Και να που ήρθε η μέρα που το χριστουγεννιάτικο δέντρο τρύπωσε ξανά στο σπιτικό μας. Κούτες ξέχειλες με μπάλες, γιρλάντες που σκορπούν χρυσόσκονη, φωτάκια επιμελώς τυλιγμένα σαν μαγικά κουβάρια, έτοιμα να μεταμορφωθούν σ’ ένα ζεστό ρούχο, στο γιορτινό πανωφόρι του δέντρου της αγάπης. «Μαμά, φέτος θα στήσουμε το δέντρο πλάι στη βιβλιοθήκη με τα παιδικά βιβλία και θα βάλω δίπλα του και μια πολυθρόνα να του διαβάζω παραμύθια αγκαλιά με τη Βάφλα!» Η Βάφλα είναι το σκυλάκι μας, που απολαμβάνει τις αγκαλιές και τα παραμύθια.  Η κόρη μου της διαβάζει, χρωματίζοντας τη φωνή της και μάλιστα συχνά η ανάγνωση γίνεται παράσταση ολόκληρη, όπου συμμετέχουμε μικροί και μεγάλοι. Έτσι, σαν μπήκε το τελευταίο στολίδι, το άστρο της κορυφής, η μικρή κάθισε στην παλιά και αγαπημένη πολυθρόνα της προγιαγιάς της και πήρε στα χέρια της ένα βιβλίο… φρεσκοφουρνισμένο, το Τσουγκρούτ, της Λίλης Λαμπρέλλη. Η μικρή, πριν από τρία χρόνια, είχε την τύχη να απολαύσει τη μοναδική παραμυθού να αφηγείται την ιστορία της Κατιτή της ατρόμητης μπρος στο θεόρατο λιοντάρι. Κι από τότε κάθε τόσο ζητούσε να της αφηγηθώ τι έγινε με τη μικρή που… Α, όλα και όλα… Δεν θα σας αποκαλύψω παρακάτω. Με μεγάλη χαρά, η κόρη μου ανακάλυψε πως το βιβλίο που επέλεξε είχε μέσα την Κατιτή, μαζί με άλλα δύο εξίσου όμορφα λαϊκά παραμύθια. Αφού διάβασε λίγο από μέσα της και λίγο φωναχτά, μου ζήτησε να της διαβάσω εγώ την ιστορία του Τσουγκρούτ και το έκανα με μεγάλη χαρά. Ξέρετε, ακόμα και να έχουν κατακτήσει την ανάγνωση τα μικρά μας, είναι ζωτικής σημασίας να συνεχίζουμε να τους διαβάζουμε και να τους αφηγούμαστε κι εμείς με χρώμα στη φωνή μας!

Μια φορά και έναν καιρό…
Κάθισα κι εγώ στην πολυθρόνα, που βαφτίσαμε πολυθρόνα του παραμυθά, μια και αποφασίσαμε πως οποίος θα κάθεται εκεί θα δεσμεύεται να πει μια ιστορία (μαγική κατά προτίμηση) κι αρχίνησα να ζωντανεύω μέσα από την ανάγνωση το τρίτο από τα λαϊκά παραμύθια-θησαυρούς του βιβλίου.
«Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές, είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα
Κι η φρίκη δεν κουβεντιάζει
Γιατί είναι ζωντανή,
Γιατί είν’ αμίλητη και προχωράει…»
έγραψε ο Γιώργος Σεφέρης στον «Τελευταίο Σταθμό» και αυτοί οι στίχοι μού ήρθαν αυθόρμητα στο μυαλό, όταν ολοκλήρωσα την ανάγνωση της ιστορίας του Τσουγκρούτ ή, όπως λέει ο τίτλος, την ιστορία ενός θυμού.
Τα λαϊκά παραμύθια είναι εδώ για να μας φέρουν σε επαφή με τη «μια φορά και τον έναν καιρό», να μας ταξιδέψουν στο άχρονο. Μας μεταφέρουν σε έναν τόπο της ανθρώπινης ψυχής που εμπεριέχει ολόκληρη την πνευματική κληρονομιά της εξέλιξης της ανθρωπότητας. Πρόκειται για το συλλογικό ασυνείδητο.
