Αυτές τις μέρες, αναλογίζομαι πόσο προσωρινά είναι πραγματικά όλα. Τα πάντα ρει και ουδέν μένει, όπως είπε ο Ηράκλειτος. Ή ότι, όπως λένε οι βουδιστές, η παροδικότητα είναι το νούμερο ένα αναπόφευκτο και επώδυνο γεγονός της ζωής… Σκέφτομαι τις μάνες, τους πατέρες, τα παιδιά που έχασαν τα σπίτια τους και τον τρόπο ζωής τους από τη μια μέρα στην άλλη στην Ουκρανία. Αυτούς που ξαφνικά αναγκάστηκαν να σηκώσουν όπλα στις ίδιες γειτονιές που πήγαιναν βόλτα τον σκύλο τους ή έτρεχαν λαχανιασμένοι να προλάβουν το λεωφορείο. Τα μικρά που περιμένουν στα σύνορα, με την ελπίδα πως σύντομα θα επιστρέψουν στα σπίτια τους και θα βρουν εκεί τη ζωή τους ανέγγιχτη, όπως την άφησαν. Θα φαντάζονται τη γειτονιά τους ίδια, σίγουρα. Τους φίλους τους όλους εκεί. Ως γονιός, δεν μπορώ να καθίσω με αυτή τη σκέψη για πολύ χρόνο. Πνίγομαι. Διότι, φυσικά, τίποτα δεν θα είναι ίδιο.
Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε η τελευταία έκθεση αξιολόγησης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) του ΟΗΕ για τον περιορισμό της επικίνδυνης υπερθέρμανσης του πλανήτη. Στην έκθεση αυτή συμμετείχαν επιστήμονες από 195 χώρες, και από την Ουκρανία. Η Svitlana Krakovska, επικεφαλής της ουκρανικής ομάδας επιστημόνων, δήλωσε ενώ στο βάθος έπεφταν βόμβες στο Κίεβο, ότι αυτός είναι ένας «πόλεμος ορυκτών καυσίμων». Η έκθεση στην οποία συμμετείχε καταλήγει ότι ο πλανήτης βρίσκεται σε τροχιά υπέρβασης της αύξησης της θερμοκρασίας κατά 1,5 °C και ότι έχουμε μόνο 38% πιθανότητες να μην υπερβούμε αυτή τη θερμοκρασία –την ίδια ώρα που όλες οι χώρες, λόγω του πολέμου, σπεύδουν να αυξήσουν την παραγωγή ορυκτών καυσίμων που την προκαλούν.
Ο πόλεμος των καυσίμων, η κλιματική αλλαγή, η πανδημία
Ο πόλεμος στην Ουκρανία σίγουρα χρηματοδοτείται από τα ορυκτά καύσιμα. Και η παραγωγή τους και η διάθεση τους χρησιμοποιείται με τη σειρά της ως όπλο. Ίσως για πρώτη φορά συνειδητοποιούμε βιωματικά ότι η αειφορία είναι ο μοναδικός τρόπος επιβίωσης του πολιτισμού μας. Έχουμε αφήσει εδώ και αρκετό καιρό να συγκεντρώνεται δύναμη στα χέρια μη δημοκρατικών ηγετών λόγω της εξάρτησης μας από τα ορυκτά καύσιμα, ενώ η επιστήμη έχει καταλήξει, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ότι αυτοκαταστρεφόμαστε.
Μου λένε ότι οι γονείς μας έζησαν χειρότερα. Δεν ξέρω. Ξέρω, όμως, τι ζουν τα παιδιά μας σήμερα. Η κλιματική κρίση επηρεάζει όλο και περισσότερο την ψυχική υγεία των παιδιών και των νέων, σύμφωνα με έρευνες. Τα παιδιά και οι νέοι βιώνουν αυξανόμενα επίπεδα «οικολογικού άγχους» – δηλαδή ενός χρόνιου φόβου περιβαλλοντικής καταστροφής. Τέσσερεις στα δέκα νέους φοβούνται να κάνουν παιδιά. Αν σε αυτά προσθέσει κανείς και την πανδημία και τις τεράστιες ψυχολογικές επιπτώσεις στα παιδιά, που δεν έχουν καταγραφεί ακόμα ευρέως, φοβάμαι πως έχουμε υποτιμήσει την κατάσταση. Και τώρα, ήρθε η Ουκρανία και η γεωπολιτική αστάθεια και οι εικόνες ενός βάναυσου, αδιανόητου πολέμου και ενός πυρηνικού ατυχήματος.
Σε ποιον κόσμο φέρνουμε τα παιδιά μας;
«This is madness», είπε πρόσφατα ο António Gutteres, Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών. Τα πάντα ρει και ουδέν μένει. Κι όμως, ίσως υπάρχει κάτι που δεν αλλάζει. Ο κύριος Gutteres το έθεσε πολύ ορθά. «Είσαι τρελή που θα κάνεις παιδιά;» με είχε ρωτήσει μια φίλη, περιβαλλοντική ακτιβίστρια, όταν της είχα πει πριν από λίγα χρόνια ότι είμαι έγκυος. «Σε αυτόν τον κόσμο, θα φέρεις παιδιά;»
Βρέθηκα πρόσφατα στο Λονδίνο για δουλειά, όπου, λόγω της διαφοράς ώρας, ξύπνησα ξημερώματα. Διάβασα στις ειδήσεις πως φλεγόταν το πυρηνικό εργοστάσιο της Zaporizhzhia και η μόνη μου σκέψη ήταν πώς θα μπορούσα να τα ακυρώσω όλα και να γυρίσω στην οικογένεια μου το συντομότερο. Θυμήθηκα τη φίλη μου και αυτό με ξάφνιασε. Κάπου είχα κρύψει τα λόγια της στο μυαλό μου, σε μια φοβισμένη, σκιασμένη γωνιά, που φωτίστηκε ξαφνικά εκείνες τις πρωινές ώρες και τα ξύπνησε κι εκείνα μαζί μου.
