Τα παγόβουνα μπορούν να είναι ιδιαιτέρως παραπλανητικά, αφού αυτό που φαίνεται στην κορυφή είναι ένα ελάχιστο κομμάτι αυτού που κρύβεται κάτω από την επιφάνεια. Παρατηρώντας τη συμπεριφορά ενός παιδιού που εκδηλώνει άγχος είναι σαν να βλέπουμε ένα παγόβουνο, κάτω από την επιφανειακή εκδήλωση άγχους υπάρχουν έντονα συναισθήματα και εμπειρίες. Ενώ η παραπάνω παρομοίωση μπορεί να είναι διαφωτιστική, εύκολα κάποιος ίσως συμπεράνει ότι είναι εύκολο για τους γονείς να αναγνωρίσουν τα σημάδια τους άγχους ή να παρατηρήσουν συμπεριφορές και να αναγνωρίσουν το άγχος στα παιδιά. Η αλήθεια όμως είναι πολύ διαφορετική, το άγχος παίρνει πολλές διαφορετικές μορφές.
Το παιδί μπορεί να μας ρωτάει το ίδιο πράγμα πολλές φορές ώστε να νιώσει βεβαιότητα αλλά όσες φορές και να δώσουμε απάντηση η ερώτηση θα συνεχίζει να γίνεται. Ίσως η εικόνα του παιδιού να είναι άριστη στο σχολείο αλλά όταν επιστρέφει στο σπίτι να εμπλέκεται σε καβγάδες με τους γονείς και τα αδέρφια του. Ίσως το παιδί να μην μπορεί να συγκεντρωθεί, να βρει κίνητρο ή ίσως να εμφανίζει δυσκολίες στον ύπνο του. Ένα άλλο ενδεχόμενο είναι το παιδί να εκδηλώνει θυμό. Το άγχος στα παιδιά μπορεί να εκδηλωθεί με ποικίλους τρόπους. Παρακάτω θα αναλύσουμε τους 8 πιο συνήθεις τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται το άγχος στα παιδιά.
1. Δυσκολίες στον ύπνο
Άγχος και δυσκολίες στον ύπνο σχετίζονται άμεσα και δεν είναι πάντα ξεκάθαρο ποιο προηγείται. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι το άγχος προκαλεί δυσκολίες στον ύπνο αλλά και ότι χρόνιες δυσκολίες στον ύπνο οδηγούν σε αυξημένα επίπεδα άγχους. Για τα παιδιά, το να δυσκολεύονται να κοιμηθούν ή να παραμείνουν σε κατάσταση ύπνου, αποτελεί τη σημαντικότερη ένδειξη άγχους. Σε πολλές περιπτώσεις, σκέψεις που σχετίζονται με αγχωτικά γεγονότα εμφανίζονται εμποδίζοντας το παιδί να κοιμηθεί την προκαθορισμένη ώρα. Άλλες φορές πάλι έχουν άγχος ότι αν κοιμηθούν δεν θα ακούσουν το ξυπνητήρι τους ή θα είναι κουρασμένοι ούτως ή αλλιώς το επόμενο πρωί.
2. Θυμός
Η σύνδεση μεταξύ άγχους και θυμού έχει υπάρξει αντικείμενο έρευνας αρκετές φορές. Το άγχος προκύπτει όταν το άτομο δίνει μεγάλη σημασία σε αυτό που θεωρεί απειλητικό (ένα τεστ ή μια κοινωνική έξοδος) και όταν δίνουμε μικρότερη σημασία σε στρατηγικές διαχείρισης («Δεν μπορώ αν το κάνω αυτό»). Όταν τα παιδιά διαρκώς βιώνουν μια ανησυχία, αλλά και σε μεγάλη ένταση, και παράλληλα αισθάνονται ότι δεν διαθέτουν τις κατάλληλες ικανότητες ώστε να διαχειριστούν το συναίσθημα του άγχους, νιώθουν αβοήθητα. Αυτό το αίσθημα του αβοήθητου μπορεί να οδηγήσει σε ανησυχία η οποία μπορεί να εκδηλωθεί ως θυμός.
