύβει τις σκέψεις του, αμφισβητεί την αυθεντία των γονέων).
• έχει συναισθηματικές αστάθειες, απρόβλεπτη διάθεση και παρορμητικές κινήσεις πολλές φορές χωρίς αίσθηση του κινδύνου. Ο εγκέφαλος ακόμα προσπαθεί να ελέγξει τις συναισθηματικές διακυμάνσεις. Βιώνει έντονα την ματαίωση αλλά και την επιτυχία. Δίνεται χώρος στην φαντασία και στον οραματισμό του μέλλοντός του.
• διαπραγματεύεται και αμφιταλαντεύεται «να μείνω μικρός και ασφαλής; Ή να κάνω το πέταγμα; Να μείνω ήσυχος ή να εξερευνήσω;» Φοβάται μήπως χάσει τον εαυτό του. Σε πρώτη φάση κερδίζει το παιδί, αργότερα γίνεται πιο δυνατό και πετάει.
• διακινείται από τα πρώτα υπαρξιακά ερωτήματα (τον θάνατο, τη μοναξιά, την ελευθερία) αλλά και κοινωνικά φαινόμενα όπως η βία, το περιβάλλον, οι σχέσεις των ανθρώπων, το σωστό και το λάθος. Δημιουργεί, δηλαδή, ταυτότητα!

Όσο αφορά στις σεξουαλικές τους αναζητήσεις και ερωτήσεις που ενδεχομένως να ακούσετε σε αυτή την ηλικία, μπορούμε να αναφέρουμε:

• Γιατί έχω τριχοφυΐα παντού;
• Τι είναι η περίοδος; Σε ποια ηλικία συμβαίνει;
• Τι είναι το προφυλακτικό και γιατί το χρησιμοποιούμε;
• Τι έχω μέσα στο σώμα μου;
• Γιατί όταν ξυπνάω το πρωί νιώθω περίεργα στο σώμα μου; Τι συμβαίνει κι έχω υγρά στο εσώρουχο μου;
• Μπορώ να κάνω μωρό μόνο όταν έχω περίοδο;
• Πότε μπορώ να έχω ολοκληρωμένη ερωτική επαφή;
• Γιατί μου αρέσει να βλέπω γυμνό σώμα;
• Τι είναι αυνανισμός;
• Η φωνή μου έχει αλλάξει, είναι φυσιολογικό;
• Το δέρμα μου είναι πολύ λιπαρό και έχω σπυράκια, γιατί;
• Δεν χωράω πουθενά, μεγαλώνουν κάθε μέρα τα χέρια, τα πόδια και η λεκάνη μου.
• Νομίζω πως μυρίζω άσχημα.
• Ποιο είναι το φυσιολογικό μέγεθος του πέους;
• Πώς θα καταλάβω πως είμαι ερωτευμένος ή ερωτευμένη;
• Δεν μου αρέσει κανένας συμμαθητής μου/συμμαθήτριά μου, είναι φυσιολογικό;
• Τι είναι ομοφυλοφιλία;
• Μα τι μου συμβαίνει πια;;;

Ας μιλήσουμε για το σεξ

Επιμένουμε ότι οι γονείς είναι η πρώτη και πιο ασφαλής πηγή πληροφόρησης. Θεωρητικά, όλοι έχετε μιλήσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στα παιδιά σας για το σεξ. Είτε έχετε απαντήσει σε ερωτήσεις που αφορούν τις αλλαγές στο σώμα, την αναπαραγωγή, τις σχέσεις των φύλων, την ομοφυλοφιλία, είτε όχι τώρα είναι ίσως η τελευταία ευκαιρία που σας δίνεται. Χρειάζεται να κινητοποιηθείτε ώστε η γνώση που θα τους περάσετε να είναι από ασφαλή πηγή – εσάς – και δεν είναι διαστρεβλωμένη όπως αυτή που ενδεχομένως έχουν από το περιβάλλον ή το διαδίκτυο. 

Μα πώς να ξεκινήσω;

Ας το παραδεχτούμε, δεν είμαστε άνετοι να μιλήσουμε για αυτό το θέμα. Φοβόμαστε μην κάνουμε κάποιο λάθος που πιθανώς να δημιουργήσει πρόβλημα στο παιδί μας, δεν νιώθουμε ειδικοί.

