Διάβασα το βιβλίο Μητέρες. Μια αντισυμβατική ιστορία, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο σε μετάφραση της Στέλλας Κάσδαγλη, (η οποία έκανε εξαιρετική δουλειά πάνω σε ένα δύσκολο κείμενο), αργά, προσεκτικά, απολαμβάνοντας κάθε του λέξη. Η συγγραφέας του, η Βρετανίδα Σάρα Νοτ, φεμινίστρια και ιστορικός, διδάσκει Αμερικανική και Ατλαντική Ιστορία, Ιστορία του Φύλου και της Μητρότητας και Ιστορικές Μεθόδους στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα.

Το βιβλίο της είναι ένα παράξενα γοητευτικό υβρίδιο ιστορικής/ανθρωπολογικής διατριβής, λογοτεχνίας, μαρτυρίας και καταγραφής προσωπικών βιωμάτων και αφορά την ‒αποσιωπημένη από την επίσημη ιστορία‒ ιστορία της μητρότητας. Ο πρωτότυπος τίτλος, Mother, χρησιμοποιείται ως ρήμα γιατί ως τέτοιο αντιλαμβάνεται η συγγραφέας τη μητρότητα ‒το «να κάνεις παιδί», κάτι που στα ελληνικά δεν αποδίδεται, αλλά δεν επηρεάζει καθόλου την αναγνωστική απόλαυση και τη βαθιά κατανόηση των όσων διαβάζουμε.

Η Νοτ, μπαίνοντας στο ταξίδι της μητρότητας (το οποίο για εκείνη περιλάμβανε τις ακόλουθες στάσεις: σκέψη, σύλληψη, αποβολή, πένθος, σύλληψη, εγκυμοσύνη, τοκετός, λοχεία, άδεια μητρότητας, ανατροφή βρέφους, επιστροφή στην εργασία, σύλληψη, εγκυμοσύνη, τοκετός), μπήκε ταυτόχρονα και σε ένα άλλο, παράλληλο ταξίδι: Αυτό της καταγραφής μιας μεταβαλλόμενης ανά τους αιώνες εμπειρίας της μητρότητας, σε διαφορετικές κοινωνίες και χρονικές περιόδους, που προχωρούσε παράλληλα με τη δική της πορεία.

Τι σήμαινε να είσαι μητέρα στο παρελθόν;

Όταν η διακεκριμένη ιστορικός αποφάσισε να κάνει παιδί, έθεσε αυτό το ερώτημα στον εαυτό της. Ωστόσο δυσκολεύτηκε να βρει επίσημες ιστοριογραφικές καταγραφές που αφορούσαν τη μητρότητα. Και αυτό διότι ανέκαθεν τους ιστορικούς απασχολούν θέματα όπως οι πόλεμοι, οι πολιτικές εξελίξεις και οι επαναστάσεις, αλλά οι λεπτομέρειες του ερχομού στον κόσμο και της καθημερινής φροντίδας ενός μωρού τούς αφήνουν παγερά αδιάφορους. Πολλές πτυχές της μητρότητας, τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος, παραβλέπονται ή λησμονιούνται, είτε ως ιδιωτικές είτε ως ασήμαντες είτε ως συνηθισμένες/δεδομένες.

Έτσι η Νοτ αναζήτησε πληροφορίες και στοιχεία ‒ή μάλλον θραύσματα πληροφοριών και στοιχείων‒ όχι σε μεγαλειώδη αφηγήματα, αλλά σε ανεκδοτολογικές διηγήσεις, όπως επιστολές, ημερολόγια, δικαστικά αρχεία, σημειώσεις, εφημερίδες, προκηρύξεις, καταγεγραμμένες προφορικές μαρτυρίες, εγχειρίδια, βιβλία, ποιήματα, ακόμα και ζωγραφιές, κυρίως στις Η.Π.Α και στη Μεγάλη Βρετανία. Και από αυτές τις αποσπασματικές εμπειρίες συνέθεσε μια ιδιότυπη, αντισυμβατική σε κάθε περίπτωση, ενιαία ανθρωπολογική αφήγηση, ένα πλέγμα από μικροσκοπικές σκηνές, στο οποίο εντάσσει εμβόλιμα και τα προσωπικά της μικρά και μεγάλα καθημερινά βιώματα, από την αποβολή ως την κύηση, τον τοκετό και τη βρεφική ηλικία των δύο της παιδιών, διερευνώντας τη μητρότητα ως μια διαρκώς μεταβαλλόμενη εμπειρία κατά διάρκεια των τελευταίων αιώνων, για τις περιόδους και τις περιοχές για τις οποίες μπόρεσε να εντοπίσει υλικό.

