«Να σε κάνω μια αγκαλιά;» ρωτάει η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Φρόσω Φωτεινάκη στο εξώφυλλο του νέου της εικονογραφημένου βιβλίου, που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Διόπτρα. Στην εικόνα, που έχει φιλοτεχνήσει η εικαστικός Φωτεινή Τίκκου, βλέπουμε δύο παιδιά να αγκαλιάζονται σφιχτά. Και το παιδί που κοιτάζει προς τον αναγνώστη έχει ένα τεράστιο χαμόγελο ζωγραφισμένο στα χείλη! Τι γίνεται, όμως, με τις αγκαλιές; Φέρνουν μόνο χαμόγελα; Ή μπορεί, αντιθέτως, να στενοχωρήσουν ή να μας κάνουν να αισθανθούμε άβολα; Πώς μπορούν να είναι φωτεινές, ασφαλείς και γεμάτες αγάπη για όλα τα παιδιά; Μα και για εμάς τους ίδιους;
Η πρωταγωνίστρια του βιβλίου, η μικρή Αντιγόνη, έρχεται να μας μιλήσει για το πιο όμορφο πράγμα, όπως υποστηρίζει, στη Γη: Για την αγκαλιά, της οποίας η θεραπευτική δύναμη είναι γνωστή τοις πάσι εδώ και πολλά χρόνια. Η αγαπημένη αγκαλιά, σύμφωνα με την πιτσιρίκα, είναι ζέστη και ζουλιχτή, γεμάτη αγάπη. Το κορίτσι δεν χορταίνει τις σφιχτές αγκαλιές των ανθρώπων που αγαπάει. Ούτε και εγώ ούτε κι εσείς, φαντάζομαι. Σκεφτείτε να βρίσκεται κουλουριασμένο στην αγκαλιά σας το παιδί σας και να μεταφέρετε ο ένας στον άλλον την αγάπη σας. Σκεφτείτε να κουρνιάζετε μέσα στα χέρια του/της συντρόφου σας ή του γονιού σας. Πόση ευτυχία! Πόση χαλάρωση! Πόση αγάπη!
Συναινώ: Ναι, ίσως, όχι
Όμως οι αγκαλιές, όπως και τα φιλιά και κάθε είδους αγγίγματα, δεν είναι πάντα επιθυμητά ούτε είναι επιθυμητά από όλους. Υπάρχουν στιγμές που δεν τα θέλουμε. Υπάρχουν πρόσωπα που δεν μας εμπνέουν. Και αυτό είναι απολύτως θεμιτό. Πρώτα από όλα για τα παιδιά, υπάρχουν αγκαλιές που τα προβληματίζουν, που τα βάζουν σε σκέψεις, που είναι πιο σφιχτές από όσο θα ήθελαν (ή ακόμα και πιο απαλές/απόμακρες από όσο θα ήθελαν, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία). Δυστυχώς, η δική μας γενιά μεγάλωσε με υποχρεωτικές αγκαλιές και φιλιά (στον παππού, στη γιαγιά, στον θείο, στη θεία, στον κ. Κώστα, στην κ. Μαρία, στον δάσκαλο ή στη δασκάλα). Οι σημερινοί γονείς μεγαλώσαμε χωρίς να γνωρίζουμε τι είναι η συναίνεση, διότι αντίστοιχα δεν γνώριζαν την έννοια και τη σημασία της για την ψυχική υγεία ούτε οι γονείς μας. Ούτε, βέβαια, οι δικοί τους γονείς. Μέχρι πρόσφατα, αυτό που είχε σημασία ήταν ο καθωσπρεπισμός του μικρού παιδιού, συνοδευτικός με αυτόν των ενηλίκων. Για σκεφτείτε το. Σίγουρα στην παιδική μας ηλικία όλοι βρεθήκαμε στη δυσάρεστη θέση να υποχρεωθούμε να δώσουμε ένα φιλάκι ή να αγκαλιάσουμε κάποιον/α που δεν θέλαμε και αντίστοιχα να λάβουμε ένα φιλάκι ή να αγκαλιαστούμε από κάποιον/ τον οποίο δεν είχαμε καμιά όρεξη να ανεχτούμε. Καμιά φορά δε, αυτές οι αθώες, τυπικές και όλο ευγένεια διαχύσεις έκρυβαν πίσω τους σκοτεινές ιστορίες, που είτε έμειναν βαθιά θαμμένες είτε θεωρήθηκαν αποκυήματα της παιδικής φαντασίας, δημιουργώντας στα θύματα μια σειρά από ψυχολογικά προβλήματα. Σκεφτείτε το. Ποιος θα πίστευε, μέχρι πρόσφατα ένα παιδί, που θα είχε το θάρρος να καταγγείλει ένα ανάρμοστο άγγιγμα; Όμως, όταν έγινε η αρχή, τα παιδιά άρχισαν να μιλούν και να γίνονται πιστευτά. Και όσο τα εκπαιδεύουμε στη συναίνεση, τόσο πιο εύκολο είναι τόσο να μην πέσουν θύματα όσο και να αντιδράσουν σε καθετί που τα φέρνει σε δύκολη θέση, ανεξαρτήτως της πρόθεσης του άλλου προσώπου.
Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και η Αντιγόνη στις σελίδες τού Να σε κάνω μια αγκαλιά, υπάρχουν ανθρώποι δικοί της, σχεδόν σαν οικογένειά της, που την κυνηγούν −ναι ναι, το ρήμα κυνηγούν χρησιμοποιεί– για μία αγκαλίτσα, χαρακτηρίζει τα φιλάκια ορισμένων ανθρώπων του περιβάλλοντός της μπλιαξ και έχει δίκιο! Μπορεί εμείς, οι ενήλικοι, από αγάπη, από συνήθεια, ακόμα και από λανθασμένη αίσθηση καθήκοντος και ευγένειας, να θέλουμε να αγκαλιάζουμε, να τσιμπολογάμε και να φιλάμε μικρά παιδιά αλλά ρωτήσαμε ποτέ τα ίδια πώς αισθάνονται για αυτό;
Θέλεις ή δεν θέλεις;
Και τι προτείνεται; Είναι η λύση να κόψουμε τις αγκαλιές; Όχι βέβαια! Η Αντιγόνη μάς εξηγεί με υπέροχο τρόπο τι συμβαίνει με τον καλύτερο της φίλο, τον Σωτήρη. Ο Σωτήρης, λοιπόν, πάντοτε πριν από την αγκαλιά τη ρωτάει αν θέλει την αγκαλιά του. Η Αντιγόνη και ο Σωτήρης έχουν καταλάβει καταρχάς ότι κανένας άνθρωπος, πλην ίσως των βρεφών, δεν είναι διαθέσιμος όλο το εικοσιτετράωρο για χάδια, και βέβαια ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που με καλές (ή και με κακές) προθέσεις ακουμπούν τα παιδιά χωρίς να ρωτάνε. Και ξέρετε ποιο είναι το πρόβλημα; Όπως προανέφερα, πριν από λίγα, πολύ λίγα, χρόνια δεν ξέραμε τι θα πει συναίνεση και πόσο αναγκαία είναι. Και επειδή μεγαλώσαμε χωρίς αυτή, στην πλειονότητα των περιπτώσεων δεν μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί τα παιδιά μας δυσφορούν ή δυσανασχετούν κάποιες φορές όταν άνθρωποι δικοί μας –ακόμα και εμείς οι ίδιοι– τα αγκαλιάζουν και τα φιλάνε λες και εκείνα δεν έχουν άποψη, λες και το σώμα τους δεν τους ανήκει.
Κάμποσοι γονείς ακόμα και απαιτούν από τα παιδιά τους να μην αρνηθούν ποτέ ή ακόμα και να επιδιώξουν τη σωματική επαφή με κάποιον «δικό τους» άνθρωπο. «Δώσε ένα φιλί στον τάδε», «μην είσαι ντροπαλός/ή», «έλα να κάτσεις δίπλα στη θεία» (που τσιμπολογάει ανελέητα)· όμως για τα παιδιά δεν είναι όλοι οι άνθρωποι το ίδιο ούτε έχουν πάντα διάθεση για αγγίγματα. Ένας συγγενής ή φίλος, με τον οποίον δεν έχουν την οικειότητα που έχουμε εμείς, αλλά ακόμα και ο μπαμπάς ή η μαμά, όταν το παιδί ΔΕΝ ΘΕΛΕΙ δεν έχουν δικαίωμα «εισβολής» στο σώμα του.