Σύμφωνα με τον ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, το συλλογικό ασυνείδητο φαίνεται να αποτελείται από μυθολογικά μοτίβα ή πρωτόγονες εικόνες και γι’ αυτό οι μύθοι όλων των εθνών είναι οι πραγματικοί εκθέτες του. Στην πραγματικότητα, ολόκληρη η μυθολογία θα μπορούσε να ληφθεί ως ένα είδος προβολής του συλλογικού ασυνειδήτου. Με όχημα τις λαϊκές αφηγήσεις, έχουμε την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με κομμάτια της προσωπικότητας μας, να συνειδητοποιήσουμε μέρη του εαυτού μας. Μάλιστα, με αυτόν τον μαγικό τρόπο της αφήγησης, δημιουργείται μια συνείδηση που ξεφεύγει από το μικροσκοπικό προσωπικό σύμπαν του καθενός και διαχέεται ευρύτερα, φέρνοντας το άτομο σε επαφή με την κοινωνία, με τον κόσμο γενικότερα.

Εν αρχή είναι ο λόγος 
Τα τρία σοφά λαϊκά παραμύθια –τα αγαπημένα της εγγονούλας της Λίλης Λαμπρέλλη, τα αγαπημένα της κόρης μου και σίγουρα πολλών παιδιών που θα τα ακούσουν– είναι μέρος του κόσμου, γεννημένα από την ικανότητα του ανθρώπου να μιλά, γεννημένα για να βοηθήσουν τους λαούς να εκφραστούν.
Η γλώσσα είναι το κυριότερο μέσο, όχι μόνο της έκφρασης, αλλά και της διέγερσης της ανθρώπινης σκέψης. Για την εκμάθηση και τη διάδοσή της, οι λαοί επινόησαν από την αρχαιότητα τους μύθους, μια ανεξάντλητη πηγή από ιδέες, αλληγορίες και σύμβολα, που γοητεύουν και μας οδηγούν να σκεφτούμε. Οι λαοί όλου του κόσμου, με τις παρατηρήσεις τους για περιβάλλοντα κόσμο, με την προσπάθειά τους να εξηγήσουν ό,τι συνέβαινε γύρω τους, έγιναν οι πρώτοι μυθοπλάστες στη Γη. Οι αφηγήσεις που έπλασαν οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Ινδιάνοι, οι Έλληνες αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για την κατοπινή ανάπτυξη των διαφόρων λογοτεχνιών.
Τα λαϊκά παραμύθια είναι ιστορίες που μεταδόθηκαν με τον προφορικό λόγο και προέρχονται από τη φαντασία απλών και καθημερινών ανθρώπων. Πολλές φορές είναι ρεαλιστικά και άλλες φορές είναι μαγικά, με φανταστικούς ήρωες και μέρη. Μέσα στα λαϊκά παραμύθια υπάρχουν το σύμπαν, η φύση: Ήλιος, φεγγάρι, άστρα, άνεμοι, ο κόσμος των ζώων, τα ζώα του νερού, του αέρα, της στεριάς, ο κόσμος των φυτών, των δέντρων, των λουλουδιών, των λίθων και των δημιουργημάτων του ανθρώπου, πολιτείες, παλάτια, πράγματα. Μιλούν για εχθρότητα και φιλία, για αδικία και βοήθεια, για πόλεμο και ειρήνη, για ευτυχία και απογοήτευση, για άθλους, δοκιμασίες, κινδύνους και αγώνες, για προδοσία και πίστη, για το παράξενο και το καθημερινό, για τη σκληρότητα και την ιδιοτέλεια.
