Η Βάνα Μαυρίδου είναι αρχιτέκτονας και εργαζόμενη μαμά τριών παιδιών. Όμως, η μεγάλη της αγάπη είναι η λογοτεχνία. Να διαβάζει και να δημιουργεί ιστορίες  που να παρασύρουν τα παιδιά σε κόσμους φανταστικούς. Μέσα από τα βιβλία, προσπαθεί να ανακαλύψει καλύτερα τον εαυτό της, αλλά και να ερμηνεύσει όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Είναι ο τρόπος της να διατηρεί την αισιοδοξία της και να συνεχίσει να ονειρεύεται. Νιώθει, μάλιστα, πως έτσι της δίνεται μια δεύτερη παιδική ζωή. Τα δυο βιβλία της για παιδιά από 8 ετών που κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Διόπτρα, σε εικονογράφηση της Ρένιας Μεταλληνού, δεν είναι «εύκολα». Μολονότι διαφορετικά, κινούνται στον ίδιο άξονα: Αυτόν του πολέμου και της προσφυγιάς. Ας τα πάρουμε, όμως, με τη σειρά, συζητώντας με την ίδια τη συγγραφέα, σε μια περίοδο όπου ο πόλεμος είναι για ακόμα μια φορά στο προσκήνιο.

Μέλη και Μελέκ, ένα βιβλίο για τη Μικρασιατική Καταστροφή μέσα από τα μάτια ενός μικρού παιδιού. Θες να μας πεις λίγα λόγια για την ιστορία αυτή και πώς συνδέεται με το δικό σου παρελθόν;
Βρίσκω τρομερά ενδιαφέρουσες τις επετειακές χρονιές, όπως και τις παγκόσμιες μέρες ή οποιασδήποτε άλλης μορφής υπενθύμιση γεγονότων που δεν πρέπει να ξεχνάμε. Με αφορμή την επέτειο των εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ήθελα να πω στα παιδιά μια ιστορία που θα τα έφερνε κοντά στα γεγονότα, αλλά κυρίως κοντά στα συναισθήματα που δημιουργούνται γύρω από αυτά. Η γιαγιά μου γεννήθηκε λίγες μέρες μετά την καταστροφή και αφού η οικογένειά της είχε περάσει με μια βάρκα στη Σάμο. Έτσι είχα πολλά ακούσματα, που βοήθησαν στην ολοκλήρωση του βιβλίου. Κάπως έτσι γεννήθηκε η ιστορία της Μέλης, ενός επτάχρονου κοριτσιού, που η ζωή της ανατρέπεται μέσα σε μια στιγμή. Αφήνει πίσω της όσα αγαπά, ανθρώπους, αντικείμενα, αναμνήσεις και βρίσκεται σε ένα άγνωστο τόπο, ξένη ανάμεσα σε ξένους, να πρέπει να σταθεί δυνατή, γιατί η ζωή δεν της άφησε άλλη επιλογή.

Έπειτα έρχεται το Όχι και τόσο μακριά, ένα βιβλίο για μια ιδιαίτερη φιλία ανάμεσα σε δύο κορίτσια, που γεννήθηκε μέσα από τις στάχτες του πολέμου στην Ουκρανία. Πώς είχες την ιδέα και πώς την υλοποίησες;
Αυτή είναι μια ιστορία που γεννήθηκε από τις ερωτήσεις των παιδιών. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος της Ουκρανίας, εγώ μιλούσα στα σχολεία για τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη Μέλη. Ήταν, φυσικά, αναπόφευκτο να κάνω τον παραλληλισμό στα παιδιά, με τόσα πολλά κοινά στοιχεία. Και τα παιδιά ήταν γεμάτα απορίες. Έβλεπαν για πρώτη φορά με τα μάτια τους πως όλα όσα ακούν και διαβάζουν στο μάθημα της ιστορίας δεν είναι και τόσο μακριά, ούτε χρονικά ούτε χωρικά.

