Το μακρινό 1994, το γυμνάσιο όπου φοιτούσα ετοίμασε μια εξαιρετικής ποιότητας γιορτή-αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, χάρη στο μεράκι μιας νεαρής φιλολόγου, της Μαριάννας Σταύρου, που πήρε τους μαθητές της από το χέρι και μας έδειξε τον δρόμο προς τον ήλιο, τη θάλασσα και την Ελλάδα του κορυφαίου μας ποιητή. Τότε συνειδητοποίησα ποιος ήταν αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας. Τότε πρωτοάκουσα και το όνομα της Ιουλίτας Ηλιοπούλου. «Μα δεν είναι απίστευτο;» αναρωτιόταν η καθηγήτριά μας, που είχε έρθει σε επαφή μαζί της για να ζητήσει υλικό προκειμένου να στήσει τη γιορτή. «Πόσο ταιριαστό όνομα έχει αυτό το κορίτσι, που βρίσκεται στο πλευρό του Ελύτη, με την ουσία της ποίησης του Ελύτη! Η παρήχηση του λάμδα, ο ήλιος, ο Ιούλιος…» Δυο χρόνια αργότερα, ο Ελύτης φεύγει από τη ζωή και η Ιουλίτα, η τελευταία μούσα του, φιλόλογος, ποιήτρια και συγγραφέας, αναλαμβάνει να φροντίσει και να τιμήσει όσα μας κληροδότησε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Πρόσφατα, δημιούργησε ένα εικονογραφημένο βιβλίο, με το οποίο προσφέρει στα παιδιά έναν τρόπο μύησης στη μαγεία, στις ιδέες και στα σύμβολα της ποίησης του μεγάλου αυτού Έλληνα. Η συγγραφέας αφηγείται, με τρόπο ευχάριστο, τη ζωή του, δίνοντας πληροφορίες για τον ίδιο, την ποίηση και τον κόσμο στον οποίο μεγάλωσε. Στο κείμενο παρεμβάλλονται ποιήματα και πεζά αποσπάσματα του Οδυσσέα Ελύτη καθώς και δικά του εικαστικά και φωτογραφίες. Στις τελευταίες σελίδες προτείνεται μια πλειάδα δραστηριοτήτων, βασισμένες στο έργο του ποιητή, που μπορούν να πραγματοποιηθούν στο σπίτι ή στο σχολείο. Πρόκειται για μια πρωτότυπη βιογραφία που απευθύνεται καταρχάς στα παιδιά, αλλά σίγουρα μπορούν να απολαύσουν και οι γονείς και οι δάσκαλοί τους –προσωπικά το θεώρησα ως μια εξαιρετική εισαγωγή στο έργο του, για όποιον δεν έχει εμβαθύνει σε αυτό, ανεξαρτήτως ηλικίας. Συνάντησα, λοιπόν, την Ιουλίτα Ηλιοπούλου και συζητήσαμε για τον Ελύτη για Παιδιά, που κυκλοφορεί, όπως και η εργογραφία του ποιητή, από τις Εκδόσεις Ίκαρος.

Ιουλίτα Ηλιοπούλου
©Αλεξάνδρα Αργύρη

Κυρία Ηλιοπούλου, είναι τιμή μας που σας φιλοξενούμε στις σελίδες μας, με αφορμή το βιβλίο σας Ο Ελύτης για παιδιά. Πριν περάσουμε, όμως, σε αυτό θα ήθελα να ξεκινήσω με μια προσωπική ερώτηση. Σχεδόν 30 χρόνια μετά τον θάνατό του, τι είναι ο Ελύτης για εσάς;
Για μένα, αλλά και για όλους όσοι μελετάμε και αγαπάμε βαθιά την ποίησή του, ο Ελύτης αποτελεί μία αστείρευτη πηγή σοφίας, μία εκπληκτική λυρική δύναμη, που μεταδίδει ενέργεια και πίστη σε αξίες πολύτιμες για το βίο μας.

Το βιβλίο αυτό, πλούσιο, εντυπωσιακό, ουσιαστικά εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό ταυτόχρονα, έλειπε από την αγορά της χώρας που γέννησε τον σπουδαίο αυτόν ποιητή. Πώς και πότε είχατε την ιδέα, πώς την υλοποιήσατε και ποιος είναι ο στόχος σας;
Παράλληλα με την ποίηση, γράφω για παιδιά και συμβαίνει να έχω επισκεφτεί πολλά σχολεία. Από την επαφή μου αυτή μού γεννήθηκε η επιθυμία να μιλήσω στα παιδιά για τον Οδυσσέα Ελύτη. Όχι μόνο να δώσω εξωτερικές πληροφορίες, αλλά να προσπαθήσω να τα μυήσω στη μαγεία της ποίησής του. Στόχος είναι να γνωρίσουν, με ευχάριστο και ουσιαστικό τρόπο, σύμβολα, ιδέες, αξίες της ποίησής του, αλλά και ευρύτερα να εξοικειωθούν με την ποιητική λειτουργία.

Θέλετε να μας μιλήσετε λίγο για τη δομή του βιβλίου; Τι θα διαβάσει στις σελίδες του ο μικρός και ο μεγάλος αναγνώστης; Προτείνετε, ιδανικά, συνανάγνωση ή θα θέλατε τα παιδιά να το πάρουν στα χέρια τους χωρίς καμία καθοδήγηση;
Το βιβλίο ακολουθεί μίαν αφηγηματική εξιστόρηση της ζωής και της δημιουργίας του Ελύτη. Η αφήγηση δίνει τον άξονα, από τον οποίο συχνά απομακρύνομαι για να επικεντρωθώ σε επιμέρους θέματα, σημαντικά για την κατανόηση του έργου του ποιητή: Η σχέση του με τη φύση και τη γλώσσα, ο σπουδαίος ρόλος που έπαιξαν διάφορα γεγονότα στη ζωή του όπως ο πόλεμος, το ιδιαίτερο νόημα που έχει η ίδια η ποίηση για κείνον, η δύναμη της γλώσσας κ.λπ.
Ως προς το θέμα της συνανάγνωσης ή μη, νομίζω ότι εξαρτάται από την ηλικία και το παιδί. Ένα παιδάκι οκτώ, δέκα ετών μπορεί κάλλιστα να διαβάσει μόνο του το βιβλίο, ακολουθώντας τη ροή του. Έτσι κι αλλιώς, η κοινή ανάγνωση, όταν πρόκειται για μικρό παιδί, είναι σημαντική, όχι τόσο γιατί βοηθάμε στην κατανόηση του κειμένου, όσο γιατί δημιουργούμε κοινές αναγνωστικές εμπειρίες, βαθαίνοντας και με αυτόν τον τρόπο τη μεταξύ μας σχέση.

Ο Ελύτης ως παιδί: Πώς ήταν ή μάλλον πώς τον έχετε πλάσει μέσα σας, μέσα από τις αφηγήσεις, τις φωτογραφίες του, τα κείμενα και τις ζωγραφιές του;
Ένα παιδί που αγαπούσε πολύ το διάβασμα και τη φύση. Παρατηρούσε τα «μυστικά» της φύσης, όταν μικρός πήγαινε τα καλοκαίρια με την οικογένεια του στις Σπέτσες, αλλά ταυτόχρονα μάζευε περιοδικά και βιβλία. Η λογοτεχνία υπήρξε καταφυγή του και μία διαρκής αναζήτηση.

Αναφέρετε πως ο Ελύτης ξεκίνησε να σκέφτεται από παιδί όσα δημιούργησε ως ενήλικος και γράφετε πως κάθε παιδί είναι σαν να ξαναγεννά τον κόσμο, γιατί τον μαθαίνει από την αρχή. Και είναι σαν να τον ξαναφτιάχνει και με τη δική του τη ζωή. Δεν θα διαφωνήσω. Όμως, στην πορεία, και όχι πολύ αργά, αυτή η παιδική δημιουργικότητα και αυθεντικότητα χάνεται. Πού, κατά τη γνώμη σας, οφείλεται αυτό; Και πώς θα μπορούσαμε να το αλλάξουμε;
Η συστηματική εγκύκλια εκπαίδευση, που βασίζεται στην εκλογίκευση, μοιάζει να αφαιρεί –ή έστω να τροποποιεί– κάτι σημαντικό από τη δημιουργικότητα του παιδιού. Η άναρχη δύναμη της φαντασίας, η αιρετική συχνά κι απροσποίητη σκέψη χαλιναγωγούνται για να διοχετευθούν στα κανάλια της γνώσης, της ορθής κοινωνικής συμπεριφοράς, της επιβεβλημένης για όλους παρόμοιας εκπαίδευσης. Δεν λέω ότι δεν χρειάζεται αυτή η εκπαίδευση, τουναντίον. Αυτό που είναι πολύτιμο, ωστόσο, είναι ο σεβασμός στο λάθος του παιδιού, η επαγρύπνηση ώστε να καλλιεργηθούν οι κλίσεις του, μια προσεκτική ανάγνωση των διαθέσεων και ικανοτήτων του. Η καλλιτεχνική εκπαίδευση, όχι ως διακόσμηση αλλά ως βάση αυτογνωσίας και μάθησης, θα ήταν πολύτιμη για την ανάπτυξη της φαντασίας και ευαισθησίας των αυριανών ενηλίκων.Μέσα στο βιβλίο, το εξηγείτε αναλυτικά, μα επιτρέψτε μου να σας ζητήσω μια πιο σύντομη απάντηση για τις ανάγκες της συνέντευξης. Έστω ότι σας ρωτάει τώρα ένα παιδί δημοτικού, με περισσή απορία, διότι κανείς ποτέ δεν του το εξήγησε: Γιατί οι άνθρωποι γράφουν ποιήματα;
Η ανάγκη να εκφράσουμε την ψυχή μας, τα συναισθήματα, τις κρυφές μας σκέψεις μάς ωθούν στη γραφή. Η ίδια η ελληνική γλώσσα με το εύπλαστο του χαρακτήρα της, με την εγγενή μουσικότητα της, μάς προτρέπει, λίγο πολύ, στην ποιητική φόρμα. Ζητάμε να φανερώσουμε με τρόπο πυκνό και άμεσο ό,τι κρύβεται μέσα μας, αλλά και να δούμε αλλιώς τον κόσμο.