Φυσικά, τα πρώτα λαϊκά παραμύθια δεν προορίζονταν για τα μικρά παιδιά. Αν τα μελετήσει κανείς, θα αναγνωρίσει τη βία και τα στερεότυπα που χαρακτήριζαν τις κοινωνίες της εποχής. Γι’ αυτόν τον λόγο, κάθε γενιά τα προσαρμόζει στο δικό της σύγχρονο πλαίσιο. Αυτή είναι, άλλωστε, η μοίρα του λαϊκού παραμυθιού, να προσαρμόζεται και να αλλάζει, ανάλογα με τα ήθη, τα πιστεύω, τους φόβους, τις αγωνίες και τις επιθυμίες της κάθε εποχής. Γεννημένο από τον άνθρωπο, μέσα από τον λόγο του με τη μοναδική ιδιότητα της ψυχαγωγίας, δηλαδή την αγωγή της ψυχής.

Ποιο παραμύθι σού χωράει;
«Τα λαϊκά παραμύθια είναι τα ζεστά ρούχα της ψυχής, όμως δεν σου χωρούν όλα μονομιάς. Για κάποια πρέπει να περιμένεις να μεγαλώσεις και κάποια άλλα τα φοράς για να μεγαλώσεις». Έτσι έλεγε μια αγαπημένη μου καθηγήτρια, γιουνγκιανή ψυχαναλύτρια. Εμπνευσμένη από εκείνη, σκέφτομαι πως καθώς τα φοράς, κοιτάζεσαι στον καθρέφτη του κόσμου και η ψυχή σου ολοένα και ψηλώνει και δυναμώνει, καθώς εσύ διερωτάσαι σε σχέση με αυτό που βλέπεις. Διερωτάσαι σε σχέση με εσένα και με τα ανθρώπινα. Έτσι γίνεται και με τα τρία λαϊκά παραμύθια του βιβλίου που επέλεξε η μικρή μου τη σπουδαία ημέρα του στολισμού. Μας κάνουν να αναρωτιόμαστε, όπως λέει και στο οπισθόφυλλο: «Μήπως η γενναιότητα δεν έχει να κάνει με το μέγεθος ή τη δύναμη μας; Μήπως τα καψίματα της ζωής μπορούν να μας μεγαλώσουν;»
Το κυριότερο κριτήριο επιλογής σωστού μεγέθους παραμυθιού για τα παιδιά είναι τα ενδιαφέροντά τους. Από έρευνες που έγιναν, διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά των πρώτων τάξεων του δημοτικού ενδιαφέρονται για ιστορίες πλούσιες σε πράξεις, δίχως πολλές εξηγήσεις και περιγραφές σκέψεων και συναισθημάτων. Επίσης, τα παιδιά προτιμούν όσες ιστορίες περιέχουν οικίες εικόνες, οι οποίες, όμως, καλύπτονται από μυστήριο, διότι σε αυτές τις ηλικίες κυριαρχεί η φαντασία, ώστε να θεωρούνται όλα δυνατά. Έτσι και η κόρη μου, μαθήτρια δευτέρας δημοτικού… Αισθανόμουν να παρακολουθεί με τα μεγάλα της τα μάτια τα χείλια μου καθώς πρόφεραν την κάθε λέξη. Καθώς αναβόσβηναν τα φωτάκια του δέντρου, το σαλόνι μας μεταμορφωνόταν σε έναν τόπο μαγικό. Ένα σεντούκι με υφάσματα, κάθε πρόταση κι από ένα άλλο ύφασμα, που ακουμπούσε πάνω στην ψυχούλα της σαν ζεστό ρουχαλάκι.