Ας δούμε λίγο τον ρόλο της εικονογράφησης στα δυο βιβλία σου. Πώς συνεργάστηκες με τη Ρένια Μεταλληνού; Της ζήτησες κάτι ή την άφησες να παρασυρθεί από το κείμενό σου και να δώσει μια εντελώς προσωπική της ματιά πάνω στον πόλεμο;
Με τη Ρένια η συνεργασία μας και τις δύο φορές ήταν ιδανική. Στην αρχή τής είπα όσα είχα στο μυαλό μου, λίγες εικόνες που είχαν σχηματιστεί ήδη στα μάτια μου και τίποτα παραπάνω. Εκτιμώ ότι ο κάθε καλλιτέχνης χρειάζεται ελευθερία για να δημιουργήσει. Η Ρένια έχει ένα πολύ συγκεκριμένο χαρακτήρα, που τον ξεχωρίζεις σε κάθε δουλειά της.Ποια είναι η εικόνα που ξεχωρίζεις από το κάθε βιβλίο;
Στη Μέλη, αγαπημένη μου εικόνα είναι αυτή που αποτυπώνει τη βραδιά της καταστροφής, με την ασφυκτικά γεμάτη βάρκα και τη Σμύρνη στο φόντο να καίγεται. Στο Όχι και τόσο μακριά, αγαπημένη μου είναι αυτή όπου η Μάρτα, το κορίτσι από την Ουκρανία, κρατά με κλειστά μάτια το κεφάλι της και, επηρεασμένη από τους θορύβους της Ανάστασης, μεταφέρεται ξανά στην Ουκρανία, στο πεδίο της μάχης. Είναι μια εικόνα που μιλά μόνη της, δεν χρειάζεται κείμενο δίπλα για να εξηγήσει κάτι.Μια και αναφέρθηκες πιο πριν στο μάθημα της ιστορίας… Ο πόλεμος είναι κάτι που το παιδικό μυαλουδάκι δυσκολεύεται ή και αδυνατεί να συλλάβει, παρόλο που θεωρητικά εξοικειώνεται από νωρίς με την έννοιά του στο σχολείο. Όμως, ό,τι έχει περάσει στην ιστορία φαίνεται άκακο, παρά τη σκληρότητά του… Έχει γίνει και δεν μπορεί να σε βλάψει πια. Πώς το σχολιάζεις, κυρίως μέσα από την εμπειρία του βιβλίου των Μέλης και Μελέκ;
Αυτό το επιβεβαιώνω, το είδα με τα μάτια μου στις σχολικές τάξεις. Παρουσιάζοντας τη Μέλη πριν ξεκινήσει ο πόλεμος στην Ουκρανία, τα παιδιά άκουγαν μια ιστορία που άγγιζε τα όρια του παραμυθιού. Ήταν οι καλοί, οι κακοί και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα, εμπλουτισμένο με υπαρκτά ονόματα.  Ήταν για αυτά τόσο μακρινά όσα τους διηγούμουν, τόσο άκακα και ακίνδυνα. Ήταν κάτι που αφορούσε τους προπροπαππούδες τους. Μια ιστορία που, μόλις τελειώσει, μας επιτρέπει να επιστρέψουμε σε αυτό που κάναμε χωρίς να έχει αλλάξει κάτι.  Λίγους μήνες μετά, σε παιδιά ίδιας ηλικίας, η ίδια ιστορία ήταν κάτι άλλο. Ήταν ένας κίνδυνος υπαρκτός. Ήταν ένας πόλεμος σε εξέλιξη. Ήταν παιδιά στον δρόμο, χωρίς γονείς. Ήταν κάτι που θα μπορούσε να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή σε όλους μας. Ήταν φόβος.

