Στις μέρες μας, το διαδίκτυο χρησιμοποιείται ευρέως από παιδιά και εφήβους, οι οποίοι γενικά παρουσιάζουν υψηλό επίπεδο ικανότητας διαχείρισης της τεχνολογίας. Οι έφηβοι, πλέον, κοινωνικοποιούνται, εκπαιδεύονται, ερωτεύονται, ψυχαγωγούνται με τρόπους που είναι πολύ διαφορετικοί από αυτούς των γονιών τους.
Για πολλά χρόνια, από τότε που η μόρφωση έγινε μαζική και δικαίωμα όλων και αυξήθηκε κατά πολύ το ποσοστό του πληθυσμού που έχει πρόσβαση στην εκπαίδευση, ένας από τους κύριους στόχους των εκπαιδευτικών μοντέλων ήταν η επανεκπαίδευση του εγκεφάλου με γνώμονα την ομιλία, ώστε να αναπτυχθεί η ικανότητα της ανάγνωσης και της μάθησης μέσω του διαβάσματος. Η εκπαίδευση αυτού του τύπου, απασχολούσε τους μαθητές αρκετές ώρες την ημέρα, πέντε ημέρες την εβδομάδα, και απαιτούσε την εστιασμένη προσοχή τους. Αφού κατακτήθηκε αυτός ο τρόπος εκμάθησης, κληθήκαμε να επαν-εκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλό μας για μάθηση μέσα από την τηλεόραση. Στην εποχή της εικόνας, η τελευταία αντικατέστησε το κείμενο, ενώ παρείχε νέες δυνατότητες εκπαίδευσης και υψηλή ταχύτητα εκμάθησης.
Εγκέφαλος «υπερκειμένου»
Τα πράγματα αλλάζουν και πάλι. Τα παιδιά επαν-εκπαιδεύουν με ταχύτητα τον εγκέφαλό τους με σύγχρονους τρόπους σκέψης και μάθησης, πολλοί από τους οποίους είναι αντίθετοι με τους παραδοσιακούς τρόπους. Τα παιδιά που μεγάλωσαν με τον υπολογιστή και το διαδίκτυο σκέφτονται διαφορετικά από τους ενήλικους. Αναπτύσσουν έναν εγκέφαλο «υπερκειμένου». Πηδούν από θέμα σε θέμα. Οι γνωστικές δομές τους είναι παράλληλες, όχι διαδοχικές, και χειρίζονται ταυτόχρονα πολλαπλές καταστάσεις. Οι διαδικασίες γραμμικής σκέψης, που κυριαρχούν στα παραδοσιακά εκπαιδευτικά συστήματα, φαίνεται ότι στην πραγματικότητα καθυστερούν τη μάθηση για εγκεφάλους που αναπτύσσονται μέσω της διαδικασίας των ηλεκτρονικών παιχνιδιών και της περιήγησης στο διαδίκτυο. Οι έφηβοι, όταν βρίσκονται στον υπολογιστή, χρησιμοποιούν διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου και παρουσιάζουν διαφορές από τους μεγάλους στον τρόπο σκέψης.
Οδηγίες χρήσης
Συμπερασματικά, το διαδίκτυο είναι ένα καταπληκτικό εργαλείο, που ωστόσο χρειάζεται οδηγίες χρήσης. Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν έχουν πλήρως αναπτυχθεί και δεν μπορούν να αναγνωρίσουν τους κινδύνους που κρύβει η «βιομηχανία» του. Τα μικρά παιδιά που εκτίθενται για περισσότερο χρόνο σε ατομικές οθόνες (tablet/smartphone) έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν καθυστέρηση στις εκφραστικές γλωσσικές τους δεξιότητες (δηλαδή καθυστέρηση στην ικανότητα τους να λένε λέξεις και προτάσεις), ενώ έχει υπολογιστεί ότι για κάθε 30’ αύξησης στην καθημερινή χρήση, υπάρχει 49% αυξημένος κίνδυνος καθυστέρησης της έκφρασης της γλώσσας. Τα μικρά παιδιά που παρακολουθούν περισσότερα βίντεο λένε και λιγότερες λέξεις. Για κάθε επιπλέον ώρα βίντεο που παρακολουθούν βρέφη ηλικίας 8 έως 16 μηνών σε μια μέρα, λένε κατά μέσο όρο 6 έως 8 λιγότερες λέξεις.
Η υπεραπασχόληση με το διαδίκτυο από την παιδική μέχρι και την εφηβική ηλικία, η συνύπαρξη κάποιας ψυχοκοινωνικής δυσκολίας, ο σχολικός εκφοβισμός και η οικογενειακή δυσλειτουργία (βία στην οικογένεια, διαζύγιο γονέων, έλλειψη επικοινωνίας) είναι σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ομαλότητα της χρήσης του. Δυστυχώς, επειδή πρόκειται για συχνά κοινωνικά φαινόμενα, πλέον αναφερόμαστε όλο και περισσότερο σε συμπεριφορές εξάρτησης παιδιών και εφήβων από το διαδίκτυο.
