Φημολογείται ότι παλιά οι πολιτικοί σνόμπαραν τη διαφήμιση επειδή τη συσχέτιζαν με απορρυπαντικά. Ένας σοβαρός πολιτικός άνδρας δεν πουλάει τον εαυτό του χρησιμοποιώντας φτηνά κόλπα και αγοραία τεχνάσματα. Τα χρόνια περάσαν και η εγχώρια πολιτική σκηνή, στα πρότυπα της αμερικανικής, ενστερνίστηκε όλους τους σύγχρονους τρόπους πολιτικής επικοινωνίας και διαφήμισης, υποστηρίζοντας υλικά την περίεργη αυτήν φάρα των φερόμενων ως ειδικών στην επικοινωνία, οι οποίοι ξοδεύουν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στην αναζήτηση της τέλειας τηλεοπτικής γραβάτας και στον εντοπισμό και αφαίρεση των κουτσουλιών στα εξωτερικά γυρίσματα.

Ανεπίκαιροι, ως συνήθως, θα αναφερθούμε στην προεκλογική περίοδο και συγκεκριμένα στην παρουσία παιδιών σε ορισμένες πολιτικές διαφημίσεις. Η παρουσία ανηλίκων στο πολιτικό θέαμα, σε προεκλογικά σποτάκια και αφίσες ή ως ανθρώπινο σκηνικό σε ομιλίες και συνέδρια, είναι κάτι το τετριμμένο, τόσο στην παγκόσμια όσο και στην ελληνική πολιτική σκηνή. Από τη μικρή Γιάννα του Ανδρέα Παπανδρέου (την επονομαζόμενη και «αλλαγούλα») μέχρι το προεκλογικό σποτάκι της Νέας Δημοκρατίας του 2012, εκείνο με τη σχολική αίθουσα γεμάτη θυμωμένα passive aggressive παιδάκια που ανακρίνουν/κατηγορούν τον καθηγητή τους με μουσική υπόκρουση ταινίας θρίλερ (πριν τον κατασπαράξουν εκτός οθόνης), το ελληνικό πολιτικό θέαμα έχει να επιδείξει το δικό του ανήλικο καστ.

Στην πρόσφατη προεκλογική εκστρατεία τα παιδιά βρέθηκαν και πάλι στο επίκεντρο ως πρωταγωνιστές/συμμετέχοντες σε πολιτικές διαφημίσεις. Θα αναφερθούμε στις κατά τεκμήριο αστειότερες, οι οποίες αναπαράγονταν διαρκώς και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης πολλών σχολίων, χιουμοριστικών, καυστικών, πικρόχολων ή και υβριστικών.

Το πρώτο σποτάκι της Νέας Δημοκρατίας δείχνει τον πρωθυπουργό να διακόπτει κάτι αγόρια που παίζουν μπάλα και να εξηγεί στον «Νικόλα» (γιατί ανήκουμε και στη λαϊκή δεξιά), ο οποίος αναφέρει την εκτίμηση του πατέρα του ότι τα πράγματα είναι δύσκολα, πως οι σημερινές γενιές πρέπει να κάνουν θυσίες για να μπορέσει η επόμενη (η δική τους) να ζήσει σε καλύτερες συνθήκες. Χτίζει το γήπεδο ο πρωθυπουργός, ας τον αφήσουμε να κάνει τη δουλειά του και τα παιδιά ας συνεχίσουν να προπονούνται ώστε, ευκαιρίας δοθείσης, να μπορέσουν να «παίξουν μπάλα». Χρησιμοποιώντας τη σωκρατική μαιευτική μέθοδο τα παιδάκια πείθονται αμέσως (κάποιος πήγαινε στα μαθήματα ρητορικής στο Χάρβαρντ, ακούς, Γιώργο;) «Πες το στον πατέρα σου», καταλήγει το σποτάκι που χλευάστηκε («τρολαρίστηκε» σύμφωνα με τη νέα ορολογία) ιδιαιτέρως.