Επομένως, τα παιδιά που μεγαλώνουν σήμερα έμαθαν απότομα για τον πόλεμο, κυρίως από αυτόν στην Ουκρανία, που, όπως ήδη σχολιάσαμε, ήταν διαφορετικός από τους πολέμους των σχολικών εγχειριδίων και των εορτών. Διότι λάμβανε χώρα –και συνεχίζει…– στο παρόν τους και, όπως τόσο εύστοχα έγραψες, όχι και τόσο μακριά. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, μπήκες σε σχολικές τάξεις για να μιλήσεις στους μαθητές για το νέο σου βιβλίο και μια πολεμική σύγκρουση εν εξελίξει. Τι ζητούσαν να μάθουν τα παιδιά;
Τα παιδιά γνώριζαν, πολλές φορές καλύτερα και από μένα, τα γεγονότα. Ήξεραν για την Κριμαία, για τα συμφέροντα, για το ΝΑΤΟ, για το αέριο, για όλα. Δεν κατανοούσαν όμως το νόημα. Δεν έβλεπαν να έχει ουσία το πρόβλημα. Αδυνατούσαν να πιστέψουν πως σε έναν σύγχρονο κόσμο, όπου όλα προοδεύουν, ο πόλεμος δεν έχει εκλείψει. Αντιθέτως, μένει το ίδιο αδυσώπητος και αχόρταγος. Συνηθίζω να ρωτώ τα παιδιά αν τους αρέσει η ιστορία και να τους επισημαίνω τη σπουδαιότητά της. Ένα κορίτσι με ρώτησε με απόλυτη επίγνωση αυτού που έλεγε: Και τι νόημα έχει να διαβάζουμε τόση ιστορία, αφού δεν μαθαίνουμε από τα λάθη μας και τα επαναλαμβάνουμε;Πώς να κρυφτείς απ’ τα παιδιά; Η παρατήρηση της μικρής είναι εξαιρετικά εύστοχη και, για άλλη μια φορά, εξαιρετικά επίκαιρη. Εδώ και λίγες εβδομάδες, μαίνεται ένας νέος πόλεμος. Επίσης όχι και τόσο μακριά. Εξίσου ή και ακόμα πιο δυσνόητος… Θα τολμούσες να τον αγγίξεις συγγραφικά;
Ναι, θα το έκανα. Η Σμύρνη ήταν προχθές, η Ουκρανία χθες, το Ισραήλ και η Παλαιστίνη σήμερα. Ποιος ξέρει πού μπορεί να είναι αύριο; Όλα αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο  είναι για μένα αφορμές για να μιλάμε στα παιδιά για την ανθρώπινη ανοησία. Για τις αξίες της ζωής, την ενσυναίσθηση και την αγάπη. Για το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας, που λίγο ή πολύ οι περισσότεροι από εμάς το έχουμε ως δεδομένο. Ίσως ακούγεται ρομαντικό. Ίσως ουτοπικό. Όμως πιστεύω, και πάντα ελπίζω, ότι κάποια μέρα τα παιδιά θα καταφέρουν να αλλάξουν τον κόσμο.

Μέσα από την εμπειρία των δυο βιβλίων, σε ποια συμπεράσματα έχεις καταλήξει αναφορικά με την αποτύπωση του πολέμου στην παιδική λογοτεχνία; Σε ποιον βαθμό μπορούν τα εξωσχολικά βιβλία να οδηγήσουν σε ουσιαστικές συζητήσεις με τα παιδιά;
Η λογοτεχνία, όπως και όλες οι τέχνες, είναι εργαλεία στα χέρια των γονιών και των εκπαιδευτικών. Λειτουργεί στα παιδιά με ευθύ και άμεσο τρόπο. Μέσα από τα μάτια των ηρώων των βιβλίων, τα παιδιά ταυτίζονται συναισθηματικά και καταφέρνουν να παρατηρήσουν γεγονότα και καταστάσεις από διαφορετικές σκοπιές. Δε θα ξεχάσω ποτέ πόσο με είχε επηρεάσει Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ και το αγαπημένο μου Όταν ο ήλιος. Πόλεμος της ιστορίας, μακρινός και αυτός για μένα τότε που το διάβαζα. Ακίνδυνος. Κι όμως, βίωσα όσα αφηγούνταν οι ήρωες των βιβλίων σαν να ήμουν κομμάτι των ιστοριών τους. Το ίδιο παρατήρησα ότι έγινε και με την ιστορία της Μέλης. Τα παιδιά είχαν απορίες γιατί αισθάνθηκαν. Το καθένα ένιωσε άλλα συναισθήματα και συγκράτησε άλλο νόημα. Όμως, μέσα από τις ερωτήσεις τους, έμαθαν για τη Μικρασιατική Καταστροφή πολλά περισσότερα από όσα θα μάθαιναν διαβάζοντας για ένα σχολικό τεστ Ιστορίας.
Ένας αναγνώστης που γνωρίζει, που έχει διαβάσει και αισθανθεί, διαμορφώνει τις δικές του εμπεριστατωμένες απόψεις. Γνωρίζοντας σε βάθος τις παθογένειες του εκπαιδευτικού μας συστήματος, θεωρώ ότι τα εξωσχολικά βιβλία δίνουν ανάσες σε παιδιά και δασκάλους. Αφήνουν αποτύπωμα στον ψυχισμό των παιδιών, κάτι που δεν κάνει κανένα σχολικό βιβλίο. Ας θυμούνται οι μαθητές μερικές ημερομηνίες και λίγα ονόματα λιγότερα. Ας έχουν πρώτα, όμως, αναπτύξει κριτική σκέψη και διάθεση για διάλογο, τόσο με τον εαυτό τους, όσο και με τους γύρω τους.

