Πρόσφατα διάβασα πως το όνομα του κρεμμυδιού στα αγγλικά και τα γαλλικά έχει τη ρίζα «onio», η οποία πιθανότατα προέρχεται από τη λατινική «unus» που σημαίνει «ένας». Αυτόματα σκέφτηκα μια μάνα και το νεογέννητο της και συνειρμικά ήρθε στο μυαλό μου ένα πρωινό πριν από χρόνια στο μπαλκόνι της γιαγιάς μου στο νησί. Θα ’μουν δε θα ’μουν έντεκα χρονών, είχε έρθει να μας βρει μια γνωστή της γιαγιάς με το εγγονάκι της, ένα μωράκι τριών μηνών, σαν μικρό λουκουμάκι! «Αννάκι, άντε να κάνεις πέρα δώθε το καροτσάκι να νανουριστεί το μωρό», είχε πει η γιαγιά, όχι για να νανουριστεί το μωρό, αλλά για να συμπαρασταθεί στη γιαγιά του, δίχως να ακούσω όσα θέλαν να πουν. Εγώ φυσικά κρυφάκουσα. Η μαμά του μωρού, κόρη της γυναίκας, είχε μεγάλη δυσκολία να πάρει το αγκαλιά, δεν μπορούσε να το ταΐσει, ούτε να το ηρεμήσει, ενώ ήδη από τη δεύτερη εβδομάδα που είχε γεννήσει έπινε, ξεκινώντας το αλκοόλ από το πρωί. Η γιαγιά συμβούλευε: «Να πάτε στην Αθήνα να τη δει γιατρός». Η φίλη απαντούσε: «Άπαπα, τι είναι αυτά που λες. Αν μαθευτεί, ο άντρας της θα τη χωρίσει». Όσα άκουγα μου ηχούσαν παράλογα· τι είχε συμβεί σ’ εκείνη τη μητέρα και δεν μπορούσε να απολαύσει το μικρό της;

Ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι

Όταν έφυγαν οι μουσαφίρηδες, έκατσα δίπλα στη γιαγιά στο τραπεζάκι της βεράντας. Καθώς ατενίζαμε σιωπηλές τη θάλασσα, πρότεινε: «Ας φτιάξουμε σουφικό (παραδοσιακό ικαριώτικο φαγητό). Άντε να φέρεις τα κρεμμύδια, να φέρω εγώ τα υπόλοιπα λαχανικά». Όταν επιστρέψαμε, με όλα τα υλικά στο τραπέζι, έπιασε το κρεμμύδι και είπε: «Ξέρω πως άκουσες και πως έχεις απορίες». Έγνεψα καταφατικά. «Δεν καταλαβαίνω, γιαγιά, γιατί αυτή η μαμά δεν μπορεί να πάρει αγκαλιά ένα τόσο γλυκό μωρό;» Η γιαγιά πήρε στο χέρι της το κρεμμύδι και άρχισε να το ξεφλουδίζει. «Όσο ξεφλουδίζεις το κρεμμύδι, βρίσκεις μέσα του ένα παρόμοιο κρεμμύδι. Έτσι και με τη μητρότητα. Όταν γίνεται μάνα μια γυναίκα, γίνεται μάνα ίδια ή παρόμοια με τη μάνα που κουβαλάει. Και για να μάθει τι έχει μέσα της μια γυναίκα, ώστε να γίνει καλύτερη μάνα από τη μάνα της, θα πρέπει να αντέξει να δει τι κουβαλάει μέσα της. Πρέπει να αντέξεις το κλάμα, καθώς ξεφλουδίζεις το κρεμμύδι». Την κοίταζα καλά καλά, δίχως να καταλαβαίνω, κι ας είχαν γεμίσει με δάκρυα τα μάτια μου, καθώς ξεφλούδιζα το κρεμμύδι.

Τώρα πια, όμως, ξέρω ακριβώς τι εννοούσε. Τώρα πια, έχω γίνει μάνα και έρχομαι καθημερινά σε επαφή με μανάδες. Κάποιες «τα ξέρουν όλα». Κάποιες άλλες «δεν ξέρουν τίποτα». Κάποιες ζητούν τη βοήθειά μου. Κάποιες επιθυμούν να ξεφλουδίσουν το κρεμμύδι τους και καθώς το κάνουν γεμίζουν με δάκρυα τα μάτια τους, αλλά κάποια στιγμή καταφέρνουν να αντέξουν και να αποδεχτούν όλα όσα κουβαλούν μέσα τους και δειλά δειλά πειραματίζονται με νέα σχήματα και μορφές μητρικής λειτουργίας. Είναι λίγο σαν τη ρωσική κούκλα, τη ματριόσκα ή μπάμπουσκα. Τη βλέπεις μια και μοναδική, μα κουβαλά μέσα της ολόκληρη γενναία μανάδων.

Αβάσταχτες συναισθηματικές καταστάσεις και εθισμοί

Τη σκέφτομαι συχνά εκείνη τη μάνα, μόνη, απελπισμένη, γεμάτη σκέψεις πανικού, ανήμπορη να ευχαριστηθεί, βουτηγμένη στον εθισμό. Με μια μητέρα που έτρεμε στην ιδέα μη μαθευτεί το μυστικό της κόρης της, μην και την αφήσει ο άντρας της (που ήταν ναυτικός). Στον βωμό της εικόνας, του «τι θα πει ο κόσμος», θυσιάστηκε η ανάγκη μιας κόρης να μπει σε μια φροντιστική αγκαλιά, ώστε να μπορέσει με τη σειρά της να βάλει στη δική της αγκαλιά το μωρό της, να καταφέρει να λειτουργήσει μητρικά, όντας, αν όχι αρκετά καλή μητέρα, απλώς μητέρα.΄Δεν μπορώ παρά μόνο να κάνω υποθέσεις για εκείνη, για το μωρό της, για την ποιότητα της σχέσης της με τη μητέρα της, για τον εθισμό της στο αλκοόλ, για την αδυναμία της να απελευθερωθεί από τα δεσμά μιας εθιστικής συμπεριφοράς. Θυμίζω ότι ένας από τους κύριους στόχους κάθε εθιστικής συμπεριφοράς είναι η απαλλαγή από τις συναισθηματικές καταστάσεις που ζούμε· και η μητρότητα είναι μια από τις πιο έντονες… «Ο εθισμένος…», γράφει η Τζόυς Μακ Ντούγκαλ στο βιβλίο Τα χίλια και ένα πρόσωπα του έρωτα (Εκδόσεις Νεφέλη) «…αισθάνεται σαν να είναι αλυσοδεμένος με το αντικείμενο του εθισμού του, είτε αυτό είναι ο καπνός, το αλκοόλ, η τροφή, τα ναρκωτικά, τα φάρμακα ‒είτε οι άλλοι, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σαν αντικείμενα αναγκών. Αυτό το αντικείμενο βιώνεται ως “καλό”, ως κάτι που δίνει νόημα στη ζωή». Οποιαδήποτε αβάσταχτη συναισθηματική κατάσταση «ραντίζεται» με το μαγικό αυτό αντικείμενο και οι πόνοι και οι καημοί εξαφανίζονται!

Μια συγχώνευση που πρέπει σταδιακά να λυθεί

Σε αυτό το σημείο δεν μπορώ παρά να κάνω μια συγκεκριμένη σύνδεση. Σκέφτομαι τη μητέρα που «ραντίζει» με το θαυματουργό της άγγιγμα το σωματάκι του μωρού, το κλείνει μέσα στα χέρια της και σκορπίζει μακριά κάθε δυσάρεστη αίσθηση. Έτσι θα έπρεπε να ξεκινάει την πορεία του στη ζωή κάθε πλάσμα, μέσα στην αγκαλιά μιας μητέρας αρκετά καλής, σύμφωνα με τον όρο του Βίννικοτ, αδιαχώριστοι αρχικά, με τη μητέρα και τις «φλούδες κρεμμυδιού» της να υπακούν στο τέμπο των αναγκών του «θείου βρέφους». Ο άνθρωπος, τις πρώτες μέρες της ζωής του, έχει ανάγκη να ζει σε μια κατάσταση απόλυτης αυταπάτης (είμαι ο κόσμος όλος και ο κόσμος μου ανήκει) και η μητέρα, όλος ο κόσμος για το βρέφος, θα πρέπει να υπακούει σε αυτή την ανάγκη και να υποκύψει σε μια λειτουργία «συγχώνευσης».

Όμως, προσοχή! Αυτή η συνθήκη, αυτή η αυταπάτη, πρέπει σιγά σιγά να σταματήσει. Τα μάγια πρέπει να λυθούν. Το αντίδοτο είναι οι μικρές, σταδιακές ματαιώσεις που θα επιτρέψουν στο βρέφος να δομήσει σταδιακά τα κομμάτια του εαυτού του, καθώς θα διαχωρίζεται από τη μητέρα και θα τη βιώνει πλέον ως σώμα διαφορετικό από το δικό του. Στην περίπτωση που η μητέρα δυσκολεύεται να διαχωριστεί από το μωρό της και συνεχίζει τη συγχώνευση πέρα από τη φυσιολογική φάση, τότε η αλληλεπίδρασή τους μπορεί να γίνει παθογόνος για το παιδί.

Η σχέση μάνας-βρέφους ξεκινά μέσα από μια δέσμευση, στην οποία ο κάθε ένας είναι εργαλείο ικανοποίησης του άλλου. Σε αυτή τη σχέση, όμως, υπάρχει μια ανισότητα. Το βρέφος, τόσο συναισθηματικά, διανοητικά, σωματικά, όσο και αισθησιακά, δεν μπορεί να αναπτυχθεί παρά μόνο στο μέτρο που η μητέρα επενδύει με θετικό τρόπο σε όλες αυτές του τις πλευρές. Η μητέρα είναι εκείνη που μπορεί να ξεκινήσει ή να αναστείλει την ναρκισσιστική ενδυνάμωση αυτών των στοιχείων του παιδιού της. Αν ο δικός της εσωτερικός κόσμος έχει αντίστοιχες ελλείψεις, τότε είναι δυστυχώς πολύ πιθανό να μην επιτρέψει στο βρέφος να διαχωριστεί από εκείνη, διότι έχει ανάγκη να καλύψει ‒μέσω εκείνου‒ τις δικές της ελλείψεις. Όλα αυτά γίνονται ασυνείδητα. Αλλά γίνονται ‒και μάλιστα συχνά.

Αν η μητέρα, λοιπόν, είναι κόρη της μάνας της και η μάνα της κόρη της δικής της μάνας και πάει λέγοντας, και αν όλες αυτές οι «φλούδες κρεμμυδιού» έχουν ένα μοτίβο εξάρτησης και ψυχοσυναισθηματικής ανωριμότητας, τότε είναι πιθανό η μάνα να μεταδώσει στο μωρό άγχη, φόβους και επιθυμίες της δίχως φίλτρο. Τούτο είναι αρκετά επικίνδυνο, μια και μπορεί να εδραιωθεί μια σχέση εθισμού στην παρουσία της και στις φροντίδες της σε τέτοιο βαθμό, που θα μπορούσε να στερήσει από το μωρό να αναπτυχθεί ψυχοσυναισθηματικά.

Τι σημαίνει ματαίωση; 

Πολλές μαμάδες με ρωτούν με αγωνία: «Τι πρέπει να κάνω; Τι σημαίνει ματαίωση; Να αφήνω το μωρό μου να κλαίει; Γιατί του κάνω κακό αν του κάνω όλα τα χατίρια; Θα μεγαλώσει και θα μάθει να βάζει φρένο στα θέλω του, έτσι δεν είναι; Γιατί να το πιέσω να βγει από το κρεβάτι μου; Γιατί να κλαίει;» Απαντώ με μια ερώτηση: «Ποιος έχει μεγαλύτερη αγωνία, το μωρό ή η μαμά;» Η ματαίωση είναι δυσλειτουργική, όταν επιβάλλεται για να εξυπηρετήσει τη μητέρα. Γενικά κάθε τι που κάνουμε σε σχέση με το μωρό και το παιδί μας καλό θα ήταν πρώτα να περνάει από την ερώτηση-φίλτρο: «Τώρα ποιον εξυπηρετεί αυτό; Αυτό ή εμένα;»

Το μωρό πρέπει αρχικά να παίρνει όλες τις καταπραϋντικές φροντίδες της μητέρας και να είναι αν όχι κολλημένο πάνω της, σε άμεση επαφή με εκείνη. Όσο περνούν οι μέρες και οι μήνες και το νευρικό του σύστημα ωριμάζει, τότε σιγά σιγά η μητέρα μπορεί να χαλαρώσει και να «επιστρέψει στο σώμα της», επιτρέποντας στο μωρό να αρχίσει να αισθάνεται το δικό του σώμα. Τη στιγμή περίπου που ξεκινά να βλέπει τα χέρια του και έπειτα να αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη, το μωρό μπορεί να ξεκινήσει να ηρεμεί τον εαυτό του, αντέχοντας όλο και πιο πολύ και περιμένοντας τη μητέρα να ανταποκριθεί στο κάλεσμα του. Αν, όμως,  εκείνη δεν αντέξει τον διαχωρισμό τότε «η ικανότητα να είσαι μόνος» (μόνος παρουσία της μητέρας, σύμφωνα με τον Βιννικοτ) θα παρεμποδιστεί, οπότε το παιδί θα απαιτήσει να είναι διαρκώς παρούσα, προκειμένου να καταφέρνει να αντέχει κάθε συναισθηματική εμπειρία, εσωτερικής ή εξωτερικής προέλευσης.

Η παρουσία του πατέρα

Η παρουσία του πατέρα σε αυτή τη φάση της ζωής του ανθρώπου παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Θεωρώ, και το έχω δει να συμβαίνει άπειρες φορές, πως δίχως αυτόν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να λειτουργήσει αρκετά καλά η μητέρα. Η παρουσία του, ως πατρική λειτουργία, αρκεί ακόμα και ως εσωτερικευμένη στη μητέρα. Ο πατέρας δρα ως κυματοθραύστης. Η θάλασσα είναι οι επιθυμίες του βρέφους, το λιμάνι είναι η μητέρα. Το δε νησί δημιουργείται σταδιακά. Το παιδί, για να καταφέρει να αναγνωρίσει και να δεχτεί τον εαυτό του ως άτομο, δεν θα μπορούσε να έχει καλύτερο εργαλείο από την αίσθηση πως οι γονείς του αγαπιούνται και επιθυμεί ο ένας τον άλλο. Αυτός είναι ίσως ο μόνος τρόπος, ώστε να μη γίνει η ναρκισσιστική προέκταση της μητέρας ή το υποκατάστατο του πατέρα.

Εθιστικά αντικείμενα και μητρική λειτουργία

Όταν απουσιάζουν οι καθησυχαστικές γονεϊκές αναπαραστάσεις, όταν το μωρό δεν έχει διαχωριστεί από τη μητέρα, ή μάλλον όταν η μητέρα δεν έχει διαχωριστεί από το μωρό, τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος, καθώς αυτό μεγαλώνει, να ηρεμεί καταφεύγοντας σε καταχρήσεις αντικειμένων που θα καταπραΰνουν φαινομενικά μόνο ένα βαθύ εσωτερικό κενό. Πρόκειται για εθιστικά αντικείμενα που δεν επιλύουν παρά μόνο προσωρινά τη συναισθηματική ένταση, διότι είναι σωματικές και όχι ψυχολογικές λύσεις, που υποτίθεται ότι αντικαθιστούν τη μη πετυχημένη μητρική λειτουργία. Μη πετυχημένη μητρική λειτουργία είναι και το να μην μπορείς να διαχωριστείς από το παιδί σου,  αλλά και το να μην έχεις μπορέσει να συγχωνευτείς με εκείνο στις αρχές της σχέσης. Γενικά το μυστικό της επιτυχίας βρίσκεται στη μητρική αντοχή. Αντέχω; Με έχουν αντέξει; Αντέχω να δω μέσα μου και να αλλάξω το μέλλον μου;

Η αλήθεια κρύβεται στο ξεφλούδισμα του κρεμμυδιού, λοιπόν. Τα  αντέχουμε τα δάκρυα. Αν κάνουμε λίγη υπομονή, τα μάτια μας θα σταματήσουν να τσούζουν και θα δούμε πολύ πιο καθαρά τα πάντα. Α, και να μην το ξεχάσω, στο σουφικό μπορεί να μοιάζουν όλα τα λαχανικά ανακατεμένα, αλλά η γιαγιά έβαζε πάντα μέσα πρώτο το κρεμμύδι και έλεγε: «Δεν πρέπει να μείνει για πολύ μόνο του στο λάδι, γιατί θα καεί. Ούτε λίγο πρέπει να μείνει, γιατί θα έχει άσχημη γεύση. Πρέπει να μείνει τόσο όσο! Το κρεμμύδι είναι το πιο βασικό και γι’ αυτό μπαίνει πρώτο. Πάνω του δένονται όλα. Όμως δίχως τα άλλα υλικά, δεν θα υπάρξει ποτέ σουφικό». Κάθε μαγείρισσα ακολουθεί τη δική της συνταγή, ο κανόνας του μέτρου, όμως, παραμένει ίδιος… Κυρίως στις συνταγές εκείνες στις οποίες καλούμαστε να αυτοσχεδιάσουμε με τα υλικά που διαθέτουμε!

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.