• Το πιο σημαντικό είναι η φυσική και συναισθηματική μας παρουσία, η διάθεση μας να συμπορευτούμε στα νέα μονοπάτια μαζί τους, η ειλικρίνεια μας να παραδεχτούμε ότι δεν είναι και πολύ εύκολο ούτε για εμάς να μιλάμε για το θέμα και αν δεν ξέρουμε κάτι θα θέλαμε να το ψάξουμε και να επανέρθουμε με επιστημονική απάντηση.
• Ας είμαστε καθησυχαστικοί αφού μας φέρνουν και τους φόβους μπροστά στις σωματικές αλλά και συναισθηματικές τους αλλαγές, απλοί και κατανοητοί. Αποφεύγουμε τα γελάκια και την χρήση μη επιστημονικής γλώσσας, καθώς και τις υπερβολές που ίσως τρομάξουν και αποθαρρύνουν το παιδί.
• Καλό θα ήταν πριν ξεκινήσετε μια τέτοια συζήτηση να ανακαλέσετε στην μνήμη σας τις δικές σας εμπειρίες, τον τρόπο που μάθατε, τα συναισθήματα που σας κατέκλυζαν. Ίσως το περιβάλλον σας να ήταν πολύ συντηρητικό, με αυστηρές θρησκευτικές αντιλήψεις και απαγορεύσεις, ή ακόμα υποτιμητική ή χυδαία διάθεση που σας επηρέασαν στη συμπεριφορά και σεξουαλική σας έκφραση.
• Διερευνούμε τι ξέρουν μέχρι τώρα για να δούμε πού θα εστιάσουμε και μέχρι πού μπορούμε να φτάσουμε σταδιακά. Η συζήτηση για το σεξ δεν είναι μία και μόνο συζήτηση, θέλει υπομονή και επανάληψη, διόρθωση σε πιθανά λάθη, κάλυψη των κενών και έλεγχο ότι τα κατάλαβαν καλά.
• Αν δεν μιλάνε καθόλου, αν δεν θέτουν ερωτήσεις, πιθανά διαισθάνονται τις δικές σας συστολές ή έχουν τρομάξει με κάτι. Βρείτε ένα τρόπο να ανοίξετε συζήτηση αναγνωρίζοντας τη δυσκολία τους αυτή.
• Σεβόμαστε τους χρόνους και την διάθεση τους, δεν είναι όλες οι ώρες καλές για συζήτηση. Σε αυτές τις ηλικίες, καλό θα ήταν ο γονέας του ίδιου φύλου να κάνει τη συζήτηση. Ξεκινάμε από μια ταινία, ένα βιβλίο, την εγκυμοσύνη μιας γνωστής, ή απλώς τη δυσκολία που μας φέρνει σχετικά με το νέο του σώμα. Σε κάθε περίπτωση, προσπαθούμε να δώσουμε έναν ανάλαφρο αλλά όχι ελαφρύ τόνο στην κουβέντα, κάτι που βοηθά και τα δύο μέρη.
• Τονίζουμε ότι το σώμα δεν αλλάζει σε όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο ρυθμό ούτε τα ίδια χαρακτηριστικά (ύψος, διάπλαση, τριχοφυΐα).
• Μιλάμε με λεπτομέρειες για τη σεξουαλική πράξη, για την φυσιολογία του σώματος, τους τρόπους αντισύλληψης, τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Θα σκεφτεί, θα αναρωτηθεί και αργότερα θα επανέλθει με απορίες.
• Κάνουμε σαφές το ότι μεγαλώνουν σωματικά δεν τους καθιστά και συναισθηματικά ώριμους να έχουν ερωτική επαφή. Τονίζουμε τη σημασία των βαθιών συναισθημάτων και του σεβασμού.
• Με τη βοήθεια ενός σοβαρού βιβλίου που να ταιριάζει στην ηλικία και στην προσωπικότητα του παιδιού, μιλάμε για τα εσωτερικά και εξωτερικά γεννητικά όργανα και των δύο φύλων.
• Μιλάμε για την ιδιωτικότητα και τον σεβασμό στο σώμα μας, τη δυνατότητα να αρνηθούν χάδια ή και συζητήσεις που αφορούν στο σώμα καθώς και την υποχρέωση να μιλήσουν, να το καταγγείλουν στον γονέα.
• Αναφερόμαστε στην πορνογραφία, στη στρεβλή εικόνα της σεξουαλικότητας που προβάλουν τα Μέσα, καθώς και τους στερεοτυπικούς ρόλους των φύλων, συμπεριλαμβανομένων των ομοφυλοφιλικών στερεοτύπων.
• Βεβαιωνόμαστε ότι γνωρίζουν τους κινδύνους του διαδικτύου.
• Αποφεύγουμε να ενοχοποιούμε την ανάγκη του παιδιού μας να αρέσει, ωστόσο βάζουμε τα όρια.
• Θυμόμαστε μαζί του και τις δικές μας ανησυχίες και αγωνίες, δεν κουνάμε το δάχτυλο και δεν επικρίνουμε (κι εγώ στην ηλικία σου…, / θυμάμαι πόσο φοβόμουν, κλπ).
• Τονώνουμε την αυτοπεποίθηση τους και ακούμε.
• Η γνώση σώζει. Στατιστικά, τα καλύτερα ενημερωμένα παιδιά καθυστερούν την πρώτη σεξουαλική τους επαφή, έχουν λιγότερους συντρόφους και είναι λιγότερο πιθανό να κάνουν σεξ χωρίς προφύλαξη.
• Ζητάμε βοήθεια από ειδικό όταν δυσκολευτούμε να προσεγγίσουμε το θέμα και το παιδί εκφράζει την ανάγκη του για γνώση.

Ας σκεφτούμε πως με τον τρόπο αυτόν το βοηθάμε στο νέο μεγάλο του ταξίδι προς τη ζωή, στη μαγεία των σχέσεων συντροφικότητας και εμπιστοσύνης, στη γνωριμία με τον ίδιο του τον εαυτό.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.