Μικροί και μεγάλοι, πάμε για… βιβλιοθεραπεία

Βιβλιοθεραπεία

«Μια φορά και έναν καιρό, ζούσε σε έναν κόσμο πολύ μεγάλο ένα κορίτσι που έκανε πάντα ό,τι του ζητούσαν οι άλλοι. Ήταν ένα κορίτσι θλιμμένο, γιατί αισθανόταν μοναξιά. Το κορίτσι αγαπούσε τη θάλασσα, αναζητούσε μέσα από τα κύματα, στο βάθος τους, την κρυφή ζωή των συναισθημάτων. Μια μέρα το αποφάσισε, βούτηξε για να τα βρει. Στην αρχή δυσκολεύτηκε πολύ, τα κύματα την έβγαζαν έξω με ορμή. Ήθελε να τα παρατήσει. Στο τέλος, όμως, προσπάθησε ξανά και τα κατάφερε! Από όλα, εκείνο που την πλησίασε πιο πολύ ήταν η λύπη. Της ζήτησε να κάτσουν μαζί σε ένα παγκάκι μαγικό και να γίνουν φίλες κι έπειτα το παγκάκι γέμισε με παιδιά. Όταν επέστρεψε στο σπίτι, μπαίνοντας στο δωμάτιό της, βρήκε μια κυρία να καθαρίζει. Τι να καθαρίζει, δηλαδή, που τα είχε κάνει όλα άνω κάτω… «Τι χάος είναι αυτό;» αναφώνησε. Η κυρία τής χαμογέλασε, συνεχίζοντας να πετά πράγματα εδώ και εκεί! Το κορίτσι που έκανε πάντα ό,τι του ζητούσαν οι άλλοι τελικά ξεκίνησε να κάνει ό,τι του ζητούσε η ψυχή του, γιατί πια την άκουγε και δεν έκρυβε κάτω από χαλιά και μέσα σε συρτάρια όλα τα δύσκολα συναισθήματα που τη φόβιζαν και που, στην προσπάθειά της να τα αποφύγει, μερικές φορές την οδηγούσαν να χάσει την υπομονή της και να γίνει έξαλλη…»
Η ιστορία που μόλις διαβάσατε είναι υφασμένη από κλωστές βιβλίων που βρίσκονται στο γραφείο μου. Μια ομάδα πέντε κοριτσιών, έντεκα ετών, αφού επέλεξαν τα παραμύθια, έκαναν ανάγνωση κάθε φορά ενός διαφορετικού και σε μια από τις επόμενες συναντήσεις τους, βάλθηκαν να φτιάξουν μια ιστορία και έπειτα έκαναν μια υπέροχη συζήτηση γύρω από αυτήν.

Σελίδες που θεραπεύουν
Τα τελευταία χρόνια, ένα από τα θεραπευτικά εργαλεία που χρησιμοποιώ, κυρίως με τα παιδιά, είναι η ανάγνωση και η συζήτηση βιβλίων που οδηγούν τον μικρό (αλλά και τον μεγάλο) αναγνώστη να φτιάξει τη δική του φανταστική ιστορία (μιλώντας τελικά για τον εαυτό του) ή να μιλήσει για την προσωπική του ιστορία, ορμώμενος από όσα διάβασε.
Τα βιβλία έχουν χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αντεπεξέλθουν στην καθημερινότητα εδώ και αιώνες. Πριν από κάμποσα χρόνια, έπεσα πάνω σε ένα άρθρο με τίτλο Βιβλιοθεραπεία: Ένα εργαλείο για την προώθηση της ψυχικής ευεξίας των παιδιών. (Bibliotherapy: A tool to promote children’s psychological well-being. Carla Vale Lucas & Luısa Soares, Center of Arts and Humanities, Madeira Interactive Technologies Institute, Portugal). Τότε ήταν που ανακάλυψα πως στην αρχαία Θήβα υπήρχε μια βιβλιοθήκη στης οποίας την είσοδο έγραφε: «Τόπος θεραπείας της ψυχής». Οι αρχαίοι Θηβαίοι αγαπούσαν τα βιβλία και πίστευαν πως αποτελούν πηγή βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Οι Schrank και Engels, το 1981, έγραφαν ότι η πρακτική της βιβλιοθεραπείας ως μέσου διδασκαλίας και θεραπείας μπορεί να ανιχνευθεί στη Θήβα από αρχαιοτάτων χρόνων.
Κάθε φορά που σκέφτομαι το βιβλίο ως θεραπευτικό εργαλείο θυμάμαι τη γιαγιά μου. Γέμιζε την κατσαρόλα με διάφορα ζαρζαβατικά από το μποστάνι, άναβε τη φωτιά, καπάκωνε την κατσαρόλα και άρπαζε το βιβλίο της, για να περάσει ο χρόνος κι εκείνη να βουτήξει σ’ έναν άλλον κόσμο. Με κοιτούσε και μου έλεγε: «Το βιβλίο είναι ο καλύτερος θεραπευτής» ή άλλοτε: «Το διάβασμα είναι η ψυχοθεραπεία μου». Ναι μεν η ανάγνωση βιβλίων, από μόνη της, δεν είναι αρκετή για να αντικαταστήσει τη δουλειά που μπορούμε να κάνουμε για τον εαυτό μας με την καθοδήγηση ενός εξειδικευμένου ειδικού ψυχικής υγείας, μα σίγουρα μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο στη θεραπεία.
H λέξη «βιβλιοθεραπεία» (bibliotherapy) προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «βιβλίο» και «θεραπεία» και ορίζεται ως η διαδικασία κατά την οποία ένας εκπαιδευμένος βιβλιοθεραπευτής χρησιμοποιεί καθοδηγούμενες συζητήσεις, με σκοπό να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να ενσωματώσει τα συναισθήματα και τα γνωστικά αποκτήματα σε επιλεγμένα έργα λογοτεχνίας, τα οποία μπορεί να είναι σε μορφή τυπωμένου κειμένου, οπτικοακουστικού υλικού ή ακόμη και δημιουργικής γραφής. Ως όρος, πρωτοεμφανίστηκε τον Αύγουστο του 1916 σε άρθρο του Αμερικανού θεολόγου και δοκιμιογράφου Samul McCord Crothers στο περιοδικό Atlantic Monthly. Ουσιαστικά, η βιβλιοθεραπεία αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στα στρατιωτικά νοσοκομεία. Στόχος της ήταν τόσο η γρηγορότερη σωματική ανάρρωση των πληγωμένων στρατιωτών όσο και η επούλωση των ψυχικών τους τραυμάτων.

Τα στάδια και οι εφαρμογές της βιβλιοθεραπείας
Η Caroline Shrodes ήταν η πρώτη που ανέπτυξε ένα μοντέλο της συγκεκριμένης διαδικασίας, βασισμένο στις ψυχοδυναμικές προσεγγίσεις και ακολουθώντας τρία στάδια: Το πρώτο είναι η ταύτιση, δηλαδή ο συντονισμός του θεραπευόμενου με την ιστορία, τους χαρακτήρες και τις πληροφορίες που του τραβούν την προσοχή στο βιβλίο. Έπειτα έρχεται η κάθαρση, δηλαδή η εμπειρία της συναισθηματικής απελευθέρωσης. Τέλος, η επίγνωση, η κατανόηση και η διεργασία όσων ανακάλυψε ο θεραπευόμενος. Αργότερα προστέθηκαν ακόμη δύο στάδια. Η οικουμενικότητα, που αφορά τη γενίκευση της εμπειρίας του θεραπευόμενου σε άλλα άτομα, καταστάσεις και κουλτούρες και η ενσωμάτωση στοιχείων στη ζωή του θεραπευόμενου.
Η βιβλιοθεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί σε ένα πλήθος ψυχολογικών θεμάτων, όπως σε τραυματικές εμπειρίες, κακοποίηση, εξαρτήσεις, φοβίες, άγχος, προβλήματα συμπεριφοράς, χρόνιες ασθένειες, πένθος, μετανάστευση, διαζύγιο κ.λπ. Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως δεν μπορεί από μόνη της να επιφέρει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Ο θεραπευτής, είναι σε θέση να τη χρησιμοποιήσει, την περιλαμβάνει ως εργαλείο σε κάποιο ευρύτερο θεραπευτικό σχήμα. Τα βιβλία που χρησιμοποιούνται μπορούν να είναι λογοτεχνικά, μυθοπλασίας ή μη μυθοπλαστικά, βιογραφίες, ποίηση, ακόμη και εγχειρίδια αυτοβοήθειας.
Η βιβλιοθεραπεία χρησιμοποιείται συχνά σε κοινωνικές ομαδικές εργασίες και στην ομαδική θεραπεία, είναι αποτελεσματική με άτομα όλων των ηλικιών, με άτομα σε ιδρύματα, καθώς και με εξωτερικούς ασθενείς, αλλά και με υγιή άτομα που επιθυμούν να εμπιστευτούν τη λογοτεχνία ως μέσο προσωπικής ανάπτυξης και εξέλιξης. Με άλλα λόγια, δεν χρειάζεται κάποιος να αντιμετωπίζει ψυχικές δυσκολίες για να… βιβλιοθεραπευτεί!

Διαβάζοντας, κοιτάμε μέσα μας και εκφραζόμαστε
Η ενδοσκόπηση και η ενόραση είναι ένας σημαντικός στόχος της βιβλιοθεραπείας. Όταν διαβάζουμε για έναν χαρακτήρα που αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα παρόμοιο με το δικό μας, μπορούμε στη συνέχεια να ταυτιστούμε και έτσι να αποκτήσουμε επίγνωση και κατανόηση των δικών μας κινήτρων, συναισθημάτων και σκέψεων. Διαβάζοντας για τις συγκρούσεις, τη γνώση και τις συναισθηματικές αντιδράσεις ενός ήρωα, αποκτάμε εικόνα για μια προβληματική κατάσταση και έχουμε την ευκαιρία να διερευνήσουμε ό,τι γεννάται μέσα μας.
Η βιβλιοθεραπεία είναι επίσης μια εξαιρετική τεχνική για να μιλήσει κάποιος για ένα πρόβλημα που δεν θα μπορούσε να συζητηθεί διαφορετικά, λόγω φόβου, ενοχής ή ντροπής. Η ανάγνωση για έναν χαρακτήρα της μυθοπλασίας που έχει αντιμετωπίσει κάτι ανάλογο μπορεί να βοηθήσει στην έκφραση των συναισθημάτων μας.

Βιβλιοθεραπεία και παιδιά
Η δρ Pirjo Suvilehto, από το Πανεπιστήμιο Oulu της Φινλανδίας, στο πρότζεκτ «Hand in Hand» εφαρμόζει την αναπτυξιακή βιβλιοθεραπεία σε παιδιά, με σκοπό να ενδυναμώσει την αυτογνωσία τους, να αυξήσει τη χαρά και την εμπιστοσύνη τους στο μέλλον. Η χρήση παραμυθιών στο πλαίσιο της βιβλιοθεραπείας, η χρήση της λογοτεχνίας του φανταστικού, μπορεί να προσφέρει στο παιδί έναν ασφαλή τρόπο να βιώσει νέες σκέψεις, συμπεριφορές και συναισθήματα. (Φυσικά, τα παραμύθια μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, επιτρέποντας στα άτομα να πάρουν από την κάθε ιστορία εκείνο που χρειάζονται και προσφέροντάς τους έναν τρόπο να χρησιμοποιήσουν τη φαντασία τους για να αντιμετωπίσουν τυχόν προβλήματα και να βρουν ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή και στις δυσκολίες της).
Η βιβλιοθεραπεία στα παιδιά έχει βέβαια περιορισμούς. Δεν πρέπει να θεωρείται ως θεραπεία για όλα τα είδη συναισθηματικών προβλημάτων, καθώς δεν προορίζεται για σοβαρές διαταραχές, αν δεν πλαισιωθεί και από ψυχοθεραπεία.
Στη διαδικασία της βιβλιοθεραπείας, τα παιδιά βουτούν στην ιστορία. Μια προαναγνωστική δραστηριότητα ή μερικές ερωτήσεις σχετικά με την ιστορία κεντρίζουν αρχικά το ενδιαφέρον τους. Αυτό θα μπορούσε να είναι τόσο απλό όσο να τους δείξουμε το εξώφυλλο του βιβλίου και να ζητήσουμε να προβλέψουν τι πιστεύουν ότι θα συμβεί. Όταν τα παιδιά αρχίζουν να ενδιαφέρονται, γίνονται περίεργα για τους χαρακτήρες και την πλοκή. Η δέσμευσή τους αυξάνεται, επίσης, όταν ορισμένες πτυχές της ιστορίας ευθυγραμμίζονται με την προσωπική τους ζωή (ταύτιση). Καθώς η πλοκή χτίζεται, τα παιδιά τοποθετούνται στον ρόλο του χαρακτήρα και βιώνουν τα συναισθήματα του χαρακτήρα αυτού (κάθαρση). Στο τέλος, θα πρέπει να τονιστούν τα βασικά μηνύματα και τα παιδιά πιθανόν θα βιώσουν μια αλλαγή στη σκέψη και στη στάση τους (επίγνωση). Θα πρέπει, πάντως, να ενθαρρύνονται να μιλήσουν και στη συνέχεια να εφαρμόσουν τις νέες ιδέες τους, ώστε να επιτευχθούν ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο που σκέφτονται και ενεργούν.