Ο ρόλος της COVID-19
Η ανθρωπότητα βιώνει μία σοβαρή κρίση δημόσιας υγείας. Μετά την εκδήλωση της πανδημίας του κορονοϊού προκλήθηκε σημαντική δυσλειτουργία στις κοινότητες, ιδιαίτερα αγχογόνος για τα μέλη τους, πόσο μάλλον για την κοινότητα των εφήβων, όπου το άγχος είναι κυρίαρχο συναίσθημα, χωρίς να έχουν ακόμα τα εργαλεία να το διαχειρίζονται και τους τρόπους να το αποβάλλουν. Ο φόβος για τη νόσο και τις επιπτώσεις της, η ανασφάλεια για το μέλλον, το αίσθημα απώλειας και η διατάραξη της καθημερινότητας δημιούργησαν σύγχυση και θυμό, συναισθήματα δύσκολα διαχειρίσιμα. Η νέα πραγματικότητα περιελάμβανε μεταξύ άλλων την απώλεια της καθημερινής επαφής με συνομήλικους, το κλείσιμο των σχολείων, την τηλεκπαίδευση και μια αβέβαιη ακαδημαϊκή σταδιοδρομία.
Εκτός από τις κοινωνικοσυναισθηματικές επιπτώσεις, η πανδημία και οι καταστάσεις εγκλεισμού είχαν επιπτώσεις και στη χρήση του διαδικτύου, κυρίως από τα παιδιά και τους εφήβους. Μελέτες σε όλο τον κόσμο ανέδειξαν σημαντικά ποσοστά αύξησης χρήσης και κατάχρησής του. Η καθημερινή ενασχόληση και ο χρόνος χρήσης του κινητού τηλεφώνου αυξήθηκαν, ενώ η αποστολή γραπτών μηνυμάτων προτιμήθηκε από την τηλεφωνική επικοινωνία σε μεγάλο βαθμό, ελαχιστοποιώντας έτσι ακόμα και τη γλωσσική έκφραση. Παρατηρήθηκε, βέβαια, και αύξηση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ιδιαίτερα από τους εφήβους. Επιπλέον, γονείς και παιδιά που εμφάνιζαν άγχος είχαν αυξημένες πιθανότητες να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο και τις ηλεκτρονικές συσκευές περισσότερο απ’ ό,τι συνήθως. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας, παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση στην έκθεση των παιδιών σε οθόνες. Η αντίθεση μεταξύ τού πριν και του μετά τα μέτρα είναι τεράστια: Τα αγόρια περνούσαν 5 ώρες/ημέρα κατά τη διάρκεια της καραντίνας, σε αντίθεση με 2,1 ώρες/ημέρα πριν, ενώ τα κορίτσια περνούσαν 4,7 ώρες/ημέρα σε αντίθεση με 1,9 πριν. Τα παιδιά μεταξύ 2 και 5 ετών αύξησαν τον χρόνο οθόνης κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού κατά 2,2 ώρες/ημέρα, τα παιδιά 5-12 ετών κατά 2,9 ώρες/ημέρα, ενώ οι έφηβοι 13-16 ετών κατά 3,3 ώρες/ημέρα.
Προφανώς, αυτή η συνθήκη δεν είναι αυτούσια, αλλά προκαλεί έναν καταρράκτη επιπτώσεων στην καθημερινότητα και στην ομαλότητα της ζωής και της υγείας των παιδιών και των εφήβων. Ο αυξημένος χρόνος οθόνης και τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης οδήγησαν σε μειωμένη σωματική δραστηριότητα, ξεκινώντας μια σειρά επιπτώσεων, των οποίων η σοβαρότητα και το εύρος θα αξιολογηθούν έπειτα από πολλά χρόνια.
Η πρόληψη είναι η σημαντικότερη δράση απέναντι στις συμπεριφορές διαδικτυακής εξάρτησης. Η σωστή διατροφή, η επαφή με την άθληση, η επικέντρωση στις διαφυλικές σχέσεις, η εκπαίδευση στην ασφάλεια στον ψηφιακό κόσμο και στις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου και προς την κατεύθυνση της ορθής διαδικτυακής και γενικότερα ηλεκτρονικής δραστηριότητας, πρέπει είναι οι πυλώνες της προληπτικής μας δράσης για να προστατέψουμε τα παιδιά.
Ο Αθανάσιος Θήριος είναι παιδίατρος MSc – Ακαδημαϊκός Υπότροφος ΕΚΠΑ. Μονάδα Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ), Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών
