Για τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις σε παιδιά και εφήβους κατά την περίοδο της πανδημίας γράφουν οι: Άρτεμις Κ. Τσίτσικα, Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ και Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής  (Ε.Ε.Ε.Ι.), Ελένη Παναγούλη, Παιδίατρος MSC, PhD, ΠΜΣ  «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» και Ακαδ. Υπότροφος Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ και Βάσια Μπούμπα, Ψυχολόγος MSc, ΠΜΣ  «Στρατηγικές Ανάπτυξης της Εφηβικής Υγείας», Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ

AMELIE  ή  «παίζοντας πιάνο για τη γιαγιά»

Χθες τηλεφώνησα στη γιαγιά. Έχω να τη δω τόοοσο καιρό, της μιλώ στο τηλέφωνο και πάντα μου λέει πόσο της λείπουμε και πως ποτέ δεν πίστευε πως θα συμβεί αυτό … (COVID-19 κλπ). Σκέφτεται λέει τον Άλκη (τον αδελφό μου), που διαβάζει για τις Πανελλήνιες, θα ήθελε να του ετοιμάζει πορτοκαλάδα και να μας φέρνει γλυκάκια με φρούτα όπως κάθε Άνοιξη.

Και τότε έπαιξα πιάνο στο ανοικτό ακουστικό!

Και όσο οι νότες πλημμύριζαν το δωμάτιο γέμισα με εικόνες αγάπης και αναμνήσεις με τη γιαγιούλα μας στα Κυριακάτικα τραπέζια, τα γενέθλια, τα μεσημέρια του καλοκαιριού και τα απογεύματα που μας βοηθούσε στα μαθήματα του σχολείου. Από το ακουστικό ακουγόταν πότε φωνές ενθουσιασμού και συγκίνησης, πότε ξεσπάσματα χαράς και χειροκροτήματα και ευχές που δίνουν οι μεγαλύτεροι. Όταν έκλεισα το τηλέφωνο ένιωσα πως είχαμε συνδεθεί δυνατά, είχαμε ζήσει.

Από την πρώτη youth to youth πλατφόρμα we-knowhow.gr

Ο Δεκέμβριος του 2019, με αφετηρία την αναφορά αυξημένων περιστατικών πνευμονίας στην περιοχή Wuhan, της Κίνας, οδήγησε σε μια πανδημία με πρωτόγνωρες μεταβολές του τρόπου ζωής των ανθρώπων και επιπτώσεις στην υγεία και ευεξία τους παγκοσμίως. Συγκεκριμένα, τον Φεβρουάριο 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) διευκρίνισε το αίτιο της κατάστασης αυτής: τον ιό COVID-19, και λόγω του υψηλού ρυθμού μετάδοσης και εξάπλωσης σε παγκόσμιο επίπεδο, στις 11 Μαρτίου 2020 η νόσος χαρακτηρίζεται επίσημα ως πανδημία.

Οι περισσότερες χώρες, για να μπορέσουν να ελέγξουν την εξάπλωση του ιού, επέβαλαν περιοριστικά μέτρα, όπως η υποχρεωτική παραμονή στο σπίτι, η κοινωνική απόσταση, η χρήση μάσκας προσώπου και αντισηπτικού σε κοινόχρηστους χώρους, καθώς και ο περιορισμός των μετακινήσεων. Τα μέτρα για τη διαφύλαξη της Δημόσιας Υγείας άλλαξαν την καθημερινότητα των πολιτών και επηρέασαν τις προτεραιότητες τους, και όλο αυτό το διάστημα –έως σήμερα– όλοι αγωνιζόμαστε να λύσουμε τα ζητήματα που προκύπτουν, υγειονομικά και κοινωνικά. Άξια αναφοράς κρίνεται η επίδραση της πανδημίας σε ευάλωτες ομάδες, όπου προϋπήρχαν χρόνια νοσήματα υγείας ή σημαντική ψυχοκοινωνική δυσλειτουργία.

Οι προαναφερθείσες μεταβολές της καθημερινότητας αναπόφευκτα επηρέασαν τα παιδιά, τους εφήβους και τους νεαρούς ενήλικες λόγω των σημαντικών και αιφνίδιων μεταβολών της καθημερινότητας. Ανατροπές όπως το κλείσιμο των σχολείων και των πανεπιστημίων, ο περιορισμός στο σπίτι και η επιβολή κοινωνικής απόστασης, μείωσε σε μεγάλο βαθμό την αλληλεπίδραση με φίλους, περιόρισε τις κοινωνικές τους συναναστροφές και επηρέασε την καθημερινότητά τους, εισάγοντας την διαδικτυακή εκπαίδευση και τη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών ως απαραίτητη. Ιδιαίτερη πρόκληση, επίσης, αποτέλεσε η καραντίνα για τους γονείς με παιδιά και εφήβους που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες μαθησιακές και αναπτυξιακές ανάγκες.

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία και στοιχεία από εμπειρικές καταγραφές στη χώρα μας, οι βασικότερες επιπτώσεις σχετικά με την παραμέληση/κακοποίηση παιδιών και εφήβων κατά την περίοδο αυτή μπορούν να συνοψιστούν στις παρακάτω: 

Ενδοοικογενειακή βία

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ο εγκλεισμός – σε συνδυασμό με τις ψυχοκοινωνικές δυσκολίες που σχετίζονται με τον COVID-19 όπως το έντονο άγχος και το καταθλιπτικό συναίσθημα, αναμενόμενα οδήγησαν σε αυξημένα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας και παιδικής κακοποίησης, συμπεριλαμβανομένης και της σεξουαλικής κακοποίησης. Επίσης, η αναγκαστική αλληλεπίδραση μεταξύ πιθανών θυμάτων και θυτών λόγω του εγκλεισμού  στο οικιακό περιβάλλον ήταν αναμενόμενο να οδηγήσει σε αύξηση του αριθμού ευκαιριών για ενδοοικογενειακή κακοποίηση. Πράγματι, τις πρώτες εβδομάδες του εγκλεισμού και της εφαρμογής μέτρων περιορισμού των μετακινήσεων παρατηρήθηκε αύξηση της άσκησης σωματικής και σεξουαλικής βίας, με την ενδοοικογενειακή βία να εμφανίζει αύξηση της τάξης του 12%. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την αύξηση που καταγράφηκε στις τηλεφωνικές κλήσεις σε γραμμές υποστήριξης για την ενδοοικογενειακή βία. Τα ποσοστά αύξησης κυμαίνονται από 22% μέχρι 75%, με τα μεγαλύτερα να καταγράφονται στις χώρες της Νοτίου Αμερικής,  αλλά και σε Ευρωπαϊκές χώρες όπως η Κύπρος.

Επιπλέον, άτομα με ύποπτα συμπτώματα για λοίμωξη COVID-19 ή διαγνωσμένα με COVID-19 είχαν περισσότερες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν βία (ψυχολογική ή σωματική). Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ, άτομα με επιβεβαιωμένη  λοίμωξη COVID-19 είχαν περίπου 3,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν ψυχολογική βία από το σύντροφο τους και 2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν σωματική βία. Αντίστοιχη ήταν και η εκτίμηση της αύξησης της σωματικής βίας στα παιδιά, με ποσοστά που κυμαίνονταν από 20% έως 32%, ανάλογα με τον τόπο κατοικίας.

Ωστόσο, στη συνέχεια παρατηρήθηκε μείωση των ποσοστών αυτών ή καταγραφή μικρότερων ποσοστών από τα αναμενόμενα. Σε μελέτη που διεξήθχη στο Ηνωμένο Βασίλειο, καταγράφηκε μείωση της ενδοοικογενειακής βίας σε ποσοστό 45% και μείωση της κακοποίησης των παιδιών σε ποσοστό 41%, σε σχέση με το παρελθόν.  Ανάλογες μειώσεις καταγράφηκαν και από άλλους συγγραφείς. Είναι πιθανό ότι η μείωση της καταγεγραμμένης οικιακής κακοποίησης που διαπιστώθηκε στις μελέτες αυτές να είναι πραγματική, και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα της μείωσης της εξωτερικής πίεσης που ασκείται σε ένα νοικοκυριό, για παράδειγμα, της μειωμένης κατανάλωσης αλκοόλ σε μπαρ ή λιγότερων ωρών εργασίας κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού. Ωστόσο, η μείωση της καταγεγραμμένης οικιακής κακοποίησης θεωρήθηκε πιο πιθανό και από τους ίδιους τους συγγραφείς να αντικατοπτρίζει τη μείωση αναφοράς και καταγραφής. Συγκεκριμένα, η κοινωνική αποστασιοποίηση μπορεί να έχει αυξήσει τη δυσκολία αναφοράς οικιακής κακοποίησης, ειδικά εάν ο δράστης παρέμενε αναγκαστικά στον ίδιο χώρο, και ακόμη περισσότερο στις περιπτώσεις που οι αποδέκτες της βίας ήταν παιδιά.  Σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν ενδείξεις ανησυχητικής αύξησης του αριθμού των θυμάτων που δεν έχουν πρόσβαση στη βοήθεια που χρειάζονται.

Παράλληλα, ένας άλλος λόγος που οδήγησε στη μειωμένη καταγραφή περιστατικών βίας ειδικά απέναντι στα παιδιά ήταν και το κλείσιμο των σχολείων. Όταν τα σχολεία δεν είναι σε λειτουργία, οι περιπτώσεις κακομεταχείρισης παιδιών είναι πιο πιθανό να περάσουν απαρατήρητες και χωρίς αναφορά.

Άλλες ψυχοκοινωνικές και εκπαιδευτικές συσχετίσεις

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, παιδιά, έφηβοι και νεαροί ενήλικοι παρέμειναν σπίτι, περιόρισαν τις μετακινήσεις στις απολύτως απαραίτητες και απομονώθηκαν κοινωνικά, λόγω του κλεισίματος των σχολείων και των πανεπιστημίων. Η απώλεια της καθημερινής επαφής με τους φίλους, η αβέβαιη ακαδημαϊκή πορεία και η χρήση της τηλεκπαίδευσης, δημιούργησε μια νέα πραγματικότητα. Οι ώρες μπροστά από μια οθόνη, όχι μόνο για εξυπηρέτηση εκπαιδευτικών σκοπών, αλλά και για κοινωνικοποίηση και ψυχαγωγία, αυξήθηκαν, με αποτέλεσμα, τη συστηματική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, του διαδικτυακού παιχνιδιού και της προβολής ταινιών. Συνέπεια όσων αναφέρθηκαν παραπάνω, ήταν η μείωση της σωματική άσκησης, με τους ειδικούς, να τονίζουν τη σημασία της ένταξής της στην καθημερινότητα, ώστε να αποφευχθούν οι αντίστοιχες επιπτώσεις.

Επιπλέον, αντιμέτωποι με καινούριες προκλήσεις λόγω της πανδημίας, εκτός από τα παιδιά, τους εφήβους και τους νεαρούς ενήλικους, ήρθαν αναπόφευκτα και οι γονείς τους. Σημαντικό εύρημα, αποτέλεσε το γεγονός, πως πολλές ήταν οι περιπτώσεις, όπου οι γονείς εμφανίζονταν περισσότερο αγχωμένοι, με μεγαλύτερες διακυμάνσεις στη διάθεσή τους και αυξημένη ανησυχία για τις επιπτώσεις του COVID-19 στα παιδιά τους. Ιδιαίτερα, οι γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες, βίωσαν ακόμη πιο έντονες εναλλαγές στη διάθεσή τους, με το αίσθημα του φόβου, να είναι κυρίαρχο. Αξιοσημείωτη ήταν η προσπάθεια που κατέβαλαν για την εύρεση δραστηριοτήτων, όπως το διάβασμα και η άσκηση, με σκοπό τη μείωση των επιπέδων του στρες.  

Θετικές επιδράσεις

Πέρα από τις αρνητικές συνέπειες που περιεγράφηκαν παραπάνω, η περίοδος της καραντίνας και του εγκλεισμού θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ορισμένες φορές ως ευκαιρία για αξιοποίηση του χρόνου με τρόπο ευεργετικό.  Η χρήση της τεχνολογίας φάνηκε να έχει και θετικές επιδράσεις, καθιστώντας τους επαγγελματίες υγείας (γιατρούς, ψυχιάτρους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς κ.α), διαθέσιμους μέσω ψηφιακών πλατφορμών, συμβάλλοντας έτσι, στον περιορισμό και έλεγχο των αγχωδών εκδηλώσεων, των καταθλιπτικών συμπτωμάτων, καθώς και όλων των προβληματισμών, τόσο παιδιών, εφήβων και νεαρών ενηλίκων, όσο και των γονέων τους.

Ακόμη, θα μπορούσε να υποστηριχθεί, πως μέσα σε αυτό το διάστημα, δόθηκε ο απαιτούμενος χρόνος, αλλά και η ευκαιρία σε όλους, να επαναπροσδιορίσουν στόχους, να ενδυναμώσουν σχέσεις με οικεία πρόσωπα, να κάνουν όνειρα, να εκτιμήσουν τα κεκτημένα και να ανεβάσουν τον πήχη αξιών. Όλα τα παραπάνω, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικής και συλλογικής εξέλιξης, που λόγω της καθημερινότητας και των γρήγορων ρυθμών ζωής, δεν είναι λίγες οι φορές που υποτιμώνται και παραβλέπονται ως  δευτερευούσης σημασίας.

Κατά τη διάρκεια του μήνα Απριλίου 2020, την περίοδο του #ΜΕΝΟΥΜΕ ΣΠΙΤΙ, οι κλήσεις στη Γραμμής «ΜΕΥποστηρίζω» 8001180015 που λειτουργεί καθημερινά 9.00-15.00, χωρίς χρέωση στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ), Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π & Α Κυριακού» τετραπλασιάστηκαν σε αριθμό.  Τηλεφώνησαν κυρίως γονείς, στην πλειονότητα εφήβων αγοριών (αναλογία 3:1) για θέματα που αφορούσαν κυρίως την δυσλειτουργική χρήση του διαδικτύου. Υπήρξαν περιπτώσεις αγοριών με συμπεριφορά εξάρτησης που εκφράστηκαν με βία όταν οι γονείς προσπάθησαν να βάλουν όρια, ενώ άλλοι γονείς – συχνότερα κοριτσιών – ανέφεραν υπερβολική χρήση των κοινωνικών δικτύων και απομόνωση, παραμέληση της μελέτης και διατροφικές παρεκτροπές. Σε πολλά παιδιά έλειπε η καθημερινότητα του σχολείου, οι φίλοι τους και η δομημένη καθημερινότητα, ενώ άλλα ανέφεραν ότι τα διαδικτυακά μαθήματα τα δυσκολεύουν και σίγουρα δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το μάθημα μέσα στην τάξη. Τα παιδιά της Γ΄ Λυκείου χρειάστηκε να προσαρμοστούν σε πολλά επίπεδα και να διαχειριστούν τις προκλήσεις της καραντίνας και επιπλέον το άγχος της εξεταστικής περιόδου και της μελλοντικής μετάβασης.

Παράλληλα λειτούργησε η πρώτη πλατφόρμα youth to youth “we-knowhow.gr” υπό την αιγίδα του Ευρωπαϊκού προγράμματος SELMA, με την υποστήριξη της Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (Ε.Ε.Ε.Ι.). Τα παιδιά διψώντας για επικοινωνία και δημιουργική έκφραση στέλνουν καθημερινά έργα ζωγραφικής, ερωτήσεις, e-mails, κείμενα με απόψεις ή σκέψεις, συμβουλές, γνώμες, φωτογραφίες με σχόλια και επικοινωνούν στα κοινωνικά δίκτυα, μέσα από ένα ιδιαίτερα θετικό περιβάλλον δημιουργικής χρήσης της τεχνολογίας. Υπάρχουν πολλές θεματικές, videos ενημέρωσης με βάση τις ερωτήσεις τους και την επικαιρότητα. Έχει δημιουργηθεί μία μεγάλη παρέα που όλο μεγαλώνει και δυναμώνει, ξεχειλίζει αισιοδοξία και θετική σκέψη.

Μπορείτε να επισκεφθείτε την πρώτη youth to youth πλατφόρμα στο we–knowhow.gr και να παρακολουθήσετε τη διαδικτυακή ενημερωτική συνάντηση που διοργανώθηκε από την Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Αττικής, σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» με γενικό θέμα: «Παιδιά και έφηβοι στις μέρες του #ΜΕΝΟΥΜΕ ΣΠΙΤΙ: ενημέρωση για την πανδημία COVID 19», στον σύνδεσμο https://youtu.be/G0vuvAlY8Ko. Συμμετείχαν επίσης τα δίκτυα του ΟΚΑΝΑ και του προγράμματος «Από το Α έως το Ω : μια Ακαδημία για Γονείς» της Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (Ε.Ε.Ε.Ι.)

Βιβλιογραφία

Davis M, Gilbar O & Padilla-Medina D. Intimate Partner Violence Victimization and Perpetration among U.S. Adults during COVID-19: A Brief Report. medRxiv [Internet].2020; Available from: https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.06.08.20125914v1

Dong, H., Yang, F., Lu, X. and Hao, W.. Internet Addiction and Related Psychological Factors Among Children and Adolescents in China During the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Epidemic. Frontiers in Psychiatry, 11.

Du L, Gu YB, Cui MQ et al. Investigation on demands for antenatal care services among 2002 pregnant women during the epidemic of COVID-19 in Shanghai. Zhonghua Fu Chan Ke Za Zhi. 2020; 55:160-165.

Francesca degli Espinosa. A Model of Support for Families of Children with Autism Living in the COVID-19 Lockdown: Lessons from Italy [Internet]. Available from: ORCID iD: https://orcid.org/0000-0002-5733-3709

Gagliano A, Villani PG, Co’ FM, Manelli A, Paglia S, Bisagni PAG, et al. COVID-19 Epidemic in the Middle Province of Northern Italy: Impact, Logistics, and  Strategy in the First Line Hospital. Disaster Med Public Health Prep. 2020 Mar 24;1-5.

Gao J, Zheng P, Jia Y, Chen H, Mao Y, Chen S, et al. Mental health problems and social media exposure during COVID-19 outbreak. PloS One. 2020;15(4):e0231924.

Halford E, Dixon A, Farrell G. et al. Crime and coronavirus: social distancing, lockdown, and the mobility elasticity of crime. Crime Sci 2020; 9(11).

Jiao WY, Wang LN, Liu J, Fang SF, Jiao FY, Pettoello-Mantovani M, et al. Behavioral and Emotional Disorders in Children during the COVID-19 Epidemic. J Pediatr. 2020 Jun;221:264-266.e1.

Lee TY, Zhong Y, Zhou J, He X, Kong R, Ji J. The outbreak of coronavirusdisease in China: Risk perceptions, knowledge, and information sources among prenatal and postnatal women. Women Birth. 2020. doi:10.1016/j.wombi.2020.05.010.

Liang L, Ren H, Cao R, et al. The Effect of COVID-19 on Youth Mental Health. Psychiatr Q 2020. doi:10.1007/s11126-020-09744-3.

LI Shao-wen, WANG Yue, YANG Yuan-yuan, LEI Xiao-mei, YANG Yu-feng. Investigation on the influencing factors for anxiety related emotional disorders of children and adolescents with home quarantine during the prevalence of coronavirus disease 2019. Second Affil Hosp Xi′an Jiaotong Univ Xi′an Shaanxi 710004 China.

Oosterhoff B, Palmer CA, Wilson J, Shook N. Adolescents’ Motivations to Engage in Social Distancing during the COVID-19 Pandemic: Associations with Mental and Social Health. J Adolesc Health [Internet]. 2020 May 8; Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7205689/.

World Vision report, COVID-19 Aftershocks: A perfect storm: Millions more children at risk of violence under lockdown and into the ‘’new normal’’, May 2020 [Internet]. Available from: https://www.wvi.org/publications/report/coronavirus-health-crisis/covid-19-aftershocks-perfect-storm

Xiang M, Zhang Z, Kuwahara K. Impact of COVID-19 pandemic on children and adolescents’ lifestyle behavior larger  than expected. Prog Cardiovasc Dis. 2020 Apr 29;

Xie X, Xue Q, Zhou Y, et al. Mental Health Status Among Children in Home Confinement During the Coronavirus  Disease 2019 Outbreak in Hubei Province, China. JAMA Pediatr. 2020 Apr 24;

youngminds.org.uk. 1.   Youth Minds report,  Coronavirus: Impact on young people with mental health needs [Internet]. Available from: https://youngminds.org.uk/about-us/reports/coronavirus-impact-on-young-people-with-mental-health-needs/

Zhang J, Shuai L, Yu H, Wang Z, Qiu M, Lu L, et al. Acute stress, behavioural symptoms and mood states among school-age children with  attention-deficit/hyperactive disorder during the COVID-19 outbreak. Asian J Psychiatry. 2020 Apr 9;51:102077.

Zhou S-J, Zhang L-G, Wang L-L, Guo Z-C, Wang J-Q, Chen J-C, et al. Prevalence and socio-demographic correlates of psychological health problems in  Chinese adolescents during the outbreak of COVID-19. Eur Child Adolesc Psychiatry. 2020 May 3;1–10.