Ο θυμός και το άγχος ενεργοποιούνται στην ίδια περιοχή του εγκεφάλου, που αντιλαμβάνεται την απειλή. Όταν το μυαλό μας αντιλαμβάνεται κάτι ως απειλητικό, η αμυγδαλή ενεργοποιείται και εκδηλώνεται αντίδραση τύπου fight (μάχη-αντίδραση) ή flight (αποφυγή), με αποτέλεσμα το σώμα μας να κατακλύζεται με ορμόνες ώστε να μπορέσουμε να είμαστε γρηγορότεροι και δυνατότεροι. Αυτή η γενετική προδιάθεση μας προστατεύει από απειλές και κινδύνους. Καθώς όμως το άγχος και ο θυμός ενεργοποιούνται από την ίδια περιοχή του εγκεφάλου και έχουν παρόμοια μoτίβα συμπεριφοράς (γρήγορη αναπνοή, αύξηση καρδιακών παλμών, διαστολή της κόρης του ματιού κλπ.) είναι πιθανό ότι όταν το παιδί σας νιώθει ότι απειλείται από κάτι (ένα διαγώνισμα στο σχολείο) τότε ο θυμός εκδηλώνεται σαν προστατευτικός μηχανισμός. Τέλος, αναπόσπαστο κομμάτι του γενικευμένου άγχους είναι η ευερεθιστότητα, όπου επίσης ανήκει στην «οικογένεια» του άγχους.
3. Εναντίωση
Για ένα παιδί που βιώνει άγχος ένα από τα πιο ενοχλητικά πράγματα είναι το συναίσθημα του να μην έχει το έλεγχο της ζωής του. Ως μέσο να νιώσουν ασφάλεια και ανακούφιση επιζητούν να πάρουν πίσω αυτό τον έλεγχο, συχνά με μη αναμενόμενο και παράξενο τρόπο. Παραδείγματος χάριν, ένα παιδί που ήδη βιώνει την εισροή των ορμονών που αναφέραμε παραπάνω, ώστε να ετοιμαστεί για να κοιμηθεί, ξεσπά μόνο και μόνο επειδή του δώσαμε το κόκκινο αντί το μπλε ποτηράκι με το γάλα του. Καθώς δεν μπορεί να εκφράσει ακριβώς τι του συμβαίνει είναι εύκολο να εκλάβουμε την εναντίωση του σαν έλλειψη πειθαρχίας παρά σαν μια προσπάθεια να αποκτήσει τον έλεγχο σας μια κατάσταση όπου βιώνει άγχος και αισθάνεται αβοήθητος.
4. Έκρηξη
Έκρηξη ορίζεται ως μια κατάσταση όπου το άτομο ξαφνικά εκρήγνυται χωρίς να υπάρχει προφανής λόγος. Αυτό που συμβαίνει, είναι ότι το άγχος καταπιέζεται για αρκετό καιρό αλλά και βαθιά στην ψυχή του ατόμου, με αποτέλεσμα ακόμη και ένα αθώο σχόλιο ή ακόμη και μια απλή φράση να οδηγήσει το άτομο σε έκρηξη. Ένα παιδί που εκρήγνυται σε κλάσματα δευτερολέπτου χωρίς προφανή λόγο, συνήθως δεν είναι σε θέση να μιλήσει για το άγχος του και αντιθέτως προσπαθεί να το κρύψει. Μετά από μέρες ή και εβδομάδες που η συμπεριφορά του παιδιού είναι «φυσιολογική» σε επιφανειακό επίπεδο, τα συναισθήματα άγχους βγαίνουν στην επιφάνεια, οπότε και το παιδί αδυνατεί να συγκρατήσει άλλο τα συναισθήματα του και έχει δυσανάλογη αντίδραση σε σχέση με αυτό που πυροδότησε την αντίδραση του.
5. Δυσκολίες στη συγκέντρωση/προσοχή
Σύμφωνα με το Κέντρο Ελέγχου Νοσημάτων 6.1 εκατομμύρια παιδιά έχουν διαγνωσθεί με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας στις ΗΠΑ. Παλαιότερα έρευνες έχουν υποδείξει τη συνύπαρξη ΔΕΠ-Υ και άγχους. Βεβαίως, άλλες έρευνες έχουν υποδείξει ότι η ΔΕΠ-Υ και το άγχος δεν συνυπάρχουν απαραιτήτως. Αντιθέτως, αυτές οι δύο καταστάσεις έχουν συμπτώματα που συνυπάρχουν, συνήθως η δυσκολία στη συγκέντρωση. Παιδιά με άγχος συχνά κατακλύζονται από τις σκέψεις τους και δεν δίνουν σημασία-δεν προσέχουν τι συμβαίνει γύρω τους. Αυτό προκαλεί δυσκολίες κυρίως στο σχολικό περιβάλλον όπου αναμένεται να προσέχουν τον δάσκαλο για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
6. Αποφυγή
Είναι στην ανθρώπινη φύση να αποφεύγουμε καταστάσεις που μας προκαλούν στρες ή μας κάνουν να αισθανόμαστε άβολα. Αυτές οι αποφευκτικού τύπου συμπεριφορές έχουν συνήθως δύο μορφές: το να πράττουμε και να αδρανούμε. Αν προσπαθούμε να αποφύγουμε μα αρρωστήσουμε, ίσως να πλένουμε τακτικά τα χέρια μας-πράξη. Αν αποφεύγουμε ένα άτομο που μας κάνει να αισθανόμαστε άβολα, ίσως να προσπαθήσουμε να αποφύγουμε ένα πάρτι ή μια συνάντηση- αποφυγή. Το μόνο πρόβλημα με τον μηχανισμό της αποφυγής είναι ότι συνήθως γυρίζει μπούμερανγκ. Τα παιδιά που προσπαθούν να αποφύγουν ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, μέρος ή δραστηριότητα συχνά καταλήγουν να βιώνουν περισσότερο από αυτό που προσπαθούν να αποφύγουν. Αν οι σχολικές εργασίες είναι η πηγή του άγχους του παιδιού, θα καταβάλει κάθε προσπάθεια να αποφύγει τη διαδικασία και τα καταλήξει να κάνει περισσότερο κόπο απ’ ότι τελικά απαιτούνταν, επαυξάνοντας το άγχος του.
7. Αρνητική διάθεση
Από νευρολογικής άποψης, άνθρωποι με άγχος τείνουν να έχουν περισσότερες αρνητικές σκέψεις και με μεγαλύτερη ένταση, σε σύγκριση με θετικές. Ως αποτέλεσμα οι αρνητικές σκέψεις κατακλύζουν το άτομο γρηγορότερα και εντονότερα από τις θετικές, δίνοντας την εντύπωση ότι ένα άτομο με άγχος είναι αρνητικός άνθρωπος. Τα παιδιά με άγχος είναι επιρρεπή σε τέτοια μοτίβα καθώς δεν έχουν αναπτύξει ακόμη την ικανότητα να αναγνωρίζουν μια αρνητική σκέψη και να την αντικαθιστούν με μια αντίστοιχη θετική.
8. Υπερ-οργανωτικότητα
Η υπερ-οργανωτικότητα και η αντιδραστικότητα πάνε πακέτο. Όταν το άγχος μπορεί να οδηγήσει ορισμένα παιδιά να πάρουν τον έλεγχο μέσω αντιδραστικής-εναντιωματικής συμπεριφοράς, άλλοι μπορεί να υιοθετήσουν την τάση να υπερ-οργανώνουν ακόμη και σε περιπτώσεις όπου ο σχεδιασμός που απαιτείται είναι ελάχιστος ή ακόμη και αχρείαστος. Ένα παιδί με άγχος που έχει προσκληθεί στο πάρτι ενός φίλου του ίσως όχι απλώς να οργανώσει τι θα φορέσει, τι δώρο θα πάρει, αλλά να κάνει ερωτήσεις σχετικά και με τους άλλους καλεσμένους, τις δραστηριότητες, πότε θα αποχωρήσουν, σε ποιόν μπορούν να μιλήσουν κλπ. Η προετοιμασία για κάθε ενδεχόμενο είναι ο τρόπος του παιδιού να έχει τον έλεγχο μιας κατάστασης στην οποία δεν νιώθει άνετα.
H Παναγιώτα Μακρή είναι Ψυχολόγος, MSc in Child Development. Θα τη βρείτε στο Εργαστήρι Ψυχοκινητικής, στην ιστοσελίδα του οποίου πρωτοδημοσιεύτηκε το παρόν κείμενο.
