Συμβαίνει συχνά οι έφηβοι, στο δύσκολό τους πέρασμα από τον παιδικό χωροχρόνο σε εκείνον της ενηλικίωσης, να αντιμετωπίσουν έντονες και επώδυνες συναισθηματικές καταστάσεις. Ορισμένοι μπορούν να διαχειριστούν αυτή την κουραστική διαδρομή, είτε μιλώντας με τους κηδεμόνες τους είτε έχοντας δημιουργικές ασχολίες που τους επιτρέπουν να εκδηλώσουν τα συναισθήματά τους. Κάποιοι άλλοι εκφράζονται κυρίως μέσα από τα δάκρυα, τον θυμό, την κατάθλιψη και την απομόνωση, βιώνοντας πάντως μια αίσθηση ανακούφισης – αφού εκδηλώνουν τα συναισθήματα που τους κατακλύζουν, έστω και με δραματικό τρόπο. Υπάρχουν όμως και εκείνοι οι νέοι που αντιδρούν διαφορετικά, που αδυνατούν, δηλαδή, να βρουν τις κατάλληλες λέξεις για να εκφραστούν, ενώ ταυτόχρονα η κλιμάκωση των συναισθημάτων τους παρεμποδίζει την καθαρή σκέψη. Εκείνοι είναι οι έφηβοι που συνήθως εκτονώνουν τα αρνητικά συναισθήματά τους αυτοτραυματιζόμενοι, χαράζοντας για παράδειγμα το σώμα τους ή προκαλώντας εγκαύματα σε ορισμένα σημεία του. Ο αυτοτραυματισμός, όπως προκύπτει από συζητήσεις με όλους τους ασθενείς που προβαίνουν σε αυτή τη «λύση», έχει ως στόχο την άμεση συναισθηματική ανακούφιση. Όπως καταδεικνύουν έρευνες, αυτή η «πρακτική» εκτόνωσης φαίνεται πως έχει αυξηθεί στις μέρες μας. Φυσικά, είναι δύσκολο να καθοριστεί ο ακριβής αριθμός των νέων ανθρώπων που φτάνουν σε σημείο αυτοτραυματισμού, αφού οι πράξεις αυτές γίνονται συνήθως στα κρυφά. Πάντως και η σύγχρονη βιβλιογραφία αναφέρει τάση αύξησης των αυτοτραυματισμών στην ηλικιακή ομάδα των εφήβων και των νεαρών ενηλίκων.

Η Κ. καθόταν απέναντί μου και τραβούσε τις κλωστές από τη ζακέτα της, δάγκωνε τα χείλη της και κοιτούσε επίμονα την βιβλιοθήκη. Δεν μιλούσε με λόγια, μου μιλούσε το σώμα της· οι κινήσεις της, το βλέμμα της, κυρίως το σημείο εκείνο του σώματός της που φανερωνόταν κάθε που τραβούσε προς τα κάτω το μανίκι της και εκείνο επανερχόταν… Ήταν τότε που ξεπρόβαλλαν οι βαθιές έντονες αμυχές, ερυθρές ακόμα, σαν τις γραμμές που χαράζει ο φυλακισμένος μετρώντας τις μέρες της φυλακής, ελπίζοντας πως θα έρθει εκείνη της ελευθερίας. 

Ποιος φυλακίζει ποιον άραγε; Η Κ., 16 χρονών, αισθανόταν φυλακισμένη μέσα στο ίδιο της το σώμα. Το σώμα της χανόταν μέσα στο κενό, τα συναισθήματά της έντονα, ανυπόφορα, στροβιλίζονταν σε έναν τυφώνα και εκείνη με τη σειρά της στροβιλιζόταν μέσα σε αυτόν.

Τι είναι αυτοτραυματισμός;

Με τον όρο «αυτοτραυματισμός» αναφερόμαστε σε όλες εκείνες τις επιθετικές συμπεριφορές που εκδηλώνει ένα άτομο προς τον ίδιο του τον εαυτό χωρίς να έχει ξεκάθαρα σκοπό την αυτοκτονία. Οι έφηβοι που αυτοτραυματίζονται τις περισσότερες φορές δεν επιθυμούν να τιμωρήσουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, να τραβήξουν τη προσοχή ή να δηλώσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα· η πλειονότητα αυτών υποφέρει βουβά και αυτοτραυματίζεται κρυφά.

Η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους, όπως λήψη φαρμάκων, χαράκωμα δέρματος, κάψιμο, εκδορές, τσιμπήματα, χτυπήματα, κατάποση ακατάλληλων αντικειμένων. Τελευταία μάλιστα υπάρχουν κρούσματα ενός νέου είδους αυτοτραυματισμού, του self-embedding, που σημαίνει πως οι έφηβοι εισχωρούν μεταλλικά, γυάλινα και πλαστικά αντικείμενα στον υποδόριο ιστό τους.

Η παρουσία ψυχοπαθολογίας αυξάνει την πιθανότητα συμπεριφοράς και σκέψεων αυτοτραυματισμών. Για παράδειγμα, περίπου 70-75% των ανθρώπων με μεταιχμιακή διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζουν επεισόδια αυτοτραυματισμού. Μάλιστα, ο αυτοτραυματισμός είναι ένα από τα εννέα διαγνωστικά κριτήρια της και οι έφηβοι ασθενείς με μεταιχμιακή διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζουν μεγαλύτερο αριθμό επεισοδίων αυτοτραυματισμού από την όψιμη παιδική ηλικία μέχρι την πρώτη ενήλικη ζωή. Επιπλέον, οι έφηβοι που έχουν πολλά επεισόδια αυτοτραυματισμού και με διαφορετικούς τρόπους στο παρελθόν κινδυνεύουν περισσότερο να υποστούν σοβαρή σωματική βλάβη ακόμα και θάνατο.

Υπάρχει κίνδυνος αυτοκτονίας;

Οι έφηβοι που αυτοτραυματίζονται αναφέρουν συχνά πως η βασική πρόθεσή τους είναι να ανακουφιστούν από δυσάρεστα συναισθήματα και όχι να οδηγηθούν στον θάνατο. Σε καμία περίπτωση, λοιπόν, ο αυτοτραυματισμός δεν αποτελεί αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας, παρ’ όλα αυτά δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα θανατηφόρου δυστυχήματος κατά τη διάρκεια αυτοτραυματισμών (να κοπεί αρτηρία, να καταναλωθεί μεγάλη ποσότητα βλαβερών ουσιών κ.τ.λ). Αυξημένη, επίσης, είναι η πιθανότητα εθισμού του ατόμου στη συγκεκριμένη συμπεριφορά γι’ αυτό και είναι επιτακτική ανάγκη να αντιμετωπιστεί άμεσα κάθε μορφή της.

Σε κάθε περίπτωση, είναι σημαντικό να διακρίνει κανείς πότε ένας αρχικά μη αυτοκτονικός τραυματισμός ενέχει κίνδυνο για αυτοκτονία. Οι έφηβοι που αυτοτραυματίζονται και έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αυτοκτονήσουν παρουσιάζουν, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, τα εξής χαρακτηριστικά:

• προσπαθούν να μην το αντιληφθεί ο οικογενειακός και φιλικός περίγυρος,
• αναφέρουν πως τους απωθεί η ζωή, τους ελκύει ο θάνατος,
• δεν φοβούνται την αυτοκτονία ή το θάνατο,
• έχουν σοβαρές σκέψεις αυτο-μομφής σε χρόνιο έδαφος,
• έχουν συναισθηματική κατάπτωση
• έχουν αδύναμες οικογενειακές σχέσεις.

Τι άλλο πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς

Η ηλικία πρώτης εμφάνισης των αυτοτραυματισμών είναι μεταξύ 14-24 ετών, παρουσιάζει δε μια αιχμή στις ηλικίες 12-14 και 18-19 ετών, ενώ οι έφηβοι που αυτοτραυματίζονται έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με αυτούς που κάνουν απόπειρες αυτοκτονίας. Παράγοντες που σχετίζονται με υποτροπιάζοντα επεισόδια αυτοτραυματισμών είναι η σωματική ή η σεξουαλική κακοποίηση, η διαταραχή προσωπικότητας, η κατάθλιψη, η κατάχρηση αλκοόλ ή ουσιών, τα χρόνια ψυχοκοινωνικά προβλήματα και τα προβλήματα συμπεριφοράς, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις, η εξάρτηση από το αλκοόλ άλλων ατόμων της οικογένειας, η κοινωνική απομόνωση και η χαμηλή σχολική απόδοση.

Χαρακτηριστικό του αυτοτραυματισμού είναι ότι οι περισσότεροι  ασθενείς προτιμούν να μη φαίνεται ότι έχουν καταφύγει σε τέτοιου είδους συμπεριφορές και αυτοτραυματίζονται όταν είναι μόνοι τους, κρύβοντας στη συνέχεια τα σημάδια. Από την άλλη μεριά, όμως, υπάρχουν ομάδες εφήβων που συναντιούνται με σκοπό τον αυτοτραυματισμό. Σε τέτοια περίπτωση γίνεται λόγος για συμπεριφορά που οδηγεί σε ανακούφιση ψυχικού πόνου σε ψυχοκοινωνικό και όχι μόνο σε ατομικό επίπεδο. Πρόκειται, δηλαδή, για μια συμπεριφορά που σκοπό έχει την ανάπτυξη του αισθήματος του «ανήκειν» σε μια κοινωνική ομάδα.

«Αισθανόμουν χαμένος, είχα σκοτάδια μέσα μου. Έχετε αισθανθεί να μην αισθάνεστε το σώμα σας σαν να είστε χαμένη. Το μόνο που με έκανε να αισθανθώ πως έχω σώμα ήταν ο οξύς πόνος, όχι πόνος άσχημος, ήταν πόνος ανακούφισης, ήταν πόνος καταπραϋντικός. Όταν έβγαλα το γυαλί από το δέρμα μου  και είδα το αίμα να κυλά τότε καθάρισε από μέσα μου η αγωνία.» Ν, 17 χρονών.

Οι έφηβοι που αυτοτραυματίζονται ίσως να αποκαλύψουν το γεγονός στους φίλους τους, αλλά πολύ πιο συχνά το ομολογούν στις διαδικτυακές τους γνωριμίες και συναναστροφές. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι η συναναστροφή με εφήβους που αυτοτραυματίζονται αποτελεί άλλον ένα σημαντικό παράγοντα κινδύνου.

«Η Λ. είχε δίκιο. Στην αρχή την είχα βρίσει για όλα αυτά που μου έλεγε πως έκανε στο σώμα της, εκείνη την ημέρα όμως που η μητέρα μου έκανε πάλι τα δικά της και με τρέλανε όπως κάνει πάντα κλείστηκα στο μπάνιο και πήρα το ξυραφάκι, δεν το πίεσα πολύ. Είναι μεγάλη η ανακούφιση και η εκτόνωση. Μετά έκλαψα.» Μ.15 ετών. 

Αυτοτραυματισμός- Τα σημάδια που πρέπει να μας προβληματίσουν:

• Ανεξήγητοι και συχνοί τραυματισμοί, όπως κοψίματα και εγκαύματα
• Μακριά παντελόνια και μακρυμάνικες μπλούζες ακόμη και με ζέστη
• Χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Προβλήματα στη διαχείριση των συναισθημάτων.
• Προβλήματα στις σχέσεις.  

Εάν αντιληφθούμε ότι το παιδί μας αυτοτραυματίζεται:

• Διατηρούμε την ψυχραιμία μας. Ο πανικός δεν είναι καλός σύμβουλος και μπορεί να μας οδηγήσει σε λάθος συμπεριφορές και δηλώσεις. Μιλάμε στο παιδί μας όταν είμαστε έτοιμοι κι εμείς για διάλογο.
• Είναι σημαντικό να μην το εκλαμβάνουμε σαν δική αποτυχία να προστατέψουμε το παιδί μας.
• Είναι σημαντικό να δείξουμε κατανόηση για το πώς νοιώθει και να δηλώσουμε ετοιμότητα και διαθεσιμότητα να βρούμε μαζί υγιείς τρόπους να διαχειριστούμε οποιαδήποτε συναισθήματα δυσφορίας.
• Οι τελεσίδικες δηλώσεις δεν θα βοηθήσουν. Το «ή το σταματάς ή…» δεν θα φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Άλλωστε τις περισσότερες φορές αυτό που κρύβεται πίσω από τον αυτοτραυματισμό είναι η κραυγή για βοήθεια.
• Το πιο σημαντικό από όλα είναι να απευθυνθούμε σε ειδικό.Ο ιατρός μας μπορεί να μας προτείνει έναν θεραπευτή ή ψυχολόγο. Ενδέχεται, επίσης, να υπάρχει κάποια ομάδα υποστήριξης στην περιοχή μας. Η Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά S.O.S. 1056 λειτουργεί χωρίς χρέωση, 7 ημέρες την εβδομάδα και 24 ώρες τη μέρα ενώ πάντα βρίσκεται κοινωνικός λειτουργός ή ψυχολόγος για να μοιραστείτε τις ανησυχίες σας και να βρείτε μαζί μια λύση.

Ο δρόμος προς μια υγιή ψυχική κατάσταση θα είναι μακρύς  και  πολλές φορές δύσκολος. Οι ρεαλιστικές προσδοκίες και από τις δύο πλευρές βοηθούν να διαχειριστούμε αυτή την αργή διαδικασία βελτίωσης. Και όπως συνηθίζω να λέω σε όλους τους γονείς που τα παιδιά τους αντιμετωπίζουν θέματα ψυχικής υγείας: «Μην σταματάτε και οι ίδιοι να στρέφεστε μέσα σας, κυρίως σε περιπτώσεις όπως αυτής του αυτοτραυματισμού, η θεραπευτική διαδικασία αφορά όλη την οικογένεια».