Πώς δημιουργήθηκε το βιβλίο

Η μελέτη αυτή έχει μια ασυνήθιστη δομή, καθώς «πετάγεται» από τη μια αφήγηση στην άλλη. Η Νοτ διακόπτει τη μια μαρτυρία με μια άλλη, όπως η ύπαρξη ενός μωρού διακόπτει και κατακερματίζει τη ζωή της μητέρας του, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ο ρυθμός αυτός της διαρκούς ασυνέχειας δεν με δυσκόλεψε, αντιθέτως με γοήτευσε, με συνεπήρε και θαύμασα την ικανότητα της συγγραφέα να εμπλέκει με τόση μαεστρία όλες τις ιστορίες που παραθέτει, δημιουργώντας ένα ρέον, συνεχές κείμενο.

Ταυτόχρονα με τις διακεκομμένες καταγραφές, η Νοτ έχει διαμοιράσει το υλικό της σε 22 διακριτά μεταξύ τους κεφάλαια, το καθένα μάλιστα με αναλυτικές σημειώσεις επί των πηγών, που ακολουθούν μια γραμμική πορεία: από τη σκέψη μιας γυναίκας να γίνει μάνα μέχρι τη στιγμή που το μωρό γίνεται πλέον παιδί. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η συγγραφέας συνειδητά αφήνει εντελώς εκτός αφήγησής της τους ενδομήτριους, βρεφικούς, νηπιακούς και μητρικούς θανάτους, πλην της δικής της αποβολής και κάποιων αναφορών που δεν μπορούσαν να παραληφθούν για την οικονομία του κειμένου· έτσι, αν λάβουμε υπόψη μας τον μεγάλο αριθμό της θνησιμότητας εμβρύων, βρεφών, μωρών, νηπίων, εγκύων και λεχώνων μέχρι πριν από μισό αιώνα, βλέπουμε ότι η Νοτ επιλέγει να εξετάσει ιστορικά τη μητρότητα ως επίτευγμα, ως επιτυχία, ως θετική εμπειρία παρά τις τεράστιες δυσκολίες της, ως κατάφαση (ζωή) και όχι ως ματαίωση (θάνατος).

Η προσωπική μου ανάγνωση

Σε κάθε κεφάλαιο, τοποθετούσα τον εαυτό μου στη θέση των τόσο διαφορετικών μεταξύ τους πρωταγωνιστριών. Σύγκρινα τα όσα διάβαζα με όσα έζησα εγώ, με τις δικές μου εμπειρίες μητρότητας, κάνοντας διαρκώς συνδέσεις και αναζητώντας λαίμαργα ομοιότητες και διαφορές. Καθώς προχωρούσαν οι σελίδες, διαπίστωνα πόσο διαφορετικά ζούσαν και συνεχίζουν να ζουν οι μανάδες και τα μωρά τους, ανάλογα με την εποχή, τον τόπο, την κουλτούρα, τη μόδα, τις συνθήκες, την κοινωνικο-οικονομική τους κατάσταση… Κι όλο αυτό ήταν και μια μεγάλη ανακούφιση. Διότι μέσα από τις σελίδες του βιβλίου γίνεται κατανοητό ότι δεν υπάρχουν απαραίτητα σωστοί και λάθος τρόποι ανατροφής των μωρών. Η κάθε εποχή, η κάθε κοινωνία, η κάθε τάξη, η κάθε οικογένεια, η κάθε μητέρα έχει τις δικές της συνήθειες, που στους Άλλους πιθανότατα φαντάζουν από αλλόκοτες έως και τρομακτικές ή επικίνδυνες {π.χ. η Ότις Μπέργκερ ήπιε 4 ουίσκι για να ξεκινήσει ο τοκετός της/ τα νεογέννητα μωρά τυλίγονταν σε βρύα και τομάρια από σκίουρους ή νυφίτσες/ το παιδί έκλαιγε πολύ, του έδωσα λίγο Ντάλμπις (κατευναστικό σκεύασμα)/ένα παιδί γεννήθηκε με όψη κόκκινη, επειδή η μητέρα του κατανάλωσε αστακό όσο ήταν έγκυος κ.ά}, όμως με αυτές πορεύεται και με αυτές κατορθώνει να γεννήσει μωρά, να τα μεγαλώσει και να τα κάνει υγιή παιδιά, εφήβους, ενήλικους.

Κοινός τόπος στις περισσότερες ιστορίες, κάτι που σταδιακά έχει αρχίσει να μεταβάλλεται, είναι η γυναικεία αλληλεγγύη (ή η κοινωνική υποχρέωση αλληλεγγύης), η εμπλοκή και η παρουσία πολλών γυναικών, κάθε ηλικίας, με διαφορετικούς ρόλους η καθεμιά, στη γέννηση και στην ανατροφή των μωρών ανά τους αιώνες, και ο «διακοσμητικός» ή ακόμα και ανύπαρκτος ρόλος των ανδρών σε κάθε στάδιο της μητρότητας, πλην, φευ, της στιγμής της σύλληψης.

Το άκουσμα

Στο βιβλίο υπάρχουν εκατοντάδες αξιοσημείωτες, αξιοπερίεργες, αξιομνημόνευτες αναφορές και νομίζω πως δεν μπορώ ή δεν θέλω να παραθέσω έστω και λίγες από αυτές, γιατί θα στερήσω από τη μελλοντική αναγνώστρια τη μαγεία τής ανακάλυψής τους. Επιλέγω να αναφερθώ μόνο σε κάτι που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, σε κάτι που οι σύγχρονες γυναίκες μάλλον υποτιμάμε λόγω της ιατρικής προόδου: Στο άκουσμα του μωρού, στο οποίο η Νοτ αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο. Για όσες γεννήσαμε από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και έπειτα και κάναμε υπερήχους κάθε λίγο και λιγάκι (τα τελευταία χρόνια προβλέπονται τουλάχιστον τρεις μέχρι τις 16 εβδομάδες), το άκουσμα ήταν απλώς ένα ψυχολογικό ορόσημο, που σήμαινε πως το μωρό μας μεγάλωσε αρκετά, ώστε να μας δίνει το «παρών» με τις ενδομήτριες κινήσεις του. Όμως, πολύ πριν ακούσουμε το μωρό, γνωρίζαμε ότι είμαστε έγκυες, είχαμε στα χέρια μας ένα θετικό τεστ, μια υψηλή Β-χοριακή και κάμποσες υπερηχογραφικές φωτογραφίες του κυήματος, μέσα από τις οποίες το είχαμε ήδη «γνωρίσει». Αλλά μέχρι πρόσφατα το άκουσμα, αυτό το πρωτόγνωρο φτερούγισμα στο μαλακό υπογάστριο μετά το πρώτο τρίμηνο, ήταν η αίσθηση που αποτελούσε το πρώτο σίγουρο σημάδι μιας επιθυμητής ή ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης, ήταν ένας φορτισμένος όρος για τις κινήσεις που κάνει μέσα στη μήτρα το μωρό και επιβεβαιώνει την ύπαρξή του, οδηγώντας τη μέλλουσα μητέρα στο να τροποποιήσει πλέον τη ζωή της με βάση αυτή τη νέα συνθήκη.

Συμπερασματικά

Από τις ωδίνες μιας σκλάβας στις φυτείες της Νότιας Καρολίνας ως το θριαμβευτικό χαμόγελο της ερωμένης του βασιλιά που έχει συλλάβει τον διάδοχο του θρόνου· από τη νοικοκυρά των προαστίων της δεκαετίας του 1950 ως την εργάτρια που πάει στο εργοστάσιο με το μωρό της· από την έποικο στο Φαρ Ουέστ με τα οχτώ παιδιά ως τη φεμινίστρια του 1970 που μάχεται για το δικαίωμά της να αποφασίζει αν θα κάνει παιδιά, οι Μητέρες συνθέτουν μια συγκινητική εικόνα της μητρότητας και ζωντανεύουν τις χαμένες ιστορίες των συνηθισμένων γυναικών, των συνηθισμένων μητέρων. Στην online παρουσίαση του βιβλίου, στην οποία συμμετείχαμε κάμποσες συνηθισμένες γυναίκες, συνηθισμένες μητέρες, παρασυρθήκαμε και άρχισε η καθεμιά μας να αφηγείται τις δικές της εμπειρίες, ορμώμενη από τα όσα διάβασε ή άκουσε, γεγονός που, κατά την άποψή μου, επιβεβαιώνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια ενιαία αντικειμενική ιστορία τής μητρότητας, αλλά πολλές και υποκειμενικές, τόσες όσες και η κάθε μια μάνα. Επιβεβαιώνει, επίσης, την ανάγκη των σύγχρονων γυναικών να μοιραστούμε στο πλαίσιο μιας έμφυλης κοινότητας τα δύσκολα βιώματά μας, γιατί κακά τα ψέματα η μητρότητα δεν είναι καθόλου, μα καθόλου εύκολη υπόθεση. Δυστυχώς, κατά τη γνώμη μου, οι γυναικείες συλλογικότητες του παρελθόντος‒τις οποία θα συναντήσετε συχνά στις Μητέρες‒ έχουν μάλλον χαθεί μέσα στις μοντέρνες και μεταμοντέρνες κοινωνίες που άρχισαν να σχηματίζονται μεταπολεμικά, απορρίπτοντας τα ‒θεωρητικά‒ παρωχημένα κοινωνικά μοντέλα. Ίσως τις ξαναβρίσκουμε σταδιακά, με άλλη πάντως μορφή, μέσα από το διαδίκτυο. Και σίγουρα τις χρειαζόμαστε.

Πάντως, διαβάζοντας τις Μητέρες, μάλλον θα αισθανθείτε ανακούφιση που περνάτε ή περάσατε μέσα από τη διαδικασία της μητρότητας τον 21ο αιώνα και όχι παλαιότερα, παρά την προαναφερθείσα σύγχρονη έλλειψη της γυναικείας αλληλεγγύης. Όσο και να γκρινιάζουμε ‒για την ιατρικοποίηση της εγκυμοσύνης και του τοκετού, για τις συνθήκες που δεν μας επιτρέπουν να είμαστε τόσο δίπλα στο μωρό μας όσο προτείνουν οι ψυχολόγοι και το ένστικτό μας, για τον υπερκαταναλωτισμό που μας οδηγεί σε άσκοπες κινήσεις και για χίλια μύρια άλλα‒ οι συνθήκες για τις σύγχρονες μαμάδες σαφώς έχουν βελτιωθεί και συνεχίζουν να βελτιώνονται, μέσα από τις νέες ισορροπίες που διαμορφώνονται λόγων των νέων τεχνολογιών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Το βιβλίο αυτό είναι το καλύτερο δώρο που μπορείτε να κάνετε στον εαυτό σας. Θα βυθιστείτε με ανακούφιση στις σελίδες του, θα κλάψετε, θα ταυτιστείτε, θα νοσταλγήσετε, θα θυμώσετε, θα γελάσετε, θα αναζητάτε διαρκώς λίγα θραύσματα από τον κατακερματισμένο σας χρόνο, ανάμεσα σε κλάματα και ταΐσματα και αλλαγές πάνας και νανουρίσματα, για να γνωρίσετε βαθύτερα τη φύση της γυναίκας που αποθεώνεται καθώς γίνεται μητέρα. Μακάρι κάποτε να γινόταν και μια αντίστοιχη έρευνα για την εμπειρία και της ιστορία της μητρότητας και στην Ελλάδα…

Λίγα λόγια από τη μεταφράστρια Στέλλα Κάσδαγλη:

Αν έπρεπε να συνοψίσω σε μια λέξη αυτό το βιβλίο, θα ήταν η «σύνδεση». Σύνδεση με τη μητέρα μέσα μας, σύνδεση της μητρότητας με τις υπόλοιπες πτυχές της ζωής μας, σύνδεση με τις μητέρες που δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους γύρω μας, σύνδεση με τις μητέρες που έζησαν πριν από εμάς και με εκείνες που θα ακολουθήσουν. Γι’ αυτό και μου αρέσει περισσότερο ο τίτλος που διαλέξαμε για την ελληνική έκδοση, Μητέρες, απ’ ό,τι ο πρωτότυπος Mother, που μπορεί να εστιάζει στην εμπειρία μας, αλλά όχι τόσο σ’ αυτή την αλυσίδα βιωμάτων, συναισθημάτων, συνηθειών και ιστοριών που συνθέτουν την αφήγηση της μητρότητας, από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα.

Οι Μητέρες δεν είναι ένα βιβλίο για τη σχέση γονιών και παιδιών, δεν είναι ένα βιβλίο για τη βελτίωση της απόδοσής μας ως φροντιστριών, δεν είναι ένα βιβλίο υπεραπλουστεύσεων ή συνταγών. Είναι ένα βιβλίο που αναδεικνύει την πραγματικότητα που πολλές φορές δεν γνωρίζουμε, αλλά που συχνά διαμορφώνει και τη δική μας εμπειρία. Και το καλύτερο δώρο του, για μένα, είναι η ευκαιρία που μας δίνει να δούμε τη δική μας ιστορία μητρότητας από μια πιο ευρεία οπτική, χωρίς να υπερ-εστιάζουμε στο «εγώ», στο «εδώ», στο «τώρα», στο «λάθος» και στις άπειρες επιλογές μας, από τις οποίες καμία δεν είναι αρκετά καλή για να ικανοποιήσει τους πάντες.

Κι αυτό έχει, νομίζω, ιδιαίτερη σημασία για όσες από εμάς προσπαθούμε να συνδυάσουμε σήμερα, σ’ αυτή τη γεμάτη ανατροπές και αβεβαιότητα εποχή, την ιδιότητά μας ως μητέρων, τα όνειρα και τις φιλοδοξίες μας, τις πρακτικές αναγκαιότητες για την επιβίωση τη δική μας και της οικογένειάς μας, τους προβληματισμούς μας για τη θέση μας μέσα σε μια, κατά βάση, πατριαρχική ακόμα κοινωνία. Οι Μητέρες είναι ένα βιβλίο με βαθιά ενσυναίσθηση απέναντι στην πολυπλοκότητα της γυναικείας εμπειρίας μας και επιτρέπει έτσι και σ’ εμάς να δούμε, σχεδόν αβίαστα, έστω για λίγο, τον εαυτό μας ως ταυτόχρονα τροφούς, επαγγελματίες, συντρόφους, κοινωνικά όντα, σεξουαλικά όντα, οραματίστριες ηγέτιδες, φίλες και εαυτούς. Και, έπειτα από χρόνια στο Women On Top, έναν οργανισμό που εστιάζει στην επαγγελματική ενδυνάμωση των γυναικών και, για τον λόγο αυτό, ενδιαφέρεται και συνομιλεί ιδιαίτερα με τις προκλήσεις των εργαζόμενων και άνεργων μητέρων, μπορώ ‒με όση βεβαιότητα μου επιτρέπει η αδιανόητη εποχή που ζούμε‒ να πω ότι αυτό είναι κάτι που χρειαζόμαστε, ίσως σήμερα περισσότερο από ποτέ, όλες.

Το βιβλίο της Σάρα Νοτ Μητέρες: Μια αντισυμβατική ιστορία κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο. Το εικαστικό στο εξώφυλλο είναι του Σάκη Στριτσίδη.