Βιβλιοθεραπευτική εκπαίδευση
Φέρνω συχνά στο μυαλό μου την αναπτυξιακή βιβλιοθεραπεία κάθε φορά που μιλώ με την κόρη μου, αλλά και με άλλα παιδάκια, και σκέφτομαι πόσο υπέροχη ιδέα θα ήταν να μπορούσε να εφαρμοστεί ένα αντίστοιχο πρόγραμμα στα ελληνικά σχολεία. Προφανώς, για να γίνει κάτι τέτοιο σωστά προαπαιτείται η κατάλληλη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών από εξειδικευμένους θεραπευτές. Οι συντονιστές της βιβλιοθεραπευτικής εκπαίδευσης θα πρέπει να έχουν δύο βασικούς στόχους:

Ο πρώτος είναι η παρακολούθηση των ιδιαίτερων αναγκών/ανησυχιών των εκπαιδευτικών σχετικά με το επάγγελμά τους και η προετοιμασία τους, έτσι ώστε να προωθήσουν καλύτερα την ανθεκτικότητα, την κριτική σκέψη και άλλες δεξιότητες των μαθητών.
Ο δεύτερος είναι η παροχή στους εκπαιδευτικούς θεωρητικών και λειτουργικών εννοιών της βιβλιοθεραπείας. Εάν ένας συντονιστής δεν έχει επαρκή γνώση, κυρίως σε ό,τι αφορά τα παιδιά και τη φυσιολογική τους ανάπτυξή, μπορεί να αποδειχτεί αναποτελεσματικός, ακόμα και να προκαλέσει βλάβη. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, να διασφαλιστεί ότι δεν θα επιχειρήσει να επιβάλει τις προσωπικές του αξίες και ότι θα αντιμετωπίζει με προσοχή «ευαίσθητα» θέματα, όπως ο θάνατος ή το σεξ. Πρέπει ακόμα αποφευχθεί κάθε ηθική ή κηρυγματική προσέγγιση, ενώ είναι σημαντικό να συνεργάζεται όχι μόνο με το σχολικό προσωπικό, αλλά και με τους γονείς/φροντιστές των παιδιών. Αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να ενισχύσει τη σχέση μεταξύ σχολείου, οικογένειας και κοινότητας.

Μα πραγματικά, πόσα πολλά και δημιουργικά πράγματα μπορούν να γίνουν, ώστε επιτέλους να διασφαλίσουμε την προώθηση της ψυχικής υγείας και της δημιουργικότητας στους νέους ανθρώπους· αλλά και στους ανθρώπους όλων των ηλικιών… Ολοκληρώνω με την ευχή να ξημερώσει σύντομα η μέρα που το βιβλίο και οι θεραπευτικές του ιδιότητες θα αποτελούν μέσο μέριμνας και θεραπείας σε δομές και σχολεία, όχι από εθελοντές, αλλά από το κράτος, με σκοπό τη βελτίωση της υγείας και της εκπαίδευσης κάθε πολίτη. Καλές αναγνώσεις και δημιουργικές διαδρομές!

Τα βιβλία που στάθηκαν αφορμή για το παραπάνω κείμενο και χρησιμοποιήθηκαν για την αρχική ιστορία είναι: