Η κριτική σκέψη αποτελεί μια από τις πιο σημαντικότερες βάσεις της εκπαίδευσης. Πρόκειται για τη νοητική ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας, να μην παίρνουμε τα πάντα ως δεδομένα, να αναλύουμε, να δουλεύουμε πάνω στα λάθη μας, να επιχειρηματολογούμε λαμβάνοντας υπόψη μας και τις απόψεις των άλλων, να αμφιβάλλουμε με τρόπο παραγωγικό. Αποτελεί το μοναδικό μας εργαλείο μπροστά στην πληροφορία και τη διαφήμιση που γεμίζουν τον χώρο μας – πραγματικό και ψηφιακό. Eίναι ο τρόπος να βρούμε την αλήθεια και να πολεμήσουμε τα στερεότυπα ώστε να καταλήξουμε στη δική μας άποψη. Όχι όμως για πολύ, καθώς η κριτική σκέψη είναι κάτι δυναμικό, εξελίσσεται, οξύνεται με την εξάσκηση και μας βοηθά να μετακινηθούμε επανεξετάζοντας τα νέα δεδομένα.

Για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, είτε πρόκειται για ένα παιδί είτε για ενήλικα, τα σημαντικά βήματα απεικονίζονται σχηματικά παρακάτω: Σύμφωνα με το σχήμα, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης βρίσκεται σε ένα συνεχές και βασίζεται στην εγγενή ανάγκη του ανθρώπου για εξερεύνηση. Αυτή η ανάγκη περιλαμβάνει την περιέργεια για την ενημέρωση, το άνοιγμα μας δηλαδή προς τη γνώση, την κατανόηση, αποδοχή ή απόρριψη μιας θέσης. Ας μην ξεχνάμε ότι η πληροφόρηση, με την πιο ευρεία της έννοια, είναι το πρώτο βήμα προς την πνευματική μας ελευθερία και αυτονομία. Στη συνέχεια έρχεται η επιλογή και η αξιολόγηση της πηγής της πληροφορίας μας, αναζητώντας τον τρόπο που η γνώση αυτή αποκτήθηκε. Εδώ, σημαντικό παράγοντα για τη διαμόρφωση μιας προσωπικής σκέψης έχει και η έννοια της αμφισβήτησης με την παραγωγική της όμως διάσταση. Δεν αμφισβητώ για να αμφισβητήσω, αλλά για να προχωρήσω τη σκέψη μου. Πολύ πιθανό μέσα από την αμφισβήτηση να προκύψουν σκέψεις και διαφορετικές ερμηνείες. Προσπαθώ να μην συγχέω τα πραγματικά δεδομένα με τις υποθέσεις και τα σημεία που αγνοώ και ενισχύω τον εσωτερικό διάλογο. Λαμβάνω υπόψη μου τα νέα δεδομένα και ερμηνείες αλλά και την πιθανότητα να κάνω λάθος, να έχω παραπλανηθεί από τις πληροφορίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν διαθέτω την ικανότητα να κρίνω. Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν είναι εφικτά χωρίς την επικοινωνιακή δεξιότητα της ενεργητικής ακρόασης και τη διάθεσή μας για διάλογο.

Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης στα παιδιά

Στις μέρες μας λαμβάνουμε πληθώρα πληροφοριών από τα κοινωνικά δίκτυα και είναι επιτακτική η ανάγκη να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να οξύνουν το κριτικό τους βλέμμα σε ό,τι προσφέρεται ώστε να διαμορφώσουν την προσωπική τους ελεύθερη, ανεξάρτητη και εμπεριστατωμένη άποψη σ’ έναν περίπλοκο και «πολύβουο» κόσμο. Στην καθημερινή τους ζωή, τα παιδιά και οι έφηβοι βομβαρδίζονται συνεχώς με νέες πληροφορίες είτε αυτή η πληροφορία έρχεται από τους συμμαθητές τους, την τάξη, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την τηλεόραση, είτε από την οικογένεια. Ωστόσο, η γνώση τους για ορισμένα θέματα μπορεί να περιορίζεται σε μια «φούσκα», ένα μικρο-περιβάλλον που δεν λαμβάνει υπόψη άλλες πηγές πληροφοριών, κάτι που θα ευνοούσε την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης.

Με άλλα λόγια, τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούν ένα κλειστό κύκλωμα καθώς οργανώνονται σε κλειστές ομάδες ανθρώπων που έχουν την ίδια γνώμη για ένα συγκεκριμένο θέμα. Στη συνέχεια ανατροφοδοτούνται (σχεδόν με αυτιστικό τρόπο) με τις δικές τους απόψεις χωρίς καμία γόνιμη κριτική σκέψη ή αμφισβήτηση η οποία, αν προκύψει, τις περισσότερες φορές επικρίνεται και το μέλος της ομάδας περιθωριοποιείται και αποβάλλεται. Είναι λοιπόν σαφές ότι, όταν ένα άτομο δεν αναπτύσσει την προσωπική του άποψη του μέσα από τη διασταύρωση πληροφοριών, αφήνει τον έλεγχο της σκέψης του σε άλλους. Αντίθετα, η ενίσχυση για διαμόρφωση της κριτικής ματιάς επιτρέπει στα παιδιά να ανοίξουν το «κύκλωμα» τους, προς άλλες πληροφορίες, απόψεις, πολιτισμούς. Έτσι γίνονται πιο ανεξάρτητα και δεκτικά να μάθουν πριν επιλέξουν αυτό που τους ταιριάζει.

«Έν οἶδα ὅτι οὐδέν οἶδα»

Η κριτική σκέψη δεν είναι συνώνυμο της ορθής σκέψης, το αντίθετο μάλιστα. Μαθαίνει στο παιδί να αμφισβητεί και να συνειδητοποιεί τι δεν ξέρει. Αυτό του δίνει την ευκαιρία να αντιλαμβάνεται τους περιορισμούς του, να μαθαίνει, να προχωρά και να εμβαθύνει. Το παιδί ξέρει τότε ότι δεν ξέρει τα πάντα και για αυτόν τον λόγο δεν κρίνει βιαστικά τις καταστάσεις ή τους ανθρώπους που συναντά. Επίσης, παίρνει πάντα τον χρόνο να αναλύσει τις πληροφορίες, να τις συγκρίνει και να διαμορφώσει την προσωπική του θέση. Μαθαίνει να προσπαθεί να καταλάβει τις θέσεις του άλλου, γίνεται γόνιμα «περίεργο», κάνει υπομονή μέχρι ο συνομιλητής του να ολοκληρώσει την άποψη του. Παράλληλα, μαθαίνει να ρυθμίζει το συναίσθημά του και όχι να παρασύρεται από αυτό, να σκέφτεται δηλαδή πριν αντιδράσει.

Στο σημείο αυτό, θα θέλαμε να σταθούμε λίγο στη λανθασμένη ερμηνεία της έκφρασης «ασκώ κριτική» και κυρίως με τον τρόπο που στην κουλτούρα μας έχει περάσει ότι η κριτική αφορά μόνο αρνητικές και απαξιωτικές παρατηρήσεις. Ασκώ κριτική δεν σημαίνει επικρίνω ή κατακρίνω. Όταν τα παιδιά καταλάβουν ότι η κριτική σκέψη δεν έχει καμία σχέση με την επίκριση και την τιμωρία αλλά αντίθετα με την περιέργειά τους και διαμόρφωση της δικής τους γνώμης, τότε γίνεται ευκολότερο να τη δουν σαν μια δεξιότητα που πρέπει να αναπτύσσουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Εξάλλου, αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό του ενεργού πολίτη, οι βάσεις του οποίου μπαίνουν μέσα στο σχολείο. Ας πάρουμε παράδειγμα τις συζητήσεις μέσα στη σχολική τάξη, όπου δίνεται σε όλους τους μαθητές ο λόγος ώστε να εκφράσουν τα επιχειρήματα τους, να αναπτύξουν την κριτική ικανότητα να αναστοχαστούν, να επαναπροσδιοριστούν χωρίς να νιώθουν ότι επικρίνονται, να συνδυάσουν απόψεις, ώστε να φτάσουν σε ένα γόνιμο αποτέλεσμα.

Ανάπτυξη κριτικής σκέψης: καλές πρακτικές

Ερωτήσεις ανοιχτού τύπου: Όταν το παιδί θέτει μια ερώτηση, καλό θα ήταν αντί για μια απάντηση, να του επιστρέψετε μια ερώτηση «Εσύ τι πιστεύεις;», «Τι φαντάζεσαι ότι θα συμβεί;», «Εσύ πώς θα έλυνες αυτό το πρόβλημα;», «Θα μπορούσαμε να ψάξουμε κι αλλού μια πληροφορία;» Ακόμα κι αν η απάντηση που θα σας δώσει δεν είναι η σωστή, κατά την άποψή σας, συνεχίστε τις ερωτήσεις με στόχο να αναπτύξει τον συλλογισμό του λέγοντας: «Ενδιαφέρον αυτό που λες, τι ακριβώς εννοείς;», «Θέλεις να μου το εξηγήσεις καλύτερα για να το καταλάβω;», «Θα μου δώσεις ένα παράδειγμα;» Δώστε του χρόνο να σκεφτεί: Σε έναν κόσμο που όλα τρέχουν, όταν κάνουμε μια ερώτηση, έχουμε την τάση να ζητάμε μια άμεση απάντηση. Ωστόσο, όταν πρόκειται για τα παιδιά μας, είναι απαραίτητο να δοθεί χρόνος να σκεφτούν πριν απαντήσουν σε μια ερώτηση.
Μέσα από το ελεύθερο παιχνίδι και τη φαντασία: Το μαγικό του μη κατευθυντικού παιχνιδιού είναι ότι σε ένα άτυπο περιβάλλον, το παιδί εξερευνά τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος. Μαζί του μπορείτε να πειραματιστείτε, να φανταστείτε και να του δώσετε την ευκαιρία να μιλήσει για τον τρόπο που σκέφτεται. «Τι νομίζεις ότι θα συμβεί αν βάλω αυτόν τον μεγάλο κύβο σε αυτόν τον μεγάλο πύργο;», «Τι γίνεται όταν μπερδέψω τα κομμάτια από τα δύο παζλ;» Ακόμα, διαβάζοντας μια ιστορία, μπορείτε να αναρωτηθείτε φωναχτά: «Αν ο ήρωας της ιστορίας αποφάσιζε να μείνει στο σπίτι του, πως θα τελείωνε η ιστορία;», «Εμένα μου φαίνεται ότι η δασκάλα δεν θα μαλώσει τα παιδιά, εσύ τι λες;», «Πώς θα σου άρεσε να φτιάξεις την ιστορία;»
Αποφύγετε να δίνετε άμεσα λύση στο πρόβλημα: Όλοι ξέρουμε ότι οι ρυθμοί της ζωής είναι γρήγοροι και όταν βιαζόμαστε δεν είναι εύκολο να δίνουμε χρόνο στο παιδί μας να βρει μόνο του μια λύση σε ένα πρόβλημα, στερώντας του έτσι την ευκαιρία να αναπτύξουν δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων. Και φυσικά όλα ξεκινάνε από τη βρεφική ηλικία! Όταν το μωρό προσπαθεί να πιάσει ένα παιχνίδι με κάποια δυσκολία, δώστε του χρόνο να προσαρμόσει τις κινήσεις του, για να «αλλάξει θέση» για να το καταφέρει. Με τα μεγαλύτερα παιδιά, δώστε τους λίγο χρόνο και εάν χρειάζονται βοήθεια, βοηθήστε τα θέτοντας τις σωστές ερωτήσεις που, αν τις απαντήσουν, θα οδηγηθούν στη λύση χωρίς να την έχετε προσφέρει εσείς. Παράλληλα, ενδυναμώστε τα να σκεφτούν εναλλακτικές λύσεις: «Για να δούμε, τι άλλο θα μπορούσε να δουλέψει;»
Συμφωνία και ασυμφωνία: Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, η κριτική σκέψη δεν είναι συνώνυμο της επίκρισης. Για να αναπτυχθεί η κριτική σκέψη πρέπει κάποιος να διαφωνεί μαζί μας με πολιτισμένο τρόπο και εμπεριστατωμένο λόγο. «Καταλαβαίνω ότι δεν συμφωνείς, αλλά ποιος είναι ο λόγος;», «Εσύ τι πιστεύεις; Αυτό πρέπει να συμβαίνει ή όχι;», «Δεν νομίζω ότι είναι σωστό αυτό, μπορούμε να βρούμε μια λύση που να ικανοποιεί και τους δύο;».
Ενισχύω την ενεργητική ακρόαση: Ακούω ενεργητικά δεν σημαίνει σταματώ να μιλάω πάνω στη φωνή του συνομιλητή μου. Πρόκειται για μια διαδικασία ακρόασης με στόχο την αντίληψη της θέσης του άλλου δίνοντας του χρόνο να σκεφτεί και να εκφραστεί χωρίς να του επιβάλλουμε τις σκέψεις και τις προσωπικές μας ερμηνείες.
Είμαι το καλό παράδειγμα: Φυσικά, μερικές φορές εσείς, ως γονέας, πρέπει να ελέγξετε την κατάσταση. Σε αυτήν την περίπτωση, μιλήστε αναλύοντας τη δική σας κριτική διαδικασία σκέψης! Με αυτόν τον τρόπο, το παιδί σας θα μάθει παρατηρώντας εσάς και θα αναπαράγει το μοντέλο θέτοντάς το υπό γόνιμη και εποικοδομητική αμφισβήτηση, όταν φτάσει στην εφηβεία.

Η γόνιμη αντιπαράθεση ή αλλιώς debate στη σχολική τάξη

Η φιλοσοφία του μοντέρνου σχολείου έχει απομακρυνθεί από την απλή παραδοσιακή μετάδοση των γνώσεων. Έχει γίνει πλέον μια στροφή στην ενεργή εμπλοκή των μαθητών. Η σύγχρονη εκπαιδευτική τεχνική της γόνιμης αντιπαράθεσης απόψεων (debate) ήδη από το δημοτικό σχολείο δίνει την δυνατότητα στους μαθητές, μέσα από μια οργανωμένη ανταλλαγή απόψεων πάνω σε ένα θέμα, να πετύχουν βαθύτερη κατανόηση διαφορετικών απόψεων και θέσεων, να κατακτήσουν κριτική σκέψη, ακρόαση και λόγο.

Η τεχνική του debate βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν την ικανότητά τους να εκφραστούν προφορικά μπροστά σε μια ομάδα, κάτι που ενδυναμώνει την αυτοπεποίθηση τους, τις διαπροσωπικές τους σχέσεις στην ομάδα, αναπτύσσει τις δεξιότητες κριτικής σκέψης και ακρόασης καθώς και την ικανότητά τους να απαντούν εύστοχα και συγκροτημένα. Παράλληλα, αναπτύσσεται και η γραπτή τους έκφραση, καθώς βελτιώνεται η δομή και η ιεράρχηση των επιχειρημάτων και αντεπιχειρημάτων τους. Η έκθεσή τους σε πολλές διαφορετικές θέσεις τα μαθαίνει να εξετάζουν και να ερμηνεύουν πληροφορίες από πολλές σκοπιές καθώς απομακρύνονται από στερεότυπα και προκαταλήψεις.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη. 

Βιβλιογραφία
Freiberg, H.J. (2005). School climate: Measuring, improving and sustaining healthy learning environments. New York: Taylor Francis
Vincent-Lancrin, S., et al. (2019), Fostering Students’ Creativity and Critical Thinking: What it Means in School, Educational Research and Innovation, OECD Publishing, Paris