Στο δεύτερο διαφημιστικό ο πρωθυπουργός μπαίνει στο σπίτι μιας υποτιθέμενης τυπικής ελληνικής οικογένειας και πείθει ξανά. Μετά την ανοίκεια ατάκα «ό,τι υπόσχομαι εγώ το δίνω… και είναι για πάντα», έρχεται αντιμέτωπος με τον έφηβο γιο της οικογένειας, ο οποίος (σε αντίθεση με τους πειθήνιους μπαλαδόρους) φαίνεται να αντιδρά κάπως τσαμπουκαλεμένα και επιθετικά στον πρωθυπουργό, ρωτώντας αυθαδέστατα: «γιατί, εσείς τα κάνετε όλα σωστά;» (Ωραία ανατροφή. Ας ελπίσουμε τουλάχιστον ο διευθυντής του λυκείου του να απολύθηκε.) Ε, όχι και όλα, απλά αποφεύγω τα χοντρά, απαντά ο πρωθυπουργός και ο οργίλος νεαρός κατουνίζει και χαμογελά.

Στο σποτ των Ανεξάρτητων Ελλήνων, πάλι, βλέπουμε ένα παιδάκι σε παιχνιδάδικο να παίζει με ένα τρενάκι που εκτροχιάζεται. Ζητάει τη βοήθεια του κ. Καμμένου, ο οποίος του μαθαίνει πώς να το χειρίζεται, αποδεικνύοντας την αλήθεια του σλόγκαν των ΑΝΕΛ ότι αποτελούν «αναγκαίο καλό». Μετά έρχεται η μαμά και μαθαίνουμε ότι το παιδί το λένε Αλέξη, ώστε να μην υπάρχει ουδεμία αμφιβολία περί ποίου ο λόγος. Ο ΣΥΡΙΖΑ αντιμετωπίζεται σαν παιδί που χρήζει παιδονόμου.

Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται και στα σποτάκια του ΠΑΣΟΚ, με τους επιβάτες αεροπλάνου να συνειδητοποιούν έντρομοι ότι βρίσκονται στο έλεος ενός άσχετου και πρωτάρη πιλότου, ο οποίος τελικά τους προσγειώνει σε άγνωστη τοποθεσία. Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι μικρός, άπειρος, άσχετος, ανίκανος και χρειάζεται κάποιον να τον κουλαντρίζει.

Ακούστηκαν διάφορες κριτικές για τη χρήση παιδιών σε προεκλογικά σποτ. Η αθωότητα και αφέλειά τους δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για την προώθηση κομματικών συμφερόντων. Πώς επιτρέπουν οι γονείς στα παιδιά τους να εκτίθενται κατ’ αυτόν τον χυδαίο τρόπο, να παίζουν ρόλο κομπάρσου σε πολιτικά επικοινωνιακά τρικ; Με τι μούτρα θα πάνε αύριο σχολείο; Δεν στιγματίζονται έτσι για το υπόλοιπο της ζωής τους; Δεν αποτελεί άραγε η εκμετάλλευση αυτή μορφή παιδικής κακοποίησης; Τα παιδιά πρέπει να διατηρούνται αμόλυντα από την πολιτική. Ο κ. Μόσχος, Συνήγορος του Παιδιού, μάλιστα, δηλώνει:«Ευχής έργον είναι τα κόμματα κάποια στιγμή να καταλήξουν σε μια συμφωνία, ώστε να αποφεύγεται η φωτογράφηση και μαγνητοσκόπηση των πολιτικών με παιδιά, καθώς και η εμφάνιση και συμμετοχή των παιδιών σε πολιτικά μηνύματα και διαφημίσεις» (αναφέρεται στο Μαρίνα Δεμερτζιάν, «Ανάλυσέ το», The Huffington Post, 13/01/2015).

Οι κριτικές αυτές προϋποθέτουν το γενικευμένο αντιπολιτικό κλίμα της εποχής, αντιμετωπίζουν την πολιτική ως κάτι χυδαίο και ευτελές. Σύμφωνα με την άποψη αυτήν, τα κόμματα δεν πρέπει να εκμεταλλεύονται ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και τα παιδιά, για τη χειραγώγηση ανθρώπων. Γιατί όμως να ισχύει κάτι τέτοιο ειδικά για την πολιτική; Γιατί το ίδιο σκεπτικό δεν εφαρμόζεται και στην εμπορική διαφήμιση, η οποία δεν επηρεάζει μόνο τις καταναλωτικές προτιμήσεις των παιδιών, αλλά και τον τρόπο που αντιλαμβάνονται και αξιολογούν τον εαυτό τους και τους άλλους; Στο κάτω κάτω, ο αντίκτυπος των πολιτικών διαφημίσεων είναι ελάχιστος σε σχέση με την επίδραση της κατανάλωσης στη ζωή μας, πόσο μάλλον στη ζωή των παιδιών που δεν έχουν ακόμα διαμορφώσει πλήρως τον χαρακτήρα τους. Όπως το θέτει ο καθηγητής Πολιτικής Επικοινωνίας  κ. Γιώργος Πλειός: «Εάν θεωρήσουμε ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται άτομα, τα οποία βρίσκονται σε αδύναμη θέση, προκειμένου να επιτύχουμε πολιτικά αποτελέσματα, θα πρέπει να καταδικάσουμε πάρα πολλά περιεχόμενα στην ελληνική τηλεόραση, κυρίως στις εκπομπές τεκμηρίωσης και δευτερευόντως στη διαφήμιση. Άλλωστε, στη διαφήμιση γενικώς χρησιμοποιούνται παιδιά για να μας πείσουν να αγοράσουμε το τάδε γάλα ή το τάδε προϊόν. Γιατί λοιπόν η ευαισθησία μας αφορά μόνο στη χρήση του παιδιού στις πολιτικές διαφημίσεις και όχι στις εμπορικές; Γιατί θεωρείται ανήθικη η πολιτική διαφήμιση και όχι η εμπορική;» (αναφέρεται στο Δεμερτζιάν, ό.π.).

Αυτό δεν σημαίνει, ασφαλώς, ότι δεν μπορούμε να ασκήσουμε κριτική στις συγκεκριμένες χρήσεις παιδιών στην πολιτική, στις εικόνες που προβάλλονται και στις ιδέες και αξίες που υπονοούνται. Στην Αμερική, εκτός από τις συνήθεις γλυκανάλατες εμφανίσεις, τα παιδιά στρατολογούνται επίσης σε πολιτικές καμπάνιες για αμφιλεγόμενα ζητήματα που τα αφορούν άμεσα, όπως είναι ο περιορισμός των όπλων (μετά τα αλλεπάλληλα κρούσματα δολοφονικών επιθέσεων σε σχολεία), η μετανάστευση και η υιοθεσία από ομοφυλόφιλους γονείς. Τι ρόλο παίζουν αντίστοιχα τα παιδιά στο ελληνικό πολιτικό θέαμα;

Αναμφίβολα, η μοναδική λειτουργία των παιδιών στην ελληνική πολιτική σκηνή είναι αυτή της γλάστρας, του ανθρώπινου ντεκόρ. Ποτέ δεν προβάλλουν θέματα που πραγματικά τα αφορούν. Αιωνίως παθητικά, ακούν, συμφωνούν, νουθετούνται. Το παιδί στην ελληνική πολιτική επικοινωνία είναι το πλέον άχρωμο, άοσμο και χειραγωγούμενο πλάσμα, χειροκροτητής ενηλίκων που γνωρίζουν την αλήθεια και δουλεύουν για λογαριασμό του. Κενά βλέμματα που προσπαθούν να μην κοιτάξουν την κάμερα, ηθοποιοί που αγωνίζονται να υποκριθούν ότι στερούνται προσωπικότητας, εργαλεία κατασκευής κλίματος φόβου και αβεβαιότητας για ένα μέλλον που δικαιολογεί υποτίθεται την ανέχεια του παρόντος. Χαρούμενα, ξέγνοιαστα, χαμογελαστά παιδιά, ψεύτικες ελπίδες περιτυλιγμένες σε αλλεπάλληλα στρώματα φόβου, ελπίδες κατασκευασμένες να εξαφανιστούν τη στιγμή που αναδύονται.

Η σχέση πολιτικών-παιδιών, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από έναν τριπλό πατερναλισμό που φαίνεται καθαρά (1) στη συμπεριφορά των πολιτικών αρχηγών απέναντι στα παιδιά στις διαφημίσεις, η οποία (2) αντανακλά σε συμβολικό επίπεδο την ιδεώδη σχέση του (συντηρητικού;) πολιτικού ηγέτη με τους πολίτες, αλλά και (3) τη σχέση των πεπειραμένων ή αυτοαποκαλούμενων σοβαρών κομμάτων με τον πρωτάρη και αιθεροβάμονα ΣΥΡΙΖΑ. Πολύ ειλικρινές και ενδεικτικό του τρόπου που αντιμετωπίζεται το παιδί από τον πολιτικό κόσμο είναι το σποτάκι του κ. Μώραλη για τις δημοτικές εκλογές του 2014 στον Πειραιά με τίτλο: «Επειδή τα παιδιά δεν αποφασίζουν». Διάφορα χαριτωμένα και γελαστά παιδάκια ερωτούνται: «Θέλεις να κάνουμε τον Πειραιά διεθνές ναυτιλιακό κέντρο ή να πάρεις ένα αρκουδάκι; – Ένα αρκουδάκι! Τι θα θέλατε, να καθαρίσουμε τον Πειραιά ή ένα παγωτό; Παγωτό! Θες να δημιουργήσουμε νέες δουλειές ή να πάμε για μπάνιο; Το μπάνιο. Θέλεις να αναπλάσουμε όλο το παραλιακό μέτωπο ή να παίξουμε μπάλα; Μπάλα!» Το συμπέρασμα: «Επειδή τα παιδιά μας δεν μπορούν να αποφασίσουν, αποφασίζουμε εμείς για αυτά».

Το παιδί ως πολιτικό θέαμα στην Ελλάδα είναι το πλέον απολίτικο ον. Το να θεωρείς ότι τα παιδιά δεν μετέχουν της πολιτικής επειδή δεν ψηφίζουν είναι σαν να θεωρείς ότι τα ανήλικα δεν έχουν σεξουαλικότητα επειδή απαγορεύεται να κάνουν σεξ. Αμφιβάλλουμε αν ένα παιδί με δύο μακροχρόνια άνεργους γονείς θα επέλεγε το μπάνιο από τις θέσεις εργασίας. Ο πολιτικός αντίκτυπος της εικόνας ενός παιδιού (όπως και άλλων ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, π.χ. των ηλικιωμένων, των ανθρώπων με αναπηρίες, κ.λπ.) είναι δυνητικά τεράστιος και πολλές φορές απλές, καθημερινές φωτογραφίες έχουν μεγαλύτερο πολιτικό βάρος από το σύνολο των επαγγελματικών, δαπανηρών, πατερναλιστικών, «πολιτικών» διαφημίσεων. Πάρτε για παράδειγμα την ακόλουθη φωτογραφία που κυκλοφόρησε στα social media.

Ας ξεφύγουμε λίγο από την προσποιητή αφέλεια των πολιτικών διαφημίσεων και ας παρατηρήσουμε πόση ελπίδα και εντιμότητα κρύβει η σοβαρότητα των δύο αυτών ανθρώπων, πατέρα και κόρης (;). Ο πατέρας γνωρίζει καλά ότι θα πεθάνει ξένος, φαίνεται στο βλέμμα του. Θέλει απλά το παιδί του να ενσωματωθεί. Είναι σε ηλικία που χωράει να περάσει κάτω από το σκοινί. Δείτε τον πόνο που κρύβουν τα μάτια του ενώ προσπαθεί να βιάσει ένα χαμόγελο. Γιατί έχουμε γιορτή και βγάζουμε φωτογραφίες για το μέλλον, όταν το κοριτσάκι θα είναι γυναίκα και ο πατέρας δεν θα υπάρχει πια, όταν και τα δικά της παιδιά, αν ποτέ κάνει, θα ανεμίζουν την ελληνική σημαία ή, ακόμα καλύτερα, θα την καίνε.