Μια μέρα καθώς έπαιζα με την τεσσάρων μηνών, τότε, κόρη μου, ένα από τα πάνινα κουκλάκια που κρέμονται στην κούνια έπεσε πάνω της… Γούρλωσε τα μάτια και άρχισε να κλαίει! Τρόμαξε πολύ! Είναι η πρώτη φορά που κατάλαβε πως τα αντικείμενα πέφτουν και σιγά σιγά, γιατί θα ξανατύχει, θα πρέπει να καταλάβει πως θα πρέπει να μετακινηθεί για να τα αποφύγει… Ο φόβος υπάρχει από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως πρόκειται για κάποιο είδος μηχανισμού αυτοπροστασίας πολύ χρήσιμο στην ανθρώπινη ανάπτυξη, μιας και επιτρέπει την ενεργοποίηση ορισμένων αντιδράσεων οι οποίες έχουν σκοπό να προστατέψουν το είδος μας από κινδύνους που προέρχονται από το περιβάλλον.

Υπάρχουν διαφορετικά είδη φόβου… υπάρχει ο υπαρξιακός φόβος, ο φυσιολογικός, που όλοι βιώνουμε και που

• Ευνοεί το σχηματισμό και τη δόμηση της προσωπικότητας, όπως και τη βελτίωση των συστημάτων επαγρύπνησης.
• Εγγυάται την επιβίωση, επιτρέποντάς μας, όταν βρισκόμαστε σε εχθρικό περιβάλλον, να επεξεργαστούμε στρατηγικές προσαρμογής.
• Αποτελεί ένα είδος ψυχολογικής εκγύμνασης βασισμένης στης εμπειρίες που δημιουργούνται κατά το πέρασμα του χρόνου.

Από την άλλη υπάρχει και ο παθολογικός φόβος, όχι επειδή αποτελεί έκφραση μιας ασθένειας αλλά γιατί παρουσιάζει κάποια χαρακτηριστικά που καταφέρνουν και μας αδρανοποιούν!

Τα μικρά μας συχνά βασανίζονται από φόβους τους οποίους δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε και τους θεωρούμε περίεργους ή υπερβολικούς! Κάποιοι τέτοιοι φόβοι είναι το σκοτάδι, τα φαντάσματα, τα τέρατα, οι μάγισσες και άλλες εικόνες της φαντασίας τους. Με το πέρασμα του χρόνου αυτοί οι φόβοι χάνονται… Τι γίνεται όμως αν επιμείνουν και μπλοκάρουν τις δραστηριότητες του παιδιού μας; Προτού απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό, καλό θα ήταν να προσπαθήσουμε να ακούσουμε τα μηνύματα, λεκτικά και μη, που μας στέλνει το παιδί μας. Ο βαθμός έντασης του προβλήματος που προκαλεί ο κάθε φόβος στο μικρό μας χρησιμεύει σαν κριτήριο κατηγοριοποίησης. Έτσι έχουμε φόβο:

• ενστικτώδη, τον φυσιολογικό που υπάρχει σε όλους μας.
• παιδικό, που συνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη του παιδιού.
• της φυγής ή της πάλης, που οξύνει την ικανότητα αντίδρασης του παιδιού.
• παραλυτικό, που μπλοκάρει την ικανότητα αντίδρασης .
• παθολογικό, που αφορά κλινικές περιπτώσεις.

Ο τρόπος αντιμετώπισης των διάφορων τύπων φόβου πρέπει να είναι διαφορετικός και η σοβαρότητά του σχετίζεται άμεσα με την ικανότητα διαχείρισής του. Με τον καιρό οι φόβοι μπορεί να μην εξαντλούνται αλλά μαθαίνουμε να τους αντιμετωπίζουμε και έτσι η έντασή τους κάπως ελαττώνεται! Τα σημάδια του φόβου στα παιδιά δεν είναι πάντα ξεκάθαρα… Αν είμαστε προσεκτικοί θα μπορέσουμε να διακρίνουμε εκείνα τα μη προφορικά σημάδια τα οποία υποδηλώνουν την παρουσία ενόχλησης ή αμηχανίας. Κάποια από αυτά είναι