Παιδιά και ήρωες
«Μαμά, αυτός ο Τσουγκρούτ φοβήθηκε πολύ… Κι εγώ το έχω πάθει! Α, και αυτός ο βασιλιάς πολύ δυνατός, και εγώ άμα πιστεύω στον εαυτό μου δεν θυμώνω τόσο». Τα παραμύθια, «διαφορετικά από οποιαδήποτε άλλη μορφή λογοτεχνίας, καθοδηγούν το παιδί να ανακαλύψει την ταυτότητά του και τις κλίσεις του και υποδεικνύουν τι εμπειρίες χρειάζονται για να αναπτυχθεί παραπέρα ο χαρακτήρας του», έλεγε ο  σπουδαίος ψυχαναλυτής Μπρούνο Μπέτελχαϊμ. Το παιδί εισέρχεται με την ιδιότητα του αναγνώστη ή του ακροατή στον κόσμο του παραμυθιού και βιώνει την ταύτιση με τον ήρωα, την αποδοχή ή την απόρριψή του, τα συναισθήματα και τις φοβίες του. Με το τέλος της αφήγησης, το παιδί ξαναβλέπει τον ρεαλιστικό κόσμο και κάνει τις συγκρίσεις του, βρίσκοντας ομοιότητες και δυσαναλογίες. Όπως τονίζει ο Arnold Gremminger, καθηγητής Παιδαγωγικής, «η συνάντηση και η επαφή του παιδιού με τα παραμύθια είναι ταυτόσημη με την απόκτηση εμπειριών του κόσμου, μια και, ακόμα και μέσα από αλληγορίες, περιέχουν όλα τα στοιχεία εκείνα που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη».
Αν σκεφτούμε πως υπάρχει ένας μαγικός καθρέφτης που χωρίζει τον αναγνώστη από τον ήρωα, αυτό που μπορεί να «δει» το  παιδί στη ζωή του άλλου σχηματίζει ένα σύνολο από κοινά στοιχεία. Ήρωες και αναγνώστες μοιράζονται χαρακτηριστικά όπως η αφέλεια (η Κοκκινοσκουφίτσα «χασομερά» στο δάσος), η αθωότητα (τα παιδιά-ήρωες πλησιάζουν όποιον τα φωνάζει, παραβλέποντας την επικινδυνότητα), η ευρηματικότητα (ο Χάνσελ και η Γκρέτελ ή ο Κοντορεβιθούλης επινοούν τρόπους επιστροφής στο σπίτι τους), η περιέργεια, η διάθεση για παιχνίδι και πολλά άλλα. Στα παραμύθια, επίσης, τα παιδιά-ήρωες έρχονται αντιμέτωπα με καταστάσεις που αντιμετωπίζουν και τα παιδιά-αναγνώστες: Η διαφορά και η διάκριση των φύλων (η βασίλισσα που γεννά σχεδόν πάντα το αγόρι-διάδοχο) και οι αγεφύρωτες ταξικές διαφορές (το φτωχό κοριτσάκι-η πλούσια βασιλοπούλα) είναι δύο μόνο από τις άπειρες αντιθέσεις που συνιστούν τον παιδικό κόσμο, εντός και εκτός παραμυθιού. Αυτή είναι η σημαντικότερη συμβολή των λαϊκών παραμυθιών: Συνδέουν τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου με τον εξωτερικό κόσμο. Έτσι και αυτό το μοναδικό βιβλίο, ο Τσουγκρούτ, λειτουργεί ως βάλσαμο στην παιδική ψυχή!
«Μαμά, το δέντρο μας δεν θύμωσε που το κλείσαμε στο κουτί, βλέπεις περίμενε με υπομονή και κέρδισε πίσω την κορόνα του… Ο Τσουγκρούτ είναι εδώ μαζί μας, πάει ο θυμός!» είπε η μικρή χαμογελαστά. Δεν θα σας πω άλλο, παρά μόνο αυτό: «Mια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο, ένα σκυλάκι και ένα κορίτσι τόσο δα μικρό, που καθόταν σε μια πολυθρόνα και κρατούσε ένα βιβλίο μαγικό…» Και όπως λέει η αγαπημένη μου παραμυθού, «Τώρα, όλα αυτά είναι ψέματα ή μήπως είναι αλήθεια; Ψέματα και αλήθεια έτσι είναι τα παραμύθια!» Έτσι και η ζωή… Καλές αναγνώσεις! Να έχουμε υγεία και φως τη νέα χρονιά!Διαβάστε: Τσουγκρούτ κι άλλα δύο λαϊκά παραμύθια για παιδιά που θέλουν να μεγαλώσουν, της Λίλης Λαμπρέλλη, εικονογράφηση Αχιλλέας Ραζής, Εκδόσεις Πατάκη.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.