Το 1965, η Άννα Φρόιντ διαπίστωσε μέσα από κλινικές παρατηρήσεις πως μια από τις πρώτες συγκρούσεις του βρέφους με το πρόσωπο που το φροντίζει εστιάζεται στη διατροφή του. Πράγματι, από τις πρώτες στιγμές της ζωής η διατροφή είναι μια διεργασία επικοινωνίας η οποία εξαρτάται από την αλληλεπίδραση μητέρας-παιδιού. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως ένα από τα κυρίαρχα θέματα που απασχολούν έντονα κάθε μητέρα σχετίζεται με την ποιότητα, την ποσότητα και τη συχνότητα διατροφής του παιδιού της. Τι συμβαίνει, λοιπόν, όταν το μωρό δεν τρώει;

Συμβουλές και ένστικτο

Προκειμένου να είναι σίγουρες πως η διατροφή του παιδιού τους είναι σωστή, πολλές μητέρες συμβουλεύονται συχνά τον παιδίατρο ή αναζητούν οδηγίες σε διάφορα βιβλία. Θα τολμούσα, λοιπόν, να πω πως οι γονείς αμφισβητούμε την ικανότητα του παιδιού να καθορίζει μόνο του την ποσότητα της τροφής που χρειάζεται και τη συχνότητα της διατροφής του και συγχρόνως υποτιμάμε το ένστικτο και την ικανότητά μας να φροντίσουμε με ψυχραιμία το πλάσμα που μας έχει ανάγκη.

Έχω έρθει και εγώ σε αυτή τη θέση, όταν ξαφνικά έπρεπε να φροντίσω ένα μωρό δίχως να έχω την εμπειρία και φυσικά κατανοώ την αγωνία και τους προβληματισμούς των γονιών. Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η τέχνη του «τρώγειν» είναι στενά συνδεδεμένη με την πείνα και την όρεξη, οι οποίες με τη σειρά τους εξαρτώνται από την ψυχική κατάσταση του ατόμου και την επηρεάζουν ταυτόχρονα.

Στα πρώτα στάδια της ζωής μας, η πείνα αυξάνει την εγρήγορση και αναγκάζει ακόμα και το πιο γαλήνιο ον να αντιδράσει με θυμό. Η εγρήγορση και ο θυμός είναι δυο από τις πιο σημαντικές και απαραίτητες ψυχικές καταστάσεις, ώστε το μικρό μας πλάσμα να αναζητήσει, να βρει και τελικά να καταναλώσει την τροφή. Το πρόβλημα όταν το μωρό δεν τρώει ξεκινά από τη στιγμή που ενώ η πείνα είναι η κινητήρια δύναμη, η όρεξη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ψυχική κατάσταση και συχνά γίνεται το πρώτο θύμα των διαταραγμένων συναισθημάτων.

Διατροφή και ευχαρίστηση

Η διατροφή έχει διπλή λειτουργία: αποτελεί ταυτόχρονα φυσιολογική ανάγκη και πηγή ευχαρίστησης. Στα βρέφη, η ευχαρίστηση αυτή προέρχεται από τη διέγερση που προκαλεί το πιπίλισμα του μητρικού στήθους αλλά και της θηλής του μπιμπερό. Όσο και αν τα τελευταία χρόνια αποφεύγουμε να το αναφέρουμε, αν υπάρχουν τα χάδια και η ενεργή συμμετοχή της μητέρας (ή του όποιου φροντιστή) την ώρα που το βρέφος τρέφεται με μπιμπερό, η απόλαυση είναι η ίδια με εκείνη του θηλασμού. Θα μπορούσα να αναφερθώ σε εκατοντάδες παραδείγματα γυναικών που θήλασαν με το ζόρι και η εμπειρία ήταν τραυματική και για τις δύο πλευρές και αντίστοιχα σε εκατοντάδες ζεύγη μαμάς-βρέφους που απόλαυσαν την διαδικασία του ταΐσματος, κι ας ήταν το μέσο ένα «άψυχο» μπιμπερό. Η ευχαρίστηση αυτή συνδυάζεται με τη βλεμματική επαφή, με τη δερματική επαφή και με τα χάδια. Μέσα από αυτές τις τρυφερές στιγμές εγκαθίσταται η σχέση μητέρας-βρέφους. Τι συμβαίνει όμως όταν κάτι διαταράσσει αυτήν την σχέση;