Ίσως αναρωτηθείτε εδώ: «Μα καλά, δεν θέλουν τα παιδιά αγκαλιές και φιλιά;» Φυσικά και θέλουν. Αλλά όχι από όλους και όχι πάντα. Έτσι δεν συμβαίνει και με τους ενηλίκους; Είμαστε πάντοτε σε mood τρυφερότητας; Δεν υπάρχουν άνθρωποι που δεν θέλουμε επ’ ουδενί λόγω να μας αγγίζουν; Αφήστε που κανείς δεν ξέρει τελικά, όπως μας έχει αποδείξει πλείστες φορές η πραγματικότητα, ποιες αγκαλιές είναι ασφαλείς, Έχουμε αναρωτηθεί ποτέ ποιες αγκαλιές κάνουν τα παιδιά να χαμογελούν, ποιες αγκαλιές δεν τα κάνουν να ντρέπονται, ποιες δεν τα κάνουν να αγχώνονται, ποιες δεν τα κάνουν να απορούν, ποιες δεν τα πιέζουν, αλλά τα ηρεμούν.
Αυτοδιάθεση; Τι είναι αυτό;
Μόλις χτες βράδυ, είδα κάμποσους γονείς να σπρώχνουν τα παιδιά τους με το ζόρι για να φωτογραφηθούν στην ΑΓΚΑΛΙΑ (όχι δίπλα, αλλά στην αγκαλιά), ενός γνωστού συγγραφέα. Προς Θεού, δεν έχω κάτι μεμπτό εναντίον του και πιστεύω ότι είναι μεγάλη του χαρά να κρατάει στα χέρια του τους αναγνώστες του, τους θαυμαστές του! Είναι, όμως, δικαίωμά του; Μήπως θα έπρεπε και ο ίδιος να ζητήσει να φωτογραφίζονται τα μικρά δίπλα του; Χωρίς σωματική επαφή; Άντε με ένα απλό κράτημα στον ώμο; Και οι γονείς; Είναι δυνατόν να πιέζουν τα παιδιά τους προς την αγκαλιά ενός άγνωστού τους ηλικιωμένου άντρα; Θα επαναλάβω για τρίτη φορά ότι μεγαλώσαμε αλλιώς. Αλλά και ως ενήλικοι, δεν πολυχαμπαριάζουμε. Στην κοινωνία της εικόνας, ένας γονιός θεωρεί πιο σημαντική τη φωτογραφία του παιδιού του σε μιαν άγνωστη αγκαλιά προκειμένου να την ποστάρει στα σόσιαλ, παρά την επιθυμία και το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του ίδιου του παιδιού του. Πρέπει να δώσουμε στα παιδιά μας αυτό το δικαίωμα, ενθυμούμενοι και τις δικές μας κακές εμπειρίες από τη δική τους ηλικία, εμπειρίες που τώρα πια ίσως έχουμε καταφέρει να κατατάξουμε ως ως αρνητικές και μπορούμε να τις ονοματίσουμε. Τα παιδιά μας πρέπει να έχουν τον χώρο να πουν ότι δεν θέλουν να αγκαλιάσουν κάποιον, ότι δεν νιώθουν άνετα με κάποιου τύπου σωματική επαφή. Πρέπει να μπορούν να ζητήσουν από κάποιον να κάνει πιο πέρα και το βασικότερο: Πρέπει να τους διδάξουμε [και να αποδεχτούμε και εμείς] ότι το ΟΧΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΧΙ. Και όχι σημαίνει και το Ίσως, ενώ το ναι δεν σημαίνει πάντα ναι. Το αυτό ισχύει και για εμάς.
Αν το παιδί μας αρνηθεί μία αγκαλιά δεν μας κάνει ρεζίλι· αντιθέτως μας κάνει περήφανους. Δεν μπορεί και δεν είναι υποχρεωμένο να εμπιστεύεται τους πάντες, δεν μπορεί και δεν είναι υποχρεωμένο να προσφέρει το σώμα του βορά σε ανθρώπους των οποίων οι προθέσεις μπορεί να είναι καλές, μπορεί και όχι. Δεν ντρεπόμαστε αν το παιδί μας δεν θέλει να συμμετάσχει σε εναγκαλισμούς και φιλιά, ακόμα και με άτομα που ανήκουν στο πολύ στενό μας περιβάλλον. Τα άτομα αυτά πρέπει να κερδίσουν την εμπιστοσύνη του, τον σεβασμό του, την αγάπη του. Μπορεί, μάλιστα, να μην τα αποκτήσουν ποτέ. Δεν πειράζει. Αυτό που χρειάζεται το παιδί είναι να το διδάξουμε να αγαπάει και να σέβεται το σώμα του και τον εαυτό του και να αφήνει, από μικρό, να το αγγίζει μόνο όποιος/α θέλει εκείνο και όποτε θέλει εκείνο. Οι αγκαλιές και τα φιλιά είναι ίσως το πιο όμορφο πράγμα πάνω στη γη αρκεί, να το θέλουν και οι δυο πλευρές.
Αγγίγματα και όρια
Μέσα από την ιστορία της, απλή μα ταυτόχρονα ιδιαίτερα σύνθετη, ίσως όχι τόσο για τα ίδια τα παιδιά αλλά για εμάς τους μεγάλους, η συγγραφέας και επαγγελματίας ψυχικής υγείας μοιράζεται μια επιστημονική και ψυχοθεραπευτική γνώση στο τέλος του βιβλίου. Στο σημείωμά της προς τους γονείς, εξηγεί γιατί το άγγιγμα δεν είναι πάντοτε θετικό. Πιθανότατα το ξέρετε ήδη, αλλά ίσως δεν έχετε συνειδητοποιήσει ότι και σας επιβλήθηκε όταν ήσασταν παιδιά (ή συνεχίζει να σας επιβάλλεται) και το επιβάλλετε κι εσείς στα δικά σας παιδιά. Η Φρόσω Φωτεινάκη χρησιμοποεί μία πολύ ωραία έκφραση: ένα παραβιασμένο από αγγίγματα παιδί γίνεται ένας ενήλικος που δεν γνωρίζει πώς να τοποθετήσει τα όριά του, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Κι ύστερα μάς μιλάει και για το παιδί που δεν αγκαλιάστηκε και που δεν αγκάλιασε ποτέ τον εαυτό του, το παιδί που φοβάται πάρα πολύ την αγκαλιά καθώς μεγαλώνει.
Ευτυχώς, αρκετοί γονείς, ιδιαίτερα μετά τα διαρκή περιστατικά κακοποιήσεων που δυστυχώς γνωστοποιούνται σχεδόν καθημερινά, έχουν αρχίσει να ανησυχούν και να συνειδητοποιούν ότι πρέπει να βρουν τρόπους να διδάξουν στο παιδί τους τι σημαίνει ένα ανεπιθήμητο άγγιγμα. Ταυτόχρονα, όμως, δεν ξέρουν, ανάλογα και με τα δικά τους βιώματα, ποια λόγια να χρησιμοποιήσουν, δεν θέλουν να το τρομάξουν, φοβούνται μήπως το πονηρέψουν. Ο φόβος τους αυτός μόνο αρνητικά μπορεί να λειτουργήσει.
Το Να σε κάνω μια αγκαλιά μαθαίνει σε μικρούς και μεγάλους απλές λέξεις και φράσεις οριοθέτησης: «όχι», «μη», «σταμάτα», «δεν θέλω». Δεν χρειάζεται να είμαστε πάντοτε «καλοί και ευγενικοί» για τους άλλους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η συγγραφέας στο σημείωμά της, μεγαλώνοντας με την παρότρυνση να είμαστε καλοί για τους άλλους χτίσαμε γενιές παραβιασμένων ψυχικά και σωματικά ανθρώπων, που φοβούνταν να αρνηθούν μία αγκαλιά μην τυχόν και τους χαρακτηρίσουν αγενείς, ανθρώπων που ντρέπονται να εκφράσουν την αλήθεια τους για να μην κριθούν, ανθρώπων που έχασαν την ασφάλεια του εαυτού τους για να νιώσουν ασφαλείς στο σύνολο. Όμως, δεν μπορείς να νιώσεις ασφαλής αν δεν έχεις πρώτα προστατεύσει τον εαυτό σου. Το βιβλίο έχει για τίτλο μία ερώτηση. Το παιδί έχει το δικαίωμα να δώσει τρεις απαντήσεις: Ναι, ίσως, αλλά και ένα ξεκάθαρο, μεγάλο ΟΧΙ!
Η Αντιγόνη, με τον τρόπο της, οδηγεί τα παιδιά και σε κάτι άλλο πολύ βασικό: στο να εντοπίσουν τους ενηλίκους εκείνους στους οποίους μπορούν να έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη για ό, τι τα προβληματίζει, για ό,τι παράξενο ζουν. Μέσα στις οικογένειες καλό θα ήταν να μην υπάρχουν μυστικά, όσο δύσκολο κι αν σας ακούγεται αυτό. Για να το πετύχουμε χρειάζεται δουλειά πολλή. Καταρχάς με τον εαυτό μας και με τον/τη σύντροφό μας και έπειτα με τα παιδιά.
Θέλουμε η νεά γενιά παιδιών να μάθει να εμπιστεύεται, να μοιράζεται, να αγαπάει τον εαυτό της και τους άλλους, να σέβεται τον εαυτό της και τους άλλους και να μπορεί να διαθέσει το σώμα της μόνο όπου θέλει και με τις προϋποθέσεις που θέλει; Ναι. Είμαστε έτοιμοι να υποστηρίξουμε μια αντίστοιχη ανατροφή; Δεν είμαι σίγουρη… Το Να σε κάνω μια αγκαλιά είναι ένας πρώτος οδηγός. Ταυτόχρονα, μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά ή έστω βοηθητικά και για τα παιδιά τα οποία δυσκολεύονται να οριοθετηθούν στα αγγίγματα και έχουν την τάση, χωρίς κακές προθέσεις, να αγγίζουν, να αγκαλιάζουν, να ορμούν με ένταση στους συνομιλητές τους.
Στόχος του βιβλίου δεν είναι, φυσικά, να τρομάξει. Στόχος του βιβλίου είναι απλώς να μιλήσει σε ένα πρώτο επίπεδο στα παιδιά και έπειτα στους γονείς για το τι σημαίνει συναίνεση, αυτοσεβασμός, αυτοπροστασία, ουσιαστική αγάπη. Και το πετυχαίνει και μέσα από το κείμενο και μέσα από την πολύχρωμη αποτύπωση της έκφρασης των συναισθημάτων της Αντιγόνης, από την Φωτεινή Τίκκου. Κανείς μας δεν θέλει να μεγαλώσει παιδιά που φοβούνται. Όμως, για να μη φοβάται ένα παιδί τους ανθρώπους και για να μπορέσει να αντιμετωπίσει κάθε ενδεχόμενο κακό στη ζωή του πρέπει εξ απαλών ονύχων να αγαπήσει πάνω απ’ όλα τον δικό του εαυτό. Τότε, πιστέψτε με, θα βρει με ευκολία τις αγκαλιές εκείνες που όχι μόνο δεν θα το φέρουν σε δύσκολη θέση, αλλά που θα το βοηθήσουν να ανθήσει, να γεμίσει χαρά και να προσφέρει στον ίδιο του τον εαυτό και στους γύρω του, με ασφάλεια, όλα τα θετικά που κρύβει μέσα του.
Υ.Γ. Το Να σε κάνω μια αγκαλιά έχει έναν αριστουργηματικό πρόλογο από τον δάσκαλο της καρδιάς μας, τον Μάριο Μάζαρη. Τίποτε άλλο περί αυτού. Ανακαλύψτε το μόνοι σας!
Το βιβλίο της Φρόσως Φωτεινάκη Να σε κάνω μια αγκαλιά κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα, σε εικονογράφηση της Φωτεινής Τίκκου.
