Χριστουγεννιάτικες μελωδίες… Η παράδοση θέλει τα πρώτα χριστουγεννιάτικα άσματα, στη Δύση, τραγουδισμένα από τους εξ ουρανών αγγέλους πάνω από τη φάτνη του θείου βρέφους, η ιστορία όμως μας μαθαίνει ότι τα πρώτα τραγούδια της μεγάλης αυτής γιορτής της χριστιανοσύνης τα τραγούδησαν άνθρωποι γεμάτοι ελπίδα για μια αναγέννηση που σηματοδοτείται από την έλευση του Μεσσία στον κόσμο.

Τραγούδια ρυθμικά και ενδεχομένως «χορευτικά» αν κρίνει κανείς από τo αγγλικό Christmas carol (χριστουγεννιάτικο τραγούδι), που η ονομασία του προέρχεται από τον παλαιό γαλλικό χορό carole, τον πιο γνωστό, ίσως, του Μεσαίωνα· λόγος για τον χορό αυτόν γίνεται σε κείμενα ήδη από τον 12ο αιώνα. Κατά τον Μεσαίωνα ανθίζουν στον δυτικό κόσμο και τα περίφημα Μυστήρια της Γέννησης του Χριστού, είδος θρησκευτικού λαϊκού θεάτρου που εμπνέεται από τις ευαγγελικές αφηγήσεις της Γέννησης. Οι σύντομες αυτές σκηνές των Μυστηρίων συνοδεύονται από τραγούδια που σιγά σιγά εξελίσσονται και καταλήγουν στη χριστουγεννιάτικη pastorale (από το λατινικό pastor= ποιμένας) που το θέμα της είναι το ευαγγελικό (από το κατά Λουκάν Β΄) επεισόδιο της χαρμόσυνης αγγελίας, της γέννησης του Ιησού, στους ποιμένες:

Καὶ ποιμένες ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν. Καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς καὶ δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αὐτούς, καὶ ἐφοβήθησαν φόβον μέγαν. Καὶ εἶπεν αὐτοῖς ὁ ἄγγελος· μὴ φοβεῖσθε· ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαιὑμῖν χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ, ὅτι ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ, ὅς ἐστι Χριστὸς Κύριος, ἐν πόλει Δαυίδ. Καὶ τοῦτο ὑμῖν τὸ σημεῖον· εὑρήσετε βρέφος ἐσπαργανωμένον, κείμενον ἐν φάτνῃ. Καὶ ἐξαίφνης ἐγένετο σὺν τῷ ἀγγέλῳ πλῆθος στρατιᾶς οὐρανίου αἰνούντων τὸν Θεὸν καὶ λεγόντων· δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία.

Οι αγγελικές λοιπόν αυτές χαρμόσυνες χριστουγεννιάτικες μελωδίες ενέπνευσαν αργότερα τους απανταχού της γης πιστούς (άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο) για να εμπλουτίσουν την εορταστική υμνολογία, έντεχνη και παραδοσιακή. Στις αγγλοσαξονικές χώρες, την παραμονή των Χριστουγέννων ή και λίγες μέρες νωρίτερα, σε διάφορες ενορίες, παιδιά αποδίδουν θεατρικά ορισμένα αποσπάσματα από τις ευαγγελικές περιγραφές της Γέννησης διανθισμένες με τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια, όπως τα πολύ γνωστά μας Άγια Νύχτα (Silent Night) Stille Nacht, heilige Nacht ο πρωτότυπος τίτλος, το αμερικανικό Jingle Bells του 1857 και άλλα λαϊκής ή λόγιας έμπνευσης. Το Christmas carol αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της εορταστικής παράδοσης των Αγγλοσαξόνων, όπως ακριβώς τα κάλαντα στα καθ’ ημάς.

Μια «Άγια Νύχτα» όχι σαν τις άλλες

Λένε πως μια νύχτα που τύχαινε να είναι προπαραμονή Χριστουγέννων, εδώ και περίπου διακόσια χρόνια, σε ένα χωριό στο Όμπερντορφ, που βρίσκεται κοντά στο Σάλτσμπουργκ, στην Αυστρία, ο οργανίστας και ο εφημέριος της τοπικής εκκλησίας διαπίστωσαν με θλίψη πως το όργανο που συνόδευε τη θεία λειτουργία είχε χαλάσει ολοσχερώς. Ο εφημέριος Γιόζεφ Μορ και ο δάσκαλος του χωριού Φραντς Γκρούμπερ, που ήταν και ο οργανίστας, προσπαθούσαν να βρουν μια λύση για να αποδώσουν τους χριστουγεννιάτικους ύμνους δίχως τη συνοδεία του εκκλησιαστικού οργάνου. Πάνω στην απόγνωσή τους αποφάσισαν να γράψουν ένα καινούργιο χριστουγεννιάτικο τραγούδι για κιθάρα. Ο δάσκαλος γύρισε στο γραφείο του, στο σχολείο, ετοίμασε τα τετράδια της μουσικής του και περίμενε τους στίχους που θα έγραφε ο εφημέριος. Ο πατέρας Μορ, που είχε αρχίσει να σκέφτεται, ατένιζε το χιονισμένο τοπίο θαυμάζοντας την απόλυτη σιωπή της νύχτας και αίφνης εμπνεύστηκε τον πρώτο στίχο Stille Nacht (Σιωπηλή Νύχτα). Σαν τέλειωσε να γράφει το ποίημά του πήρε τον δρόμο για το σχολείο όπου τον περίμενε ο δάσκαλος και συνθέτης. Τα γαλήνια λόγια του τραγουδιού προκάλεσαν τέτοια συγκίνηση στον Γκρούμπερ που ρίχτηκε αμέσως στη δουλειά και κατάφερε πριν ξημερώσει να γράψει την εξαιρετική μελωδία που όλοι γνωρίζουμε. Το βράδυ των Χριστουγέννων, στη λειτουργία του μεσονυχτίου ο συνθέτης και ο στιχουργός άρχισαν να ψάλουν την «Άγια Νύχτα». Το τραγούδι τους συγκίνησε το εκκλησίασμα τόσο που για κάποια λεπτά βασίλεψε πράγματι η απόλυτη σιωπή. Τότε, λένε πως μια υπέροχη γυναικεία φωνή όμοια με εκείνη των αγγέλων άρχισε να ψάλει τον ύμνο που έκτοτε κέρδισε τον κόσμο ολόκληρο. Η ιστορία του τραγουδιού γνώρισε αμέτρητες παραλλαγές αφού προσαρμόστηκε με άλλες διαφορετικές, κατά τόπους, παραδόσεις. Σήμερα υπάρχουν πάνω από εκατό εθνικές, πλέον, εκδοχές του τραγουδιού, όπως η δική μας η ελληνική Άγια Νύχτα, η αγγλική Silent Night, Holy Night, που είναι ίσως πιο γνωστή και από το γερμανικό πρωτότυπο, το Astro del Ciel των Ιταλών, η Noche de Paz, noche de amor των Ισπανών…

Κάλαντα τα ελληνικά

Τα δικά μας κάλαντα έχουν τις καταβολές τους στο Βυζάντιο και η λέξη προέρχεται από τις βυζαντινές Καλένδες. «Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία κλήθηκαν οι κατά την 1η Ιανουαρίου εορτές και πανηγύρεις υπό των ‘‘Εθνικών’’, πολλές των οποίων διατηρήθηκαν και από τους Χριστιανούς. Όμως το 662 η συγκροτηθείσα στην Κωνσταντινούπολη Στ΄ Οικουμενική Σύνοδος καταδίκασε τις εορτές και ευωχίες αυτές με τον 62ο Κανόνα της […]».

Η απαγόρευση αυτή δεν ήταν καθόλου λαοφιλής και έτσι «προ αυτού του κινδύνου να διακοπεί το έθιμο που πιθανώς να τάραζε την επιβληθείσα κατάνυξη σε όλους τους τομείς δραστηριότητας, οι «πιστοί» εισήγαγαν δημοτικά ευχητικά τραγούδια επί των ταυτόσημων χρονικά θρησκευτικών εορτών και έτσι το έθιμο συνεχίζει και σήμερα με την από τότε νέα ονομασία Κάλαντα». Η Σύνοδος γνώριζε πολύ καλά ότι όλα αυτά είχαν παγανιστικές ρίζες και ανάγονταν στην εορτή των Πυανοψίων που γινόταν προς τιμήν του θεού Απόλλωνα και μάλιστα, κατά τη διάρκεια των εορτασμών, στόλιζαν και δέντρο, την Ειρεσιώνη. Με το δεντράκι αυτό οι άνθρωποι ευχαριστούσαν τον Απόλλωνα για την καλή σοδειά του καλοκαιριού και εύχονταν ο ερχόμενος χρόνος να είναι επίσης ευνοϊκός. Βλέπει κανείς ότι το χριστουγεννιάτικο δέντρο κάθε άλλο παρά ξενόφερτο είναι!

Φαίνεται, όμως, πως η Ειρεσιώνη είχε και τα συνοδευτικά άσματά της που τραγουδούσαν παιδιά και νέοι από τα οποία διασώζονται μερικά, ένα εκ των οποίων παραθέτουμε σε μετάφραση: Εφθάσαμεν εις το αρχοντικόν του μεγάλου αφεντικού, ο οποίος έχει μεν μεγάλην δύναμην και τρομεράν φωνήν, είναι δε πάντοτε ευτυχισμένος’αι σεις, οι πόρτες του σπιτιού, ανοίξατε μόναι σας! Διότι μπαίνει μέσα εις στο σπίτι ο Πλούτος με αφθονίαν και μαζί με τον Πλούτον η χαρά και η Ευθυμία, γεμάτες από καλούδια, και η καλή Ομόνοια και Ησυχία’ άμποτε δε να είναι τα δοχεία σας και τα τσουκάλια σας γεμάτα και πάντοτε να ανακατεύετε εις την σκάφην σας, που ζυμώνετε, ζυμάρι άφθονον και ωραίον.

Αξίζει τον κόπο να βάλει κανείς δίπλα από το ευχητικό αυτό τραγούδι της Ειρεσιώνης τα σημερινά κάλαντα της Θράκης για να κατανοήσει την ελληνικότητα των χριστουγεννιάτικων παραδόσεων: Στο σπίτι ετούτο πού ’ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη/ ν’ ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα/ να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη / και να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι / κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι.

Μια κοινή θεματική και η ευχολογική διάθεση προσδίδουν στα ελληνικά κάλαντα από την αρχαιότητα, έστω και αν δεν τα ονόμαζαν έτσι μέχρι σήμερα, έναν έντονο κοινωνικό χαρακτήρα που συνδέει άμεσα τη θρησκευτική πεποίθηση, παγανιστική ή χριστιανική, με τις κοινωνικές δομές. Υπάρχουν μάλιστα περιπτώσεις που τα κάλαντα χρησιμοποιούνται ως μέσο για τη συγκέντρωση χρημάτων για διάφορους κοινωφελείς σκοπούς.

Τα κάλαντα θα ακουστούν και τη φετινή χρονιά με πολύ κέφι θέλουμε να ελπίζουμε, πράγμα που θα μας κάνει να ξεχάσουμε, έστω και για λίγο, τα καθημερινά, για άλλους μικρότερα και για άλλους μεγαλύτερα προβλήματα. Προετοιμαστείτε όλοι και ετοιμάστε γενναίο φιλοδώρημα αν δεν έχετε διάθεση να ακούσετε το σκωπτικό: Αφέντη μου, στην κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες,/ άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν!

ΚΑΛΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΣΕ ΟΛΟΥΣ ΣΑΣ