Βρεφική ανορεξία 

Το μωρό δεν τρώει. Η βρεφική ανορεξία αποτελεί μια συχνή κλινική εικόνα που συναντάται κυρίως στα ιατρεία των παιδιάτρων. Η διαταραχή ξεκινά από το στόμα! Το στόμα τους πρώτους μήνες της ζωής αποτελεί το βασικό όργανο επικοινωνίας και επαφής με τον έξω κόσμο. Όλοι ξέρουμε πως το μωρό ανακαλύπτει τα παιχνίδια και τα διάφορα αντικείμενα φέρνοντάς τα στο στόμα του. Η στοματική κοιλότητα, λοιπόν, εκτελεί λειτουργίες ιδιαίτερα σημαντικές για την ανάπτυξη του ανθρώπινου ψυχισμού, αποτελεί από τη μια πηγή ικανοποίησης βασικών αναγκών (πείνας, δίψας) και ταυτόχρονα πηγή απόλαυσης (θηλασμός, πιπίλισμα).

Όταν το μωρό δεν τρώει, νοσεί ψυχικά και κλείνει κυρίως το στόμα του και «κλείνει» έτσι και την πόρτα που το συνδέει με τον εξωτερικό κόσμο, είτε γιατί παθητικά παραιτείται από αυτή την επαφή είτε γιατί θέλει να επιβάλει ενεργητικά τα όρια του πάνω σε αυτόν και να τον ελέγξει! Πράγματι, η βρεφική ανορεξία που δεν οφείλεται σε οργανικά/παθολογικά αίτια μπορεί να είναι ενεργητική ή παθητική.

Η «πρώιμη ανορεξία» παρατηρείται από την αρχή της ζωής και χαρακτηρίζεται από παθητικότητα. Αυτό σημαίνει πως το βρέφος δίνει την εντύπωση ότι του λείπει το αίσθημα της πείνας και ότι δεν ξέρει να χρησιμοποιεί το στήθος ή τη ρώγα. Γυρνάει το κεφάλι του από το στήθος ή το μπιμπερό και αποστρέφει το βλέμμα του. Οι αντιδράσεις του στην τροφή είναι παθητικές, σιωπηλές, ή με φωνούλες και παράπονο. Αρνείται τις πρώτες κουταλιές τροφής, ή κρατάει ανοιχτό το στόμα του και αφήνεται να γεμίσει, αλλά δεν καταπίνει. Η τροφή έτσι δεν μπλοκάρεται στα χείλη, αλλά στην κατάποση. Η κατάσταση αυτή, που συνιστά κίνδυνο για τη ζωή του βρέφους, συχνά συναντάται στο ιστορικό ψυχωτικών παιδιών και άλλες φορές συγχέεται με οργανική ασθένεια.

Στις βαρύτερες καταστάσεις ανορεξίας το βρέφος όχι μόνο δεν ικανοποιεί την πείνα και τη δίψα του, αλλά δεν παίρνει καμιά στοματική ικανοποίηση και δεν έχει φυσιολογική ανάπτυξη. Υπάρχουν επίσης και βρέφη παθητικά, τα οποία εκδηλώνουν αδιαφορία όχι μόνο για τη λήψη τροφής αλλά για οτιδήποτε έχει σχέση με την στοματική ευχαρίστηση. Δεν βάζουν το δάχτυλο στο στόμα, δεν αναζητούν την πιπίλα ούτε το στήθος της μητέρας τους, δεν παράγουν ήχους με το στόμα. Είναι σαν να τους λείπει η διάθεση να ευχαριστηθούν και να ζήσουν.

Για την αντιμετώπισή της πρώιμης ανορεξίας, όταν το μωρό δεν τρώει στα παιδιατρικά τμήματα χρησιμοποιείται ρινογαστρικός καθετήρας. Η συστηματική, όμως, και μακροχρόνια χρήση του ενέχει κινδύνους. Ο καθετήρας μπορεί να γίνει αντικείμενο επένδυσης και ελπίδας και να αποτελέσει εμπόδιο στη θεραπεία μια και οι επαναλαμβανόμενες εξετάσεις αποπροσανατολίζουν τον κλινικό αλλά και την οικογένεια από την ψυχολογική αιτιολογία.

Ανορεξία αντίθεσης

Η βρεφική ανορεξία που συναντάμε συχνότερα είναι η λεγόμενη «ανορεξία αντίθεσης» ή απλή ανορεξία του δεύτερου εξαμήνου. Παρουσιάζεται με την μορφή άρνησης τροφής σε μια περίοδο που το παιδί αποκτά ένα ορισμένο βαθμό αυτονομίας και προσπαθεί να επιβληθεί στη σχέση του με τη μητέρα. Αυτή η συμπεριφορά εκφράζει κυρίως αντίδραση και όχι πραγματική έλλειψη όρεξης για φαγητό. Συμβαίνει συνήθως σε ζωηρά παιδιά με καλή φυσική κατάσταση και χωρίς ιδιαίτερα ψυχολογικά προβλήματα. Παρατηρείται μετά το πρώτο τρίμηνο ή πιο συχνά κατά το δεύτερο εξάμηνο. Το βρέφος είναι ζωντανό, ξύπνιο, χαρούμενο, παιχνιδιάρικο, μερικές φορές διεγερτικό με μια εκπληκτική ευκολία, ανάλογα με την ηλικία του, για επαφές.

Όμως, όταν η μητέρα και το βρέφος βρίσκονται σε μια (πολύ πρώιμη) σχέση εξουσίας, το γεύμα, που πρέπει να είναι μια στιγμή μοιράσματος και χαράς, μετατρέπεται σε δοκιμασία.

Συχνά περιγράφεται μια τυπική σειρά συμπεριφορών: Το παιδί αρνείται με τρόπο ή κατηγορηματικά την τροφή, μπορεί να δείχνει μια επιφανειακή υπακοή αλλά καταφέρνει στο τέλος να έχει τον τελευταίο λόγο. Έτσι, το μωρό δεν τρώει, η μητέρα καταβάλλει υπερβολικές προσπάθειες για να το ταΐσει και χρησιμοποιεί οποιοδήποτε μέσο μπορεί να σκεφτεί (τραγούδια, παιγνίδια, παραμύθια). Μερικές φορές το μπιμπερό δίνεται όταν το παιδί κοιμάται ή με βίαιο τρόπο και συχνά το γεύμα τελειώνει με εμετό. Το βρέφος γίνεται γρήγορα «τυραννικό» για το περιβάλλον και κατά περιόδους μπορεί να μην τρώει τίποτε ή να τρώει ανάλογα με τον τόπο ή τα πρόσωπα (συχνά κάποιον άλλον εκτός της μητέρας).

Αιτίες και μηχανισμός εδραίωσης

Οι αιτίες της διαταραχής αυτής μπορεί να είναι ο αποθηλασμός, κάποια ασθένεια π.χ. ίωση, ο εμβολιασμός, οι σταδιακές αλλαγές στη διατροφή ή το κόψιμο της πιπίλας κ.ά. Ο μηχανισμός με τον οποίο εγκαθίσταται η διαταραχή ενεργοποιείται και εδραιώνεται διαδοχικά. Μια πρώτη άρνηση, πιθανόν χωρίς ιδιαίτερο λόγο, του παιδιού προκαλεί μια πίεση από τη μητέρα (ή από τον όποιο φροντιστή) για να τελειώσει το παιδί το φαγητό του. Στη συνέχεια ο καθένας κρατάει τη θέση του: το παιδί την άρνηση, ο φροντιστής την πίεση.

Στην περίπτωση λοιπόν της απλής ανορεξίας ή ανορεξίας της αντίθεσης η λύση βρίσκεται μπροστά μας: Θα πρέπει να καταλάβουμε  τι κρύβεται πίσω από αυτό το δράμα που παίζεται καθημερινά ανάμεσα σε εμάς και στο παιδί.

Η απλή αυτή μορφή βρεφικής ανορεξίας υποχωρεί όταν κατευναστεί το άγχος της μητέρας, παύσει η πίεση και μεταβληθεί η στάση ως προς τη διατροφή. Πράγματι το μητρικό άγχος είναι πάντοτε παρόν και συνδέεται με πραγματικούς φόβους διότι το παιδί δεν παίρνει βάρος ή διότι η μητέρα φοβάται πως θα θεωρηθεί ανίκανη να θρέψει το παιδί (ποιους κριτές κουβαλάμε μέσα μας και κάνουν τόση φασαρία που δεν ακούμε τις πραγματικές ανάγκες τόσο τις δικές μας όσο και του παιδιού;)

Αν δεν αλλάξει κάτι και συνεχιστεί αυτή η σύγκρουση γύρω από τη διατροφή, η συμπεριφορά του παιδιού μπορεί να εδραιωθεί και η ανορεξία να το συνοδεύσει και στην παιδική και εφηβική ζωή του. Οφείλουμε να καταλάβουμε ότι το παιδί είναι μια ξεχωριστή οντότητα, με προσωπικότητα που διαφέρει, όπως και στους ενηλίκους, από άτομο σε άτομο και την οποία πρέπει πάντα να υπολογίζουμε.