• Η παλινδρόμηση, όταν δηλαδή το παιδί εκδηλώνει συμπεριφορές που δεν ταιριάζουν με τις συνηθισμένες αντιδράσεις του, αλλά θυμίζει αντιδράσεις παιδιού πολύ μικρότερου σε ηλικία. Όπως για παράδειγμα η αδυναμία ελέγχου της κύστης ή του σφιγκτήρα, ενώ το παιδί βρίσκεται σε στάδιο ανάπτυξης όπου δεν προβλέπει κάτι τέτοιο!
• Η έλλειψη ενδιαφέροντος ή η τάση για απομόνωση.
• Η παθητικότητα, η οποία συνήθως παρερμηνεύεται ως τεμπελιά.
• Η παρορμητικότητα, η επιθετικότητα και η αδικαιολόγητη εκδήλωση βίας.
• Η τάση του παιδιού να γίνεται εξαιρετικά ενοχλητικό, σε σημείο να καταντάει ανυπόφορο.
• Η αφύσικη συμπεριφορά όπως η αϋπνία, οι συχνές παραξενιές, και γενικά ανεξήγητες αντιδράσεις.

Κάθε ηλικία παρουσιάζει διαφορετικούς τρόπους αντίδρασης στον φόβο!

• Έως 18 μηνών οι φόβοι σχετίζονται με μια ενστικτώδη αίσθηση ακοής… ένας βίαιος και ξαφνικός κρότος μπορεί να γίνει η αιτία για ασταμάτητο κλάμα. Το νευρικό σύστημα διεγείρεται με τους αναπάντεχους θορύβους, και έτσι η πτώση κάποιου αντικειμένου, οι καταιγίδες και άλλοι πρωτόγνωροι και έντονοι θόρυβοι συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πλέον συχνές αιτίες για αντιδράσεις φόβου. Μέσα στους φόβους συγκαταλέγεται φυσικά και ο φόβος να μην χάσει τη μητέρα , το αντικείμενο της αγάπης του, όταν δεν την έχει κοντά του! Οι αντιδράσεις των μωρών είναι κατά κύριο λόγο ενστικτώδεις, συνδεδεμένες με φυσιολογικές και πρωταρχικές ανάγκες παρά με αληθινή επίγνωση των όσων συμβαίνουν γύρω του.

• Από 18 μηνών ως 3 ετών, οι ανησυχίες σχετίζονται ακόμα με τους θορύβους ή με ογκώδη σκοτεινά πράγματα όπως φορτηγά, τρένα , λεωφορεία. Παρ όλα αυτά  σε αυτή την χρονική περίοδο τα παιδιά μπορεί να έχουν ένα καλό επίπεδο ισορροπίας, αυτονομίας και περιέργειας που τα σπρώχνει να εξερευνούν με αυθορμητισμό τον κόσμο…όμως την ίδια στιγμή που το μικρό μας θα μας ζητήσει να δούμε ένα μεγάλο ζώο στον ζωολογικό κήπο, την ίδια στιγμή θα μας σφίξει και το χέρι, σαν να προσπαθεί να ξορκίσει τον φόβο, αυτό είναι ένα μήνυμα που δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε! Και φυσικά ο φόβος μην χάσει τη μαμά παραμένει!

• Από 3 έως 5 ετών, ξεκινά το θυμωμένο ΟΧΙ και χωρίς προφανή λόγο. Παρά όμως την επιθυμία για αυτονομία, τα μικρά μας είναι ακόμα εξαρτημένα και έχουν ανάγκη από ασφάλεια και προστασία.  Παρόλο που λαχταρούν να ριχτούν στις εξερευνήσεις στον έξω κόσμο, ένας από τους πιο συχνούς φόβους που τα βασανίζει είναι αυτός της απομάκρυνσης από την οικογένεια. τα παιδάκια σε αυτή την ηλικία βασανίζονται ακόμα από την αγωνία του αποχωρισμού και ανησυχούν μήπως ο φροντιστής τους τα εγκαταλείψει έστω και για μια σύντομη περίοδο. Ένας άλλος φόβος είναι να μην χάσει την στοργή όσων αγαπά, και αυτός ο φόβος ενισχύεται με τις, αξέχαστες σε όλους μας, φράσεις  «αν δεν κάτσεις καλά θα έρθει ο κακός ο λύκος», «αν είσαι κακό παιδί δεν θα σε αγαπάω», «θα μεγαλώσει η μύτη σου αν λες ψέματα» και σε αυτά προσθέτονται και διάφορες διηγήσεις τρόμου, όπως παιδιά που μένουν ορφανά ή χάνονται στο δάσος. Όλα αυτά διεγείρουν και αναστατώνουν τα μικρά μας γιατί στον δικό τους κόσμο, αυτόν της φαντασίας, πιστεύουν όλα όσα τους διηγούνται και αποδίδουν υπερφυσικές δυνάμεις σε ανθρώπους και ζώα. Είναι επίσης σημαντικό να κατανοήσουμε σαν γονείς πως μεταφέρουμε ασυνείδητα πολλούς από τους δικούς μας φόβους τους οποίους τα μικρά μας τους μιμούνται. Από την άλλη μεριά μερικές μαμάδες ανησυχούν υπερβολικά για την σωματική ακεραιότητα του παιδιού τους και χωρίς να το καταλάβουν μπλοκάρουν την φυσιολογική είσοδο του παιδιού στη ζωή εμφυσώντας  υπερβολικούς φόβους και μια διαρκή αίσθηση επικείμενου κινδύνου που θα τα συντροφέψει μέχρι την ενήλικη ζωή.Ορισμένα ξεκάθαρα συμπτώματα όπως το βρέξιμο του κρεβατιού, το τραύλισμα, το θήλασμα του αντίχειρα, μας φανερώνουν την ανασφάλεια των μικρών. Αν αποφύγουμε χονδρά λάθη, οι νηπιακοί φόβοι, που συνήθως αυξάνονται μέχρι τα 3 και ελαττώνονται αμέσως μετά, θα λυθούν αυθόρμητα με την ηλικία και την απόκτηση μεγαλύτερης αυτοπεποίθησης.

• Από 6 έως 8 ετών τα παιδιά αρχίζουν να διαχωρίζονται συναισθηματικά από την μητέρα  παρόλο που συνεχίζουν να εξαρτώνται από την κρίση της. Σε σχέση με τους φόβους τώρα, στα 6 είναι αρκετά διαδεδομένος ο φόβος για το σκοτάδι και τους ανοιχτούς χώρους ενώ γύρω στα 7 οι φόβοι γίνονται βαθύτεροι, φτάνοντας στο σημείο να μετατρέπονται σε τρόμο και αγωνία. Τα μικρά φοβούνται με μια συναίσθηση διαφορετική από τα προηγούμενα χρόνια… τρέμουν τον θάνατο, φοβούνται μήπως τους εγκαταλείψει ένας από τους γονείς, κάνουν τρομαχτικές σκέψεις σε σχέση με την καταγωγή τους και αναρωτιούνται πολλές φορές αν είναι υιοθετημένα. Σε αυτή την χρονική περίοδο τα παιδιά ανησυχούν πολύ λιγότερο για τις αρρώστιες, για πιθανά χτυπήματα, και , επομένως για τους γιατρούς, τους οδοντιάτρους ενώ η πλειονότητα των φόβων αυτής της περιόδου αφορούν την οικογένεια και το σχολείο. Πράγματι τα μικρά μας βρίσκονται αναγκασμένα να παλέψουν ενάντια σε μια αμφιθυμία που αφορά τη σχέση τους με εμάς… στρέφονται προς την αυτονομία, αλλά μιας και δεν έχουν αποκτήσει ακόμα πλήρη ανεξαρτησία ασυνείδητα μας αποδίδουν τον ρόλο των δικαστών και τιμωρών… μασκαρεύουν τους φόβους τους χρησιμοποιώντας υλικό από τον προσωπικό τους κόσμο, αυτόν της φαντασίας! Είναι πιο εύκολο, λοιπόν για τα παιδιά να αναφέρουν πόσο φοβούνται τα φαντάσματα, τις μάγισσες, τα τέρατα κτλ και με αυτόν τον τρόπο να εκδηλώσουν συμβολικά τον φόβο τους πως θα τα τιμωρήσουμε… Και σε αυτή τη φάση τα παιδιά αντιλαμβάνονται ασυνείδητα τα συναισθήματα όσων τα φροντίζουν… ο φόβος για το σχολείο, για παράδειγμα, που συχνά μετατρέπεται σε πανικό, πολλές φορές συνδέεται με το φόβο και την δική μας ανασφάλεια σε σχέση με την απομάκρυνσή μας από τα μικρά μας… πολλές μαμάδες θεωρούν πως τα παιδιά τους είναι ευάλωτα και αντιλαμβάνονται το σχολείο σαν ένα περιβάλλον ψυχρό και απειλητικό και θα προτιμούσαν να τα κρατήσουν για πάντα κοντά τους… τα παιδιά πάντα αντιλαμβάνονται τα συναισθήματά μας και εκπληρώνουν τις επιθυμίες μας! Αντίστοιχα υπάρχουν φόβοι που οφείλονται σε υπερβολικές αντιδράσεις γονιών όπως: «μην ακουμπάς το ψαλίδι» «πρόσεχε τα σκυλιά» «μην σκαρφαλώνεις στα δέντρα» «μην τρέχεις θα πέσεις». Η υπερπροστασία έχει ως αποτέλεσμα να χάνουν οι μικροί μας ήρωες την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, να μην ρισκάρουν ποτέ, να μην αναλαμβάνουν ένα νέο καθήκον, να πείθουν τον εαυτό τους πως δεν είναι σε θέση να πράξουν, να τολμήσουν, να προσπαθήσουν…