Ερευνητές στην Αμερική το 2020 εξέτασαν 600 άτομα ηλικίας 27 έως 45 ετών και διαπίστωσαν ότι το 96% ανησυχούσε πολύ ή εξαιρετικά για την ευημερία των πιθανών μελλοντικών παιδιών τους λόγω της κλιματικής κρίσης. Οι γονείς, όπως έχω γράψει ξανά σε αυτές τις σελίδες, θα περίμενε κανείς να είναι οι πιο φανατικοί ακτιβιστές οικολόγοι. Όμως, τελικά, αυτό μου μοιάζει να μας νοιάζει περισσότερο είναι σε ποιο πανεπιστήμιο θα πάνε τα παιδιά μας και ποιες ξένες γλώσσες θα μάθουν και όχι το ότι θα ζήσουν σε ένα κόσμο επικίνδυνο, ασταθή, όπου θα κινδυνεύει διαρκώς η ασφάλεια και η υγεία τους. Δεν συνειδητοποιούμε, ίσως, πως όλα αυτά είναι ένα.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν έχει μόνο τραγικές και τεράστιες ανθρώπινες απώλειες, που δεν τις χωρά η καρδιά. Δυστυχώς έχει και σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Πολλές περιοχές της χώρας δεν θα μπορούν να κατοικηθούν για χρόνια, ίσως και για δεκαετίες. Σκεφτείτε τα εργοστάσια που έχουν ισοπεδωθεί, τις βόμβες που πέφτουν, όλα γεμάτα βαρέα μέταλλα – και αυτά χωρίς καν να (θέλουμε να) σκεφτόμαστε την περίπτωση ενός πυρηνικού ατυχήματος, στο οποίο δυστυχώς έχουμε έρθει πολύ κοντά, ή μιας πυρηνικής σύρραξης. Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο για τους κατοίκους που θα γυρίσουν στη χώρα τους, όσο σύντομα και αν τελειώσει ο πόλεμος αυτός. Τίποτα δεν θα είναι ίδιο ούτε και για εμάς.
Δεν υπάρχει πλανήτης Β
Ο θεωρητικός φυσικός Στίβεν Χόκινγκ, λίγο πριν πεθάνει, έγραψε πως «βρισκόμαστε στην πιο επικίνδυνη στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Έχουμε την τεχνολογία να καταστρέψουμε τον πλανήτη στον οποίο ζούμε, αλλά δεν έχουμε αναπτύξει ακόμη τη δυνατότητα να φύγουμε από αυτόν. Έχουμε μόνο έναν πλανήτη και πρέπει να συνεργαστούμε για να τον προστατεύσουμε». Στο τελευταίο μου παιδικό παραμύθι Γιατί σβήσαμε το γράμμα Β (Εκδόσεις Μεταίχμιο, εικονογράφηση Σάντρα Ελευθερίου) προσπάθησα να μεταφέρω το πνεύμα αυτής της σπουδαίας και συγχρόνως απλής διαπίστωσης –αυτό το madness που είπε ο Gutteres– ότι είμαστε σαν να πλέουμε στο διάστημα, μέσα σε ένα ευάλωτο διαστημόπλοιο που λέγεται Γη, το οποίο συστηματικά διαλύουμε σαν αυτοκαταστροφικοί, φρενοβλαβείς αστροναύτες, που έχουν μάλιστα σηκώσει και όπλα ο ένας εναντίον του άλλου.
Τι μπορεί να κάνει ένας γονιός;
Σίγουρα πρέπει να αγωνιστούμε ακόμα πιο σκληρά. Να κάνουμε πολλά και ταυτόχρονα λίγα. Να καταλαβαίνουμε καθημερινά πως το να σεβόμαστε τον πλανήτη είναι το ίδιο με το να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον και την πολυτιμότητα της ζωής σε κάθε μορφή. Να μάθουμε στα παιδιά μας τη σημασία της καλοσύνης, της ευγνωμοσύνης και της ενσυνειδητότητας. Εύχομαι στα μικρά προσφυγόπουλα από την Ουκρανία να βρουν σύντομα τον δρόμο τους πίσω στα σπίτια τους και στην ξεγνοιασιά. Εύχομαι να διαπιστώσουμε ότι ήταν λάθος που αντιλαμβανόμασταν για πολύ καιρό την αειφορία ως έναν ευσεβή πόθο, ως πολυτέλεια. Η αειφορία είναι ένα με τα ανθρώπινα δικαιώματα, με τη δικαιοσύνη, με την ισότητα και με τη δημοκρατία. Οι «17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ», που και η χώρα μας έχει υπογράψει, είναι οδηγός ευημερίας και ειρήνης. Ως γονείς, αυτή πρέπει να είναι η πιο σημαντική διεκδίκηση μας.
Η Ελένη Ανδρεάδη είναι περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας. Έχει ιδρύσει τη Μη Κερδοσκοπική Οργάνωση «Πράκτορες του Πλανήτη», η οποία προσκαλεί τα παιδιά να σώσουν τον πλανήτη μέσα από μυστικές αποστολές. Τα βιωματικά περιβαλλοντικά προγράμματα της οργάνωσης υλοποιούνται σε δημοτικά σχολεία σε ολόκληρη τη χώρα και έχουν βραβευτεί για την καινοτομία τους από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Όλα τα βιβλία της κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