Παραμένω παιδί δημοτικού και πάω ένα βήμα παραπέρα την ερώτηση: Κι εμείς, γιατί να διαβάζουμε τα ποιήματα που γράφουν οι ποιητές; Τι μπορεί να μας προσφέρει ένα ποίημα και τι το διαφοροποιεί από ένα πεζό;
Το ποίημα, και μιλώ για την υψηλή ποίηση, μας προσφέρει συμπυκνωμένη γνώση και ευχαρίστηση. Κινητοποιεί άμεσα τη σκέψη και τα αισθήματά μας με την ακρίβεια των λέξεών του, με τα νοήματα, τη μουσικότητα και τις εικόνες του! Το ποίημα δεν περιγράφεται, δεν εξιστορείται όπως ένα πεζό, υπάρχει μέσα απ’ τη γλωσσική έκφραση.

Θέλω να μείνω λίγο στον Ήλιο, στο έργο του Ελύτη, στον Ήλιο τον Ηλιάτορα, που δόξα τω Θεώ, οι Έλληνες μπορούμε να χαιρόμαστε ακόμα και δεν θα τον χάσουμε ποτέ. Έχουν τα παιδιά συνειδητοποιήσει τη δύναμη του Ήλιου, κυριολεκτικά, μα και μεταφορικά, όπως την εννοούσε ο Ελύτης; Μήπως κι εμείς, οι ενήλικοι, απομακρυνόμαστε σταδιακά από αυτή και δεν μπορούμε να τη μεταδώσουμε στις επόμενες γενιές;
Ο Ήλιος στην ποίηση του Ελύτη έχει, βέβαια, τη φυσική του υπόσταση, αλλά και τη συμβολική. Η πηγή φωτός είναι πηγή ζωής, ζωτικής ενέργειας, απέραντης ορατότητας πνευματικής διαύγειας, διαφάνειας με την αισθητική αλλά και τη μεταφορική σημασία που θέλει ευδιάκριτα τα πολλαπλά στρώματα των σημασιών, που ορίζει μέσα από την ακριβή στιγμή τη δικαιοσύνη. Η φυσική παρουσία του ήλιου στη χώρα μας είναι καταλυτική, τουλάχιστον ως προς την επίδραση που δεχόμαστε στη διάθεση μας. Δεν μεταδίδεται με τη διδαχή το φως, αλλά με τη βίωσή του. Με το ελεύθερο παιχνίδι στην ύπαιθρο, με την άσκηση των αισθήσεων, με τη θετική σκέψη.Λίγοι γνωρίζουν πως ο Ελύτης, εκτός από ποιητής, ήταν και ζωγράφος, αν και δεν θεωρούσε τον εαυτό του ως τέτοιον. Μήπως για τα παιδιά είναι πιο εύκολο να τον προσεγγίσουν αρχικά μέσα από τα πολύχρωμα ζωγραφικά έργα ή/και τα κολάζ του, καθώς η ζωγραφική τούς είναι πιο οικεία από την ποίηση;
Η εικόνα είναι πάντα πιο προσιτή στα παιδιά. Όμως έναν μέγιστο ποιητή καλό είναι να τον γνωρίζεις όχι από μια δευτερεύουσα για αυτόν απασχόληση, αλλά από το κυρίως έργο του. Γι΄ αυτό και θέλησα να γράψω αυτό το βιβλίο. Θεωρώ, γενικότερα, χρήσιμο να στρέψουμε τα παιδιά στον πλούτο της γλώσσας μας, στην απελευθέρωση της σκέψης και της φαντασίας μέσω του λόγου.

Γίνομαι ξανά παιδί και ρωτώ: Πώς ένα ποίημα μεταμορφώνεται σε τραγούδι; Και μετά; Παύει να είναι ποίημα; Τι διαχωρίζει ένα ποίημα από τους… απλούς στίχους;
Ένα ποίημα πάντοτε παραμένει ποίημα. Ένας ικανός συνθέτης, μελοποιώντας το, δημιουργεί αυτήν τη σπουδαία μονάδα, το τραγούδι, που έχει τη δική του οντότητα, που εντείνει τη μαγεία του ποιήματος και το οδηγεί απευθείας στην καρδιά. Δεν είναι όμως λίγες οι φορές που το ποίημα απλοποιείται από μια ατυχή μελοποίηση. Υπάρχει βέβαια και ο απλός στίχος που γράφεται για να γίνει τραγούδι. Πάντα σχεδόν ακολουθεί την παραδοσιακή φόρμα, δηλαδή έχει μέτρο και ομοιοκαταληξία και συχνά μια γρήγορη και σαφή θεματική ανάπτυξη. Υπάρχουν στίχοι, βέβαια, που έχουν την πρωτοτυπία και την γλωσσική επεξεργασία της ποίησης.

Σε μιαν εποχή διαδοχικών κρίσεων, σε μιαν εποχή που οι νέες τεχνολογίες έχουν επικρατήσει και αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό την τέχνη ως αγωγή της ψυχής, είστε αισιόδοξη για το μέλλον των ποιητών; Υπάρχει χώρος για να γεννηθεί ένας νέος Ελύτης, που θα συμπυκνώσει μέσα από τις λέξεις του την Ελλάδα; Και ποια Ελλάδα; Υπάρχει πλέον η Ελλάδα του Ελύτη; Ή μας λησμόνησε μια για πάντα ο νοητός Ήλιος της Δικαιοσύνης και η δοξαστική Μυρσίνη του; Κι αν είστε αισιόδοξη, μήπως ελπίζετε, όπως κι εγώ, στις νέες γενιές που έρχονται; Στα παιδιά;
Έχουν γίνει πολλές επαναστάσεις πριν από την ηλεκτρονική και η ανάγκη του ανθρώπου για την ποιητική τέχνη παρέμεινε ζωντανή. Γιατί πάντα οι άνθρωποι θα ονειρεύονται, θα επαναστατούν, θα εκμυστηρεύονται τον έρωτα τους ή θα ζητούν παρηγορία στη λύπη τους. Η ποίηση είναι αυτό που απομένει όταν όλος ο θόρυβος της πραγματικότητας κατακαθίσει και αφήσει να ακουστεί ένας αχνός, μα ζωτικός, ψίθυρος. Ρωτάτε εάν γεννηθεί ένας νέος Ελύτης… Πάντα υπάρχει δυνατότητα για την εξαίρεση. Και ο Ελύτης αναμφίβολα είναι μια εξαιρετική περίπτωση στα ελληνικά γράμματα, που με τόλμη και δύναμη, ανατρέποντας πολλές παγιωμένες απόψεις, δημιούργησε ένα θαυμαστό έργο προσωπικό και συνάμα πανανθρώπινο. Όσο για την Ελλάδα του Ελύτη; Εκείνος έδειξε τι θα μπορούσε να είναι μία χώρα με τέτοια φυσική διαμόρφωση, με αυτήν τη γλώσσα και την υψηλή σκέψη και τέχνη. Από μας εξαρτάται ο δρόμος που παίρνουμε. Ελπίζω στα παιδιά και στο μέλλον, πώς αλλιώς; Πιστεύω βέβαια, σε αρχές και αξίες –ηθικές και αισθητικές– που μπορούν να δώσουν ένα μέλλον ανθρώπινο, που θα χωρά τον σεβασμό, το δίκαιο του άλλου, τη συναισθηματική ευθύνη, την αληθινή ευγένεια και ευαισθησία. Η βαρβαρότητα έχει φορέσει πολλά προσωπεία σήμερα και καγχάζει ακόμη και μέσα απ’ τη μάσκα του πολιτισμού. Ας αντισταθούμε.

Διαβάστε: Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Ο Ελύτης για παιδιά, Εκδόσεις Ίκαρος, 2022