Γενικά η διατροφή πρέπει να ικανοποιεί το αίσθημα της πείνας, να είναι ευχάριστη και να δημιουργεί στο παιδί την εντύπωση ότι το φαγητό είναι κάτι το φυσικό και ότι δεν γίνεται για την ικανοποίηση των γονιών του. Γι’ αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε να μην δημιουργηθεί στο παιδί η εντύπωση ότι το φαγητό του είναι σοβαρό ζήτημα για την οικογένεια. Επίσης, θεωρώ ανώφελο -ακόμα και επικίνδυνο- να κουβεντιάζουμε μπροστά στο παιδί για την όρεξη του. Τα παιδιά καταλαβαίνουν πολλά περισσότερα απ’ ότι νομίζουμε.

Όταν το μωρό δεν τρώει και αντιδρά:

• Κοιτάξτε μέσα σας και προσπαθήστε να ακούσετε τις βαθιές σας αγωνίες. Διαχωρίστε τες από εκείνες του παιδιού σας, όσο αυτό γίνεται.
• Σκεφτείτε ότι αυτή η επανάσταση είναι δείγμα πως μεγαλώνει κι αρχίζει ν’ αποκτά δική του προσωπικότητα, και να διαμορφώνει γευστικές προτιμήσεις.
• Είναι σημαντικό να σεβαστείτε τις προτιμήσεις του εφόσον είναι στο πλαίσιο της υγιεινής διατροφής.
• Αν του έχετε μάθει να σέβεται το σώμα του και να ακούει τις ανάγκες του τότε να είστε σίγουροι πως ξέρει καλύτερα από σας πόσο ακριβώς πεινάει.
• Θυμίζετε στον εαυτό σας ότι τα φυσιολογικά παιδιά δεν τρώνε ποτέ περισσότερο, παρά μόνο αν παρασυρθούν από τους γονείς. Το νήπιο που έφαγε δύο κομμάτια κέικ σοκολάτα πριν από το φαγητό δεν θέλει να φάει το φαγητό του. Ας σκεφτούμε γιατί δεν καταφέραμε να το οριοθετήσουμε σε εκείνο το σημείο και ας μην αναλωθούμε επιμένοντας να φάει έπειτα και το γεύμα.
• Μην ξεχνάτε πως τώρα ξεκινά να αποκτά συνήθειες διατροφής για όλη του τη ζωή και πρέπει με επιμονή και ψυχραιμία να φροντίσετε να είναι οι σωστές.

Προσοχή. Όταν το μωρό δεν τρώει:

• Μην θεωρείτε την άρνηση του να φάει σαν προσωπική προσβολή, προσωπική αποτυχία ή και επικίνδυνη εξέλιξη για την υγεία του.
• Μην το μπουκώνετε με το κουτάλι για να τελειώνετε πιο γρήγορα. Η κατανάλωση του φαγητού είναι ανάγκη. Δεν είναι υποχρέωση.
• Μην το ταΐζετε εσείς, ενώ θέλει να τρώει και μόνο του. Ας λερωθεί! Ας τα λερώσει όλα.
• Μην το μαλώνετε επειδή δεν τρώει ό,τι και όσο του δίνετε.
• Μην το μπουκώνετε με κάθε ευκαιρία ανάμεσα στα γεύματα με την ελπίδα ότι κάτι θα φάει.
• Τέλος, μην του τάζετε ανταλλάγματα για να φάει ή μην το παρακαλάτε να φάει για χατίρι σας. Θα πιστέψει ότι οι άνθρωποι τρώνε για χάρη τρίτων, ενώ στην πραγματικότητα τρώνε για να επιβιώσουν.

Όταν το μωρό δεν τρώει, κοιτάξτε βαθιά μέσα σας και παρατηρήστε τις δικές σας ανάγκες και ορέξεις. Είστε χορτάτοι από συναισθήματα ή μήπως πεινάτε; Αν ναι, σας ενθαρρύνω να αναζητήσετε φροντίδα και έπειτα να φροντίσετε και να ταΐσετε το μικρό σας.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.