Αρκετά παιδιά παρουσιάζουν από μικρά παρορμητικές συμπεριφορές και συχνά μόλις ξεκινήσουν το σχολείο διαγιγνώσκονται με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής /Υπερκινητικότητα. Μήπως, όμως, σε κάποιες περιπτώσεις, το πρόβλημα δεν είναι αμιγώς μαθησιακό, αλλά κρύβει κάτι πιο βαθύ, που θα έρθει στην επιφάνεια μελλοντικά; Κάποιες δυσκολίες στην ανάπτυξη της προσωπικότητας;

Τα χέρια της έσφιγγαν το μαξιλάρι του καναπέ και προσπαθούσε να μην ξεσπάσει σε κλάματα. Ο σύζυγός της καθόταν στην πολυθρόνα και κοιτούσε το ξύλινο σπιτάκι που βρισκόταν πάνω στο τραπέζι της θεραπευτικής παιδικής γωνιάς. «Αν η κόρη μας έρθει να σας βρει θα σας το σπάσει», είπε με σιγουριά. Η μικρή Κ. σε ηλικία μόλις 10 ετών είχε τη δύναμη να σπείρει τον φόβο και τον τρόμο όχι μόνο σε μια ολόκληρη οικογένεια αλλά και στον περίγυρό της. Το ζευγάρι έφτασε σε μένα ύστερα από επανειλημμένες παρατηρήσεις και επισημάνσεις τόσο των παιδαγωγών στο νηπιαγωγείο όσο και των δασκάλων στο δημοτικό.

Ήταν δύσκολο για τους γονείς να το αποδεχτούν, όπως είναι για όλους τους γονείς δύσκολο να αποδεχτούμε πως το παιδί μας παρουσιάζει κάτι, ιδίως αν υπάρχει υποψία ψυχολογικού προβλήματος. Κι αυτό διότι είναι δύσκολο να αντιμετωπίσουμε πρώτα από όλα εμείς οι ίδιοι τα δικά μας ψυχικά εμπόδια και εσωτερικά φαντάσματα. 

Η ιστορία της Κ. 

Οι γονείς της Κ. επισκέφτηκαν αναπτυξιολόγο, έπειτα από συμβουλή του παιδιάτρου, λόγω έντονων ξεσπασμάτων οργής και θυμού της μικρής σε ηλικία 2 ετών. «Τίποτα το ανησυχητικό, είναι της ηλικίας», τους καθησύχασε. Ο πατέρας έλειπε πολλές ώρες και η μητέρα -δίχως κάποια βοήθεια από το οικογενειακό περιβάλλον- δεν άντεχε τα ξεσπάσματα και, παρόλο που γνώριζε πως έπρεπε να κρατηθούν κάποια όρια, αδυνατούσε να είναι συνεπής, της πρόσφερε όσα ζητούσε και συχνά την άφηνε στο πάρκο και ξάπλωνε στον καναπέ, αισθανόμενη αδυναμία και έντονο κενό. Ο σύζυγος επέστρεφε από την εργασία του στις 21:00 και έπαιζε με τη μικρή ως τις 23:30. Παράλληλα την κυνηγούσαν (σαν παιχνίδι) να φάει το βραδινό της. Όταν ξεκίνησε το προνήπιο, τα πράγματα δυσκόλεψαν πολύ. Το κοριτσάκι δυσκολεύτηκε να αποχωριστεί τη μητέρα της και στο σχολείο είχε έντονα ξεσπάσματα θυμού και αδυναμία συγκέντρωσης στις δραστηριότητες. Οι δυσκολίες συνεχίστηκαν. Τα επεισόδια θυμού είχαν σε μεγάλο βαθμό μετατραπεί σε επιθετικότητα απέναντι στους γονείς και σε όλους τους γύρω της.

Στο νηπιαγωγείο έκοψε τα μαλλιά μιας συμμαθήτριάς της, γιατί ήθελε το λαστιχάκι που φορούσε· πήρε κρυφά το ψαλίδι και της είπε πως έχει να της δείξει κάτι στην τουαλέτα… Στην πρώτη δημοτικού αδυνατούσε να καθίσει να διαβάσει, περνούσαν ατελείωτες ώρες με τους γονείς της προκειμένου να μάθει ένα γράμμα. Εντωμεταξύ, δεν είχε κανένα ορατό αναπτυξιακό θέμα, μάλιστα είχε πάλι υποβληθεί σε έλεγχο και είχε ικανοποιητικό  δείκτη νοημοσύνης. Στο τέλος της πρώτης δημοτικού είπε στη δασκάλα που είχαν προσλάβει για να την διαβάζει (μετά από ατέλειωτες βασανιστικές ώρες) πως ο πατέρας της της φώναζε και εκείνη κλεινόταν στην ντουλάπα (κάτι που ο πατέρας αρνήθηκε). Στο τέλος της δευτέρας δημοτικού ούρλιαξε σε ένα κοριτσάκι πως το μισεί που έχει γονείς, ενώ εκείνη είναι υιοθετημένη (κάτι που φυσικά δεν ίσχυε). Στην τρίτη δημοτικού είπε σε έναν συμμαθητή της πως κλείνει το στόμα της τα βράδια και θέλει να δει πώς είναι να πεθαίνεις, του είπε επίσης πως βαριέται πολύ ώρες ώρες και θέλει να αυτοκτονήσει από βαρεμάρα.

Όλα αυτά τα χρόνια οι γονείς δυσκολεύονταν. Τα άσχημα περιστατικά, όμως, αν και έντονα, ήταν μεμονωμένα. Πέρα από μια σταθερή δυσκολία της Κ. να συναισθανθεί και να μπει στη θέση του άλλου (που δικαιολογούσαν μέσα τους ως κακομαθησιά), οι γονείς έβλεπαν ένα όμορφο κοριτσάκι, ένα μικρό παιδί που μάθαινε και που ήθελε να τα κάνει όλα μόνο του και ήταν πεισματάρικο, αλλά όπως έλεγε η μαμά «έχει τσαγανό, μου αρέσει, τη χαίρομαι που επιβάλλεται στα άλλα παιδιά, εγώ ήμουν χάπατο».

Μέχρι την στιγμή που η μικρή, σε ηλικία 10 ετών, οργάνωσε μια ομάδα τριών αγοριών της έκτης, κάτι σαν συμμορία, και έγινε αναφορά από τον διευθυντή. Μεταξύ άλλων που έκανε η συμμορία, κρέμασαν τενεκεδάκια σε νεογέννητα γατάκια, στρίμωξαν ένα αγόρι στις τουαλέτες και έβγαλαν το εσώρουχό του ώστε η αρχηγός τους να δει το πέος του, και έκλεψαν τα γυαλιά μιας δασκάλας. Η Κ. έδινε 10 ευρώ την εβδομάδα στον καθένα, χρήματα που έκλεβε από μια τσάντα με χρήματα που είχαν για ώρα ανάγκης στο σπίτι…

Παιδιά σαν την Κ.

Η ιστορία της Κ. είναι μια από τις πολλές. Καθημερινά βλέπουμε, όχι μόνο στα ψυχοθεραπευτικά γραφεία αλλά και γύρω μας, παιδιά που αδυνατούν να αντέξουν ματαιώσεις φυσιολογικές όπως ένα «όχι» σε μια απαίτηση τους, αδυνατούν να κατανοήσουν τα συναισθήματα των άλλων, αδυνατούν να γεμίσουν δημιουργικά τον χρόνο τους, αδυνατούν να προσαρμοστούν στις (όχι απαραίτητα δραματικές) αλλαγές και στις δυσκολίες που έρχονται. Τα παιδιά αυτά και η συμπεριφορά τους συνήθως απασχολούν τους γονείς με την έναρξη του σχολείου, μια και εκεί έρχονται αντιμέτωπα με τη μεγαλύτερη αλλαγή, το διάβασμα και την κατάκτηση της μάθησης.

Τότε τα παιδιά θα πρέπει να έχουν καταφέρει να περάσουν σε μια ενεργητική θέση ώστε να κάνουν κτήμα τους τη γνώση. Τι γίνεται όμως αν ένα παιδί δεν έχει ωριμάσει; Τι συμβαίνει όταν δεν έχει δημιουργηθεί ένας επαρκής ψυχικός χώρος, ώστε να μπορούν να τοποθετηθούν μέσα του γνώσεις και πληροφορίες και να αναπτυχθεί εξελικτικά η προσωπικότητά του; Η συχνότερη διάγνωση είναι Διαταραχή Ελλειμματικής  Προσοχής –Υπερκινητικότητα, η γνωστή ΔΕΠ/Υ.

Η αντίδραση των γονιών

Συνήθως οι γονείς ανακουφίζονται όταν το ακούν αυτό, γιατί πιστεύουν πως φτιάχνεται με κάποια παρέμβαση λογο- ή εργο-θεραπευτή. Δυστυχώς, όμως, δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Η διαταραχή αυτή κρύβει αρκετά βαθιά αίτια από πίσω της, αίτια που αφορούν όλη την οικογενειακή δομή. Θα έλεγα, μάλιστα, πως τις περισσότερες φορές πρόκειται περισσότερο για σύμπτωμα παρά για διαταραχή καθεαυτή. Η διάγνωση αυτή, όμως, είναι όμως άμεσα συνδεδεμένη με τις σχολικές επιδόσεις, οπότε είναι ευκολότερο (και πάλι βέβαια δύσκολο) για τους γονείς να αντέξουν να ασχοληθούν με αυτήν την ταμπέλα.

Όμως, οι γονείς συχνά δεν είναι διαθέσιμοι να ανταποκριθούν στις ανάγκες ενός υπερκινητικού παιδιού (ανάγκη σημαίνει να μπουν και όρια), το οποίο, μέσω της υπερκινητικότητας, προσπαθεί να προκαλέσει την προσοχή τους. Έτσι, άλλοτε είναι υπερβολικά αυστηροί και ελεγκτικοί και άλλοτε ιδιαίτερα παθητικοί, ανίκανοι να θέσουν όρια στη συμπεριφορά του.

Πώς εκφράζεται η ΔΕΠ/Υ

Ψυχοδυναμικά, η υπερκινητικότητα εκφράζεται με ψυχική και κινητική διέγερση, διάσπαση προσοχής, λογόρροια, οικειότητα, ιδέες μεγαλείου, παντοδυναμία. Εντυπωσιάζει, επίσης, η αλλαγή στην έκφραση των συγκινήσεων, οι γρήγορες και ξαφνικές αλλαγές ψυχικής διάθεσης, με διαδοχή γέλιων, θυμών, οργής, η υπερβολή των συναισθηματικών απαντήσεων και η γρήγορη εξαφάνισή τους. Τα υπερκινητικά παιδιά δίνουν συχνά την εντύπωση μιας διάθεσης ψεύτικα καλής, επιφανειακής, ελάχιστα μεταδοτικής, χωρίς αίσθημα πληρότητας, ούτε πραγματικής χαράς. Η κινητική τους εκφόρτιση δείχνει την άδεια διέγερση, τον ψεύτικο θρίαμβο, την υπεραναπλήρωση. 

Η έναρξη της διαταραχής τοποθετείται στην ηλικία των 3-5 ετών. Η υπερβολική κινητικότητα είναι περισσότερο εμφανής σε δομημένες και οργανωμένες καταστάσεις, που αποκτούν υψηλό βαθμό αυτοελέγχου. Το παιδί φαίνεται ιδιαίτερα δραστήριο, αλλά η ενεργητικότητά του είναι πολλές φορές άσκοπη. Μεταπηδά από τη μία δραστηριότητα στην άλλη, χωρίς ποτέ να τελειώνει κάτι που έχει αρχίσει. Δεν μπορεί να μείνει καθιστό περισσότερο από μερικά λεπτά, τρέχει, χοροπηδάει, είναι υπερβολικά ομιλητικό και θορυβώδες, κουνά ένα μέρος του στόματός του, στριφογυρίζει ακόμα και σε καταστάσεις υποθετικής ηρεμίας. Είναι ανυπόμονο, απαιτητικό και δεν αντέχει τις ματαιώσεις. Δυσκολεύεται να δεχτεί κανόνες και να σεβαστεί την επιβαλλόμενη πειθαρχία.

Το βασικό κριτήριο είναι η υπερβολική δραστηριότητα σε σχέση με την αναμενόμενη για τις εκάστοτε συνθήκες και σε σύγκριση με άλλα παιδιά της ίδιας ηλικίας και του ίδιου δείκτη νοημοσύνης. Το παιδί εκδηλώνει έντονη παρορμητικότητα, εμπλέκεται σε επικίνδυνες καταστάσεις και μερικές φορές δείχνει σαν ενεργεί χωρίς να σκέπτεται. Έχει μάλιστα βρεθεί αυξημένο ποσοστό ατυχημάτων και δηλητηριάσεων στα υπερκινητικά παιδιά, τα οποία απαιτούν ιδιαίτερα επίβλεψη.

Από την άλλη, η ελλειμματική προσοχή καθιστά ανίκανα τα παιδιά αυτά, που έχουν άσχημη εικόνα για τον εαυτό τους και χαμηλή αυτοπεποίθηση, να συγκεντρωθούν και να εκτελέσουν καθήκοντα που απαιτούν προσήλωση προσοχής. Κατά συνέπεια παρουσιάζουν μαθησιακές διαταραχές, η συμπεριφορά τους τα κάνει ανεπιθύμητα στην τάξη και συχνά απομονώνονται. Παρουσιάζουν επίσης έλλειψη αναστολών στις κοινωνικές τους σχέσεις, και σε αυτές με τους ενήλικες, που χαρακτηρίζονται από έλλειψη τυπικότητας και συστολής.

Μόνο ΔΕΠ/Υ;

Ο γιατρός χρειάζεται να διερευνά και για άλλους τύπους διαταραχών στην ανάπτυξη της προσωπικότητας όταν προσεγγίζει ένα παιδί που έχει Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής. Μιλώ κυρίως για εσωτερικευμένα προβλήματα, όπως άγχος και συναισθηματικές διαταραχές, που μπορεί να οδηγήσουν αργότερα σε σοβαρή διάγνωση Διαταραχής Προσωπικότητας. Αυτές συχνά διαφεύγουν από τους γονείς και τους δασκάλους, οι οποίοι μάλλον αντιλαμβάνονται καλύτερα τις συμπεριφορικές διαταραχές.

Το παιδί, σύμφωνα με τον Piaget, ξεκινά τη ζωή του όντας νάρκισσος.  Δεν βλέπει την άποψη του άλλου γιατί δεν έχει τη γνωστική ικανότητα για κάτι τέτοιο. Σιγά σιγά όμως σχεδόν όλοι οι άνθρωποι αποκτούν την ικανότητα αυτή μέσω της ωρίμασης και της εμπειρίας. Για λόγους φαινομενικά αδιευκρίνιστους κάποια παιδιά δεν προχωρούν σε αυτό το στάδιο. Στα παιδιά αυτά, περίπου στην εφηβεία, ίσως γίνει η διάγνωση της Διαταραχής Προσωπικότητας, ανάμεσα σε άλλες. Σαν προεόρτιό της έχει εμφανιστεί, όπως είδαμε, η ΔΕΠ/Υ.

Οι κώδωνες κινδύνου:

Στα μικρά παιδιά, πριν από την εφηβεία, δεν είναι δυνατό να διαγνωστεί Διαταραχή Προσωπικότητας, γιατί η προσωπικότητά τους βρίσκεται ακόμα σε μια διαρκή κίνηση. Παρόλα αυτά, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε και να αναγνωρίζουμε κάποιες συμπεριφορές που μαρτυρούν κάποιες μελλοντικές δυσκολίες στη δομή και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των μικρών μας. Τι θα πρέπει να μας ανησυχήσει:

• Συχνά ξεσπάσματα θυμού και κλάματος που δεν αιτιολογούνται από τις συνθήκες
• Δυσκολία κατανόησης της θέσης και του συναισθήματος του άλλου
• Διαδοχικές και συχνές αλλαγές συναισθημάτων
• Δυσκολία κοινωνικοποίησης
• Διαμόρφωση σχέσεων με βασικό συστατικό τον φόβο. Το παιδί είτε εκφοβίζει πως θα φύγει, είτε αισθάνεται πως αν δεν κάνει ό, τι του πουν θα χάσει το σημείο αναφοράς.
• Εξαρτητική συμπεριφορά και υπέρμετρη ανάγκη αναγνώρισης από τους άλλους
• Αγωνία, υπερδιέγερση και ανικανότητα να αντέξει τη ματαίωση, συναισθήματα συνοδευόμενα από έντονη αίσθηση κενού
• Αποφυγή καταστάσεων/συνθηκών που θα μπορούσαν να βιωθούν ως απογοητευτικές και δύσκολες
• Έντονη αντίδραση απέναντι σε συνθήκες τόσο ευχάριστες όσο και δυσάρεστες
• Αυτοτραυματική και επιθετική συμπεριφορά τόσο προς τον εαυτό όσο και προς τους άλλους.
• Επιλογή επικίνδυνων παιχνιδιών

Ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό που κρούει τον κώδωνα του κινδύνου σε σχέση με μια πιθανή παθολογική ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι η ανικανότητα του παιδιού να δεχτεί ότι τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία των ανθρώπων που το περιβάλλουν, αλλά και του ίδιου του εαυτού του, μπορούν να συνυπάρχουν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποδίδει στους γύρω του, αλλά και στον εαυτό του, χαρακτηριστικά ή εντελώς κακού ή εντελώς καλού. Αυτή η διχοτόμηση καθορίζει το πέρασμα από την εξιδανίκευση στην πιο έντονη και ολοσχερή υποτίμηση, μια συνθήκη που γίνεται ακόμα πιο εμφανής σε εφήβους και ενήλικες με Διαταραχή Προσωπικότητας.

Τι κάνουμε;

Σε περίπτωση που υπάρχει ανησυχία από μικρή κιόλας ηλικία σε σχέση με τη συμπεριφορά του παιδιού μας και έχουν αποκλειστεί ιατρικά αίτια, είναι σημαντικό να απευθυνθούμε άμεσα σε ειδικό ψυχικής υγείας. Τα παιδιά που ξεκινούν ψυχοθεραπευτική διαδικασία και των οποίων οι γονείς συμμετέχουν σε αντίστοιχες θεραπευτικές διαδικασίες, έχουν καλή πρόγνωση και σε μεγάλο ποσοστό μπαίνουν αναίμακτα στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή. Βασική προϋπόθεση είναι να μπορούμε εμείς οι μεγάλοι να δούμε μέσα μας και να φροντίσουμε τα δικά μας αφρόντιστα κομμάτια.

Προφανώς, ένα άρθρο δεν χωρά όλες τις πληροφορίες, τα συμπτώματα και τις διαγνώσεις σε σχέση με σοβαρές και καθοριστικές για την ανάπτυξη της προσωπικότητας διαταραχές. Υπάρχουν διαφοροποιήσεις σε κάθε οικογένεια, ιστορία και συνθήκη. Όμως δημοσιεύεται για να ανοίξει έναν ακόμα χώρο προβληματισμού και αναζήτησης για το καλό των επόμενων ενεργών πολιτών της κοινωνίας. Ας είμαστε θαρραλέοι, λοιπόν, ώστε να έρθουμε αντιμέτωποι με τα εμπόδια που σταματούν την ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών μας, που, αν όχι πάντα, τις πιο πολλές φορές είναι τα ίδια, ίσως  με άλλη μορφή, με εκείνα που δυσκόλεψαν και εμάς παλαιότερα.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.