Πρόσφατα ξαναδιάβασα το βιβλίο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Ο Νίκος Καζαντζάκης στα έργα του χρησιμοποιεί συχνά τη λέξη «θάμβος» για να αποδώσει τον θαυμασμό, την έκπληξη, το ξάφνιασμα, το θαύμα. Πρόκειται για μια λέξη δυνατή, ζωντανή. Ο νους μου πήγε στα παιδιά, στην αυθόρμητη και εγγενή τους επαφή με τη χαρά της έκπληξης, της ανακάλυψης. Δεν ήταν καθόλου δύσκολο να θυμηθώ τα γεμάτα θαυμασμό ματάκια τους στη θέα ενός ψηλού δέντρου, στο άνοιγμα ενός νέου παιχνιδιού, στο άκουσμα μιας ωραίας είδησης. Και μετά αναρωτήθηκα, πού πηγαίνει το βλέμμα της έκπληξης, η χαρά της ανακάλυψης όσο μεγαλώνουμε; Ποιος και τι μας το κλέβει; Και χωρίς αυτό πού πάει η ψυχική ταλάντωση; Η δροσιά;
Από τη φυσική περιέργεια στην τεχνητή καθοδήγηση
Από την ηλικία των 18 μηνών, από έμφυτη περιέργεια, το παιδί φέρνει το γρασίδι και τα βότσαλα στο στόμα του, τρέχει αυθόρμητα προς μια ηλεκτρική πρίζα, την εξερευνά με τα μικρά δάχτυλά του, τραβά το τραπεζομάντιλο. Προέχει η επιθυμία του να μάθει τα πάντα γύρω του και να παίζει διαρκώς. Μόλις μιλήσει, βομβαρδίζει με ερωτήσεις, ανυπομονεί να κατακτήσει τη γνώση. Τι συμβαίνει όμως μερικά χρόνια αργότερα κι αυτά τα ίδια παιδιά στέκονται σχεδόν ανέκφραστα μπροστά σ ένα ερέθισμα, δυσκολεύονται (και μας δυσκολεύουν) να βρουν κάτι να τα κινητοποιήσει; Τελικά, η υπερβολική παροχή ερεθισμάτων ξεδιψά τη φυσική δίψα των παιδιών για μάθηση ή μήπως όχι;
Αναρωτιόμαστε τι κουβαλάνε οι βαριές τους σχολικές τσάντες, το υπεφορτωμένο τους καθημερινό πρόγραμμα, τα έτοιμα προς κατανάλωση ερεθίσματα μπρος στα ζωντανά τους ματάκια. Και ψάχνουμε τη χαρά της βραδύτητας, της ανακάλυψης χωρίς στόχο, την απόλαυση της έκπληξης. Και μάς τρομάζει η σκέψη ότι τελικά το παιδί μας μεγαλώνει μόνο του σ’ έναν κόσμο πλούσιο ερεθισμάτων αλλά με περισσότερες οθόνες από παράθυρα ή βλέμματα. Κι έτσι νομίζει ότι έτσι είναι το φυσιολογικό και προσπαθεί να ταυτιστεί με αυτό.
Η κοινωνία μας είναι προσανατολισμένη στην επίδοση, θεωρούμε ότι τα παιδιά πρέπει να είναι μόνιμα σε τεχνητή αισθητηριακή υπερδιέγερση, ώστε να μαθαίνουν συνεχώς. Έτσι υποχωρεί, αν όχι εξαφανίζεται, η έννοια της επιθυμίας μέσω της φυσικής και αβίαστης μάθησης. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι το παιδί μαθαίνει με τρόπο φυσικό, με τον δικό του ρυθμό, ανακαλύπτοντας τον κόσμο που το περιβάλλει μέσα από τις αισθήσεις του. Μέσα από την έκπληξη, την αναζήτηση και τη φυσική περιέργεια θα αγγίξει, θα γευτεί και θα αφουγκραστεί τον κόσμο του. Μέσα από την έκπληξη!
Ο Jean Jacques Rousseau το 1762, στο έργο του Αιμίλιος ή Περί Αγωγής, εξηγεί ότι, επειδή το παιδί έχει έμφυτη την επιθυμία να αναζητά ώστε να βρει γνώση, ο ενήλικος θα πρέπει να είναι ελάχιστα παρεμβατικός. Πόσο επαναστατική ακούγεται αυτή η ιδέα για την εποχή της! Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, η Μαρία Μοντεσσόρι τόνιζε ότι το παιδί έχει τη φυσική ικανότητα να απορροφά και να εσωτερικεύει όλες τις εμπειρίες που του προσφέρει το περιβάλλον του χωρίς την παρέμβαση του ενήλικου. Η φυσική περιέργεια θα οδηγήσει τα παιδιά στη γνώση μέσα από την επαφή, τον πειραματισμό, τη ματαίωση και την επανάληψη της προσπάθειας. Ο ενήλικος λειτουργεί επικουρικά προσφέροντας του ένα προσαρμοσμένο στις αναπτυξιακές του δυνατότητες πλαίσιο.
Οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ !
Όπως αναφέραμε ήδη, τείνουμε μάλλον να θεωρούμε το παιδί ως «ένα δοχείο που πρέπει να γεμίσουμε» παρά ως «μια πηγή για αναβλύζει και προσφέρει». Ακόμη και όταν πρόκειται για εξωσχολικές δραστηριότητες, παρατηρούμε μια αυξημένη διέγερση, μια αγχωτική υπεραπασχόληση των παιδιών. Είναι εντυπωσιακό ότι σε δραστηριότητες που στοχεύουν στην ελεύθερη πηγαία έκφραση των παιδιών μέσα από την τέχνη ή την ελεύθερη κίνηση υπάρχει μια στενή πλαισίωση, κάτι που προσφέρει λίγο χώρο στη δημιουργικότητα και τη φαντασία. Και στα παραπάνω δεν έχουμε υπολογίσει τις δραστηριότητες και τα παιχνίδια μέσω κάποια οθόνης! Σε αυτά θα διαβάσουμε την ετικέτα «διαδραστικό» ή «εκπαιδευτικό» και με αυτήν τη δικαιολογία θα γεμίσουμε το παιδί με εικόνες, εμπειρίες, συναισθήματα που προφανώς δεν θα μπορούσε να βιώσει στην πραγματική ζωή μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα.
Μια πρόσφατη μελέτη (βλ. βιβλιογραφία) κατέγραψε σε μια παιδική σειρά 38 αλλαγές κατάστασης ανά λεπτό! Κάτι που, προφανώς, δεν συμβαίνει στην «κανονική καθημερινή» ζωή ενός παιδιού. Πώς λοιπόν να εκπλαγεί όταν η «κανονική καθημερινή» ζωή του αποδεικνύεται ήπια και βαρετή σε σχέση με τη δράση των παιδικών σειρών και την εναλλαγή των ερεθισμάτων και συναισθημάτων; Κι έτσι βλέπουμε ένα παιδί που δεν αντιδρά, στέκεται αδιάφορα, βαριέται, θυμώνει γιατί δεν προσφέρουμε ακόμα περισσότερα, γκρινιάζει και αποσύρεται. Αυτό συμβαίνει επειδή εξαρτάται από τεχνητά ερεθίσματα και εμπειρίες και μάλιστα όταν αυτά του προσφέρονται προτού καν τις αναζητήσει! Επομένως, χάνει την επιθυμία να εξερευνήσει, να πειραματιστεί και να μάθει μέσα από το προσωπικό του βίωμα.
Δίνω χώρο στην έκπληξη
- Ο λόγος στη φύση
Η επαφή με τη φύση ανοίγει ένα παράθυρο στη γνώση. Ας σκεφτούμε πώς είναι να δώσουμε εμείς οι ενήλικες χρόνο στη στιγμή, να σταθούμε στην παρατήρηση ενός φύλλου που μέρα με τη μέρα αλλάζει. Κι όλο αυτό να το προσφέρουμε στο παιδί μας. Ας δούμε την εξέλιξη ενός πουλιού από τη φωλίτσα του στο πρώτο του πέταγμα, την παρέλαση των μυρμηγκιών προς τη φωλιά τους καθώς μεταφέρουν ένα σποράκι. Φανταστείτε το θαύμα που συντελείται μπροστά στα μάτια του όταν διαπιστώνει ότι οι φακές έβγαλαν πράσινα φυλλαράκια. Το παιδί αναρωτιέται, αναζητά εξήγηση και στο τέλος λύνει το μυστήριο. Ενδεχομένως ακούγεται λίγο ρομαντικό, αλλά σήμερα τα παιδιά μας έχουν όλο και λιγότερες ευκαιρίες να παρατηρήσουν το φυσικό τους περιβάλλον. Ακόμα και το παιχνίδι τους είναι αποστερημένο από το φυσικά υλικά, καθώς γίνεται σε εσωτερικούς χώρους!
- Το παιχνίδι
Το παιδί μαθαίνει παίζοντας ελεύθερα, φυσικά, χωρίς κανόνες ή καθοδήγηση από τον ενήλικα (δεν εννοούμε χωρίς επιτήρηση για λόγους ασφαλείας). Όταν έχει στα χέρια του υλικά, κάνει κατασκευές ή ακόμη επινοεί ιστορίες στις οποίες είναι ο ήρωας, βιώνει αισθήσεις και συναισθήματα και θα αποκτήσει γνώση. Στην πραγματικότητα, θα θαυμάσει τον εαυτό του και θα συνειδητοποιήσει τη δύναμή του να ξαναχτίσει τον κόσμο όπως επιθυμεί το ίδιο. Αυτό δεν θέλουμε κι εμείς από τα παιδιά μας; Να πάνε ένα βήμα πιο μπροστά από εμάς;
- Δραστηριότητα χωρίς δραστηριότητα (!)
Θα σκεφτείτε την πλήξη! Ίσως, αλλά ας θυμηθούμε και την ευεργετική συνεισφορά της στην αφομοίωση της γνώσης και του βιώματος. Στιγμές χωρίς δραστηριότητα (και χωρίς οθόνες!) Ο χρόνος κυλά πιο αργά, πιο ήσυχα σ’ ένα περιβάλλον που θα επιτρέψει στο παιδί να ανακαλέσει ενεργά, να καταγράψει και να συσχετίσει ζωντανές εμπειρίες κι επομένως να μάθει από αυτές και να αναπτυχθεί πολυεπίπεδα. Για τα παιδιά θαύμα είναι η επιθυμία να μάθουν. Η πλήξη ενδεχομένως να τα ωθήσει να αναζητήσουν αυτό το θαύμα. Με τη σειρά μας οι γονείς καλό θα ήταν να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε ως πάροχοι νέων και συναρπαστικών εμπειριών, μιας μαγικής παιδικής ηλικίας. Γιατί απλώς η παιδική ηλικία είναι από μόνη της υπέροχη και μαγική.
Δεν αμφισβητούμε το κυρίαρχο εκπαιδευτικό σύστημα, ούτε κατηγορούμε την τεχνολογική επανάσταση σε όλα τα πλαίσια. Απλώς προτείνουμε μια άλλη ματιά που δίνει χώρο στην έκπληξη, την αθωότητα, τη φυσική περιέργεια και την ανακάλυψη με δικά τους μέσα και χρονικότητα.
Βιβλιογραφία
-Eisen, Sierra & Lillard, Angeline. (2020). Media Use and Development of Executive Function. 1-7
-Lillard, Angeline & Li, Hui & Boguszewski, Katie. (2015). Television and Children’s Executive Function. Advances in child development and behavior. 48. 219-48
Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.