Ο σύγχρονος λογοτέχνης μπορεί να είναι αμερόληπτος ιδεολογικά; Κι ακόμα και να μπορεί, πρέπει να το κάνει; Έχω την αίσθηση πως, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα ελάχιστα ελληνικά παιδικά και εφηβικά βιβλία που πραγματεύονται θέματα της νεότερης ιστορίας προσπαθούν να μην πάρουν θέση. Από την άλλη, σκέφτομαι τις δυο μεγάλες κυρίες της ελληνικής παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας, την Άλκη Ζέη και τη Ζωρζ Σαρή, που έγραψαν αριστουργήματα χωρίς ποτέ να αυτολογοκριθούν. Τι άλλαξε;
Οι άνθρωποι που ασχολούνται με τις τέχνες το κάνουν για να εκφράσουν και να εκθέσουν το πνεύμα τους. Στη λογοτεχνία, πιο συγκεκριμένα,  νομίζω πως κανείς δεν είναι αμερόληπτος ιδεολογικά. Δεν γίνεται να είναι. Ίσως να φαίνεται, όπως λες, ότι δεν παίρνουμε θέση. Πάντα, όμως, πίσω από τις λέξεις μας, έχουν αποτυπωθεί υποσυνείδητα όλα όσα πιστεύουμε. Με μια προσεκτικότερη ματιά, θα έβλεπε κανείς ότι στο βιβλίο της Μέλης είναι ξεκάθαρη η ιδεολογική τοποθέτησή μου, λόγω των προσωπικών βιωμάτων και ακουσμάτων μου.
Αντίθετα, στο βιβλίο που αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία, η πρόθεσή μου δεν ήταν να τοποθετηθώ πολιτικά, καθώς θεωρώ ότι η πληροφόρηση που έχω δεν είναι όσο πολύπλευρη θα ήθελα για να τη μεταφέρω στα παιδιά. Ήταν άλλος ο στόχος αυτής της ιστορίας, η οποία θα μπορούσε να αφορά οποιονδήποτε πόλεμο.
Από την άλλη αναρωτιέμαι εάν οφείλω να πάρω θέση στην περίπτωση που, όπως με ρώτησες πριν, γράψω ένα βιβλίο για το Ισραήλ ή για την Παλαιστίνη. Μπορώ να πάρω θέση;  Έχω τα απαραίτητα βιώματα και ολοκληρωμένη ενημέρωση; Δεν ξέρω. Είναι πολύ λεπτή η γραμμή. Γιατί ακριβώς ένα βήμα παραδίπλα θα μιλάμε για στρατευμένη τέχνη. Έχουμε παραδείγματα ανάμεσα στους κορυφαίους λογοτέχνες μας με κείμενα αγαπημένα, αλλά μεροληπτικά. Νομίζω ότι η απάντηση κρύβεται στο πόσο δική μας είναι η ιστορία για την οποία μιλάμε. Αν την έχουμε ζήσει, αν την έχουμε νιώσει στο πετσί μας και έχει καθορίσει την προσωπικότητα και την εξέλιξή μας, τότε δεν μπορεί να μην εκφράζει την ιδεολογία μας.

Διαβάστε: Βάνα Μαυρίδου, Μέλη και Μελέκ, Εκδόσεις Διόπτρα, εικονογράφηση: Ρένια ΜεταλληνούΔιαβάστε: Βάνα Μαυρίδου, Όχι και τόσο μακριά, Εκδόσεις Διόπτρα, εικονογράφηση: Ρένια Μεταλληνού