• Από 8 έως 12 ετών τα παιδιά, σε γενικές γραμμές, γίνονται πιο τρυφερά, είναι πιο ήρεμα, πιο γαλήνια και μπορούν να βιώνουν τα συναισθήματά τους με μεγαλύτερη φυσικότητα. Ο φόβος που κυριαρχεί είναι αυτός του σχολείου, που αφορά στην προφορική εξέταση, στην απόρριψη, έλλειψη εκτίμησης εκ μέρους του δασκάλου… και ο φόβος για το μεγάλωμα συνδεδεμένος με τις αλλαγές που παρουσιάζει το σώμα τους! Άλλοι φόβοι αυτής της περιόδου ποικίλουν από άτομο σε άτομο και πρόκειται κυρίως για αυτούς που δεν έχουν ξεπεραστεί στην νηπιακή ηλικία ή έχουν κοινωνικό/ υπαρξιακό  χαρακτήρα όπως η φτώχεια, ο πόλεμος και οι φυσικές καταστροφές.  

Και εμείς σαν γονείς τι καλούμαστε να κάνουμε;

Πρώτα από όλα θα πρέπει να κοιτάξουμε βαθιά μέσα μας, και αυτό γιατί όλες οι φοβίες μας προβάλλονται στα παιδιά ασυνείδητα μεν αλλά με πολύ μεγάλη δύναμη! Από την άλλη όλοι οι γονείς έχουμε την ανάγκη να αφιερώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στην υγεία των μικρών μας και έτσι απευθυνόμαστε σε γιατρούς και παιδιάτρους και ζητούμε συμβουλές. Είναι όμως εξίσου σημαντικό να γνωρίσουμε και τον ψυχολογικό κόσμο των παιδιών, την ευαισθησία τους, το ταμπεραμέντο τους, έτσι ώστε να μπορούμε να είμαστε σε θέση να καταλάβουμε πότε βρίσκονται σε δύσκολη θέση και να μπορέσουμε να τα βοηθήσουμε να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες που ενδέχεται να προκύψουν…

Ορισμένες τακτικές που μπορούν να βοηθήσουν σε σχέση με τους φόβους των παιδιών μας είναι

• Να αποφεύγουμε τις εκλογικεύσεις. θα ήταν καλό να αποφεύγουμε φράσεις του τύπου «δεν πρέπει να φοβάσαι», «στην ηλικία σου θα πρέπει να ντρέπεσαι που φοβάσαι».

• Να μην υποτιμούμε τους φόβους του παιδιού. Ας μην χρησιμοποιούμε φράσεις του τύπου «δεν υπάρχει τίποτα να φοβηθείς», «δεν έγινε τίποτα σπουδαίο». Είναι σημαντικό να δώσουμε στο τρομαγμένο παιδί να καταλάβει πως κατανοούμε την ανησυχία του και να προσπαθούμε να βελτιώνουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες θα μπορεί να βρει διέξοδο. Αντίθετα η αλαζονική στάση θα μας απομακρύνει από το μικρό μας και θα το κάνει να χάσει την εμπιστοσύνη του σε μας, ωθώντας το να κλειστεί όλο και πιο πολύ στον εαυτό του… θα έχουμε, έτσι, αποτύχει να δημιουργήσουμε έναν χώρο ώστε να μπορεί να κουρνιάζει και να απελευθερώνεται από τα φαντάσματα που το κυνηγούν.

• Να μην δραματοποιούμε. Από την άλλη θα ήταν καλό να μην φτάνουμε στο άλλο άκρο και να χρησιμοποιούμε φράσεις του τύπου «καημενούλη μου… έλα στη μανούλα να σου διώξει το φόβο», μιας και ο δραματικός τόνος θα έχει ως αποτέλεσμα να μεγεθύνονται τα ανεξέλεγκτα συναισθήματα του τρομαγμένου παιδιού. Εκτός των άλλων κάθε παιδί χρειάζεται, ανάλογα με την ηλικία του, τελείως διαφορετικό και ιδιαίτερο τρόπο συμπεριφοράς! Είναι, γενικότερα, προτιμότερα τα μη προφορικά μηνύματα συμμετοχής παρά οι υπερβολικές παρηγορητικές φράσεις… καλύτερα μια αγκαλιά ή ένα χάδι παρά πολλά και άχρηστα λόγια…

Οι φόβοι μοιάζουν με προκλήσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε από παιδιά. Όπως εμείς, κάποτε, έτσι και τα παιδιά μας, καλούνται να είναι όσο το δυνατότερο εξοπλισμένα για να πολεμήσουν και να βγουν νικητές. Αναπτύσσουν στρατηγικές παίρνοντας ιδέες είτε από τον προσωπικό τους κόσμο, αυτόν της φαντασίας, είτε από τον κόσμο των μεγάλων και παλεύουν να κατατροπώσουν τον εχθρό, τον φόβο!  και εμείς καλούμαστε να είμαστε δίπλα τους… και να προσπαθούμε να μην τα επιβαρύνουμε με τα δικά μας τα φαντάσματα, γιατί πώς να το κάνουμε η ζωή έχει και τα δύσκολά της! Θα κλείσω αυτό το κείμενο με τα λόγια μιας μητέρας, και αγαπημένης μου φίλης, που μεγαλώνει την μικρή της με θάρρος και τόλμη, ακόμα και αν πολλοί θα πίστευαν πως έχει πολλούς λόγους να φοβάται, λόγων κάποιων περίπλοκων καταστάσεων, Και σίγουρα φοβάται αλλά δεν φοβάται τον φόβο…

«…κοιτούσα την μικρή καθώς κοιμόταν ήρεμη, αθώα, δίχως έγνοιες και σκεφτόμουν πόσες ευτυχισμένες στιγμές θα ζήσει αλλά και πόσες λύπες και απώλειες θα δεχτεί στη ζωή της. Θα προσπαθήσω να είμαι δίπλα της και να την βοηθήσω να καταλάβει πως η ζωή είναι συναρπαστική γιατί τίποτα δεν είναι προβλέψιμο, γιατί κάθε μέρα είναι και μια κατάκτηση, μια προσπάθεια… Σήμερα το πρώτο της βήμα, αύριο η πρώτη της λέξη, στο μέλλον χιλιάδες πράγματα»

Ας μην φοβόμαστε τον φόβο λοιπόν, γιατί η ζωή είναι συναρπαστική και χωράει όλα τα συναισθήματα μας, σε όποια ηλικία και αν βρισκόμαστε!

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος, ομαδική- οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια. Θα τη βρείτε στο http://kaleidoskopiopsychis.blogspot.gr/