Πυροβολισμοί σε σχολεία των ΗΠΑ, με δράστες μαθητές και μεγάλο αριθμό θυμάτων βλέπουν, δυστυχώς, συχνά το φως της δημοσιότητας. Ποια είναι όμως το κίνητρο και το ψυχο-εγκληματικό προφίλ των δραστών; Τι δείχνουν οι διεθνείς έρευνες, τι υποστηρίζουν οι αναλυτές και πώς ο Διεθνής Τύπος προσεγγίζει το μείζον αυτό ζήτημα των mass shooters;
Θα ξεκινήσω υπογραμμίζοντας ότι πρόκειται για ένα θέμα που απασχολεί εντόνως τον Διεθνή Τύπο και προβληματίζει την επιστημονική κοινότητα. Γίνεται εκτενής αναφορά στον μεγάλο αριθμό -στην «πλημμύρα» των μαζικών πυροβολισμών/spate of mass shootings- και επιχειρείται διερεύνηση των αιτιών που οδηγούν σε αυτή την ακραία πράξη βίας, με στόχο τον περιορισμό του φαινομένου. Αναμφίβολα, η συζήτηση ξεκινά από το δικαίωμα στην οπλοκατοχή. Ένα πολύ μεγάλο θέμα που έχει αποτελέσει αντικείμενο διερεύνησης σε παλαιότερα άρθρα μου και τάσσομαι υπέρ της άποψης ότι η ελεύθερη πρόσβαση σε πυροβόλα όπλα είναι ένας σημαντικός παράγων εγκληματογένεσης. Με το παρόν άρθρο, θα επιχειρήσουμε όμως να εμβαθύνουμε στο προφίλ και τα κίνητρα δράσης, όπως έχουν καταγραφεί στη διεθνή έρευνα.
Πολλοί μαζικοί πυροβολισμοί/mass shootings υποκινούνται από την εκδίκηση ή τον φθόνο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο κατά κανόνα λαμβάνουν χώρα σε σχολεία ή σε χώρο εργασίας όπου οι πολυανθρωποκτόνοι αισθάνονται ότι έχουν βιώσει την απόρριψη. Επομένως, ο τόπος εγκληματικής τους δράσης/crime scene λειτουργεί σε συμβολικό επίπεδο γι’ αυτούς. Επίσης, οι πολυανθρωποκτόνοι που δρουν στα σχολεία, είναι συχνά εκτεθειμένοι -κατά τη διάρκεια των παιδικών και εφηβικών χρόνων ζωής τους- σε παράγοντες υψηλού κινδύνου, οι οποίοι συνδέονται με την εγκληματικότητα: ιστορικό κακοποίησης, παραμέληση από τους γονείς, τάση πυρομανίας ή κακοποίησης ζωών (για την κακοποίηση ζώων αναφέρεται από ορισμένους ερευνητές ότι δεν απαντάται συχνά, αλλά όπου καταγράφεται είναι πολύ έντονη), σαδιστικές τάσεις, άκρατος εγωισμός και έλλειψη συμπόνιας για τους άλλους.
Επιχειρώντας, συνεπώς, μια πρώτη σκιαγράφηση του προφίλ των school shooters, θα λέγαμε ότι πρόκειται για νεαρά άτομα που κρύβουν μέσα τους πολύ θυμό, υποφέρουν από παραληρήματα, έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και περιθωριοποιούνται από την ομάδα. Βέβαια στο σημείο αυτό, κρίνω σκόπιμο να τονίσω ότι το ίδιο το άτομο πολλές φορές υιοθετεί αντικοινωνική συμπεριφορά και δεν επιθυμεί να ενταχθεί στην ομάδα των ομηλίκων του. Επομένως, θεωρώ ότι οι mass shooters στα σχολεία δεν ενεργούν ως θύματα του σχολικού εκφοβισμού, αλλά τα κίνητρά τους είναι βαθύτερα και σχετίζονται με το ψυχο-εγκληματικό προφίλ τους. Σαφώς, μπορεί να βιώνουν αισθήματα απόρριψης, να έρχονται σε συγκρούσεις με τους συμμαθητές τους, αλλά αυτό έχει να κάνει κυρίως με τη δική τους συμπεριφορά και την απροθυμία τους να κοινωνικοποιηθούν. Γι’ αυτό υπογραμμίζω ότι αυτή η ακραία πράξη βίας δεν είναι άμεσο αποτέλεσμα του σχολικού εκφοβισμού που βιώνουν. Συνήθως μάλιστα αρκεί να συμβεί ένα και μόνο γεγονός -όπως να μαλώσουν με ένα συμμαθητή τους, να χωρίσουν με τη κοπέλα τους, να τους κοροϊδέψουν, να μηδενιστούν από τον καθηγητή τους σε μια εργασία κ.ά.- που πυροδοτεί την ακραία αντίδρασή τους.
Ένα ακόμη στοιχείο που συνθέτει το εγκληματικό τους προφίλ είναι ότι πρόκειται για άτομα που συχνά δείχνουν αδιαφορία ακόμα και για την ίδια τους τη ζωή. Οι άνθρωποι που σκοπεύουν να εκτελέσουν μαζικούς πυροβολισμούς μελετούν πολύ καλά προηγούμενους μαζικούς σκοπευτές, προσπαθώντας να τους μιμηθούν ή να τους ξεπεράσουν. Οι περισσότεροι υποψήφιοι μαζικοί σκοπευτές γνωρίζουν καλά, με άλλα λόγια, ότι μπορεί και οι ίδιοι να σκοτωθούν. Αυτό όμως δεν τους ενδιαφέρει, ενώ φαίνεται να αποτελεί επιδίωξή τους (γι’ αυτό πολλοί αυτοκτονούν μετά την πράξη), πιστεύοντας ότι με αυτό τον τρόπο θα αποκτήσουν διαστάσεις «πολεμιστή-ήρωα».
Συνεπώς, ακόμα και η ύπαρξη φυλάκων στα σχολεία ή η παρουσία ένοπλων πολιτών (όπως Καθηγητών που οπλοφορούν) δεν μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά. Αντίθετα, τους γοητεύσει και συχνά αποτελεί κεντρικό στοιχείο της φαντασίωσής τους, σύμφωνα με την οποία είναι «πολεμιστές». Όπως έχουν καταλήξει ερευνητές, οι mass shooters υιοθετούν τη λογική ενός «ψευδο-κομάντο»: αποκτούν εμμονή με τα όπλα και υιοθετούν νοοτροπία «πολεμιστή».
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τυπολογία που έχει προτείνει ο Δρ Lipman, ειδικός στην ψυχολογία της βίας και αναλυτής υποθέσεων από το έτος 1998. Έχει καταγράψει τρεις βασικές κατηγορίες mass shooters, που είναι οι ακόλουθες:
- Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει νεαρούς άντρες ηλικίας μεταξύ 16 και 25 ετών. Είναι καταθλιπτικοί και η βία τους ασκεί γοητεία. Η κατάθλιψή τους, είτε δεν έχει διαγνωσθεί είτε έχει διαγνωσθεί αλλά οι ίδιοι δεν ακολουθούν κάποια θεραπεία. Ωστόσο, δεν είναι η κατάθλιψη που τους οδηγεί σε ένα τόσο βίαιο έγκλημα που στηρίζεται στην εκδίκηση. Είναι συνήθως (όπως προαναφέρθηκε) ένα γεγονός που πυροδοτεί όλη αυτή την έκρηξη θυμού.
- Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τα ψυχωτικά άτομα. Το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας ορίζει ως προϋπόθεση για την ύπαρξη ψύχωσης «κάποια απώλεια επαφής με την πραγματικότητα». Το φάσμα της ψύχωσης περιλαμβάνει τη σχιζοειδή (προσωπικότητα) διαταραχή και σχιζοφρένεια. Αυτά τα άτομα μπορεί να έχουν πρόβλημα να διακρίνουν την αλήθεια από την πραγματικότητα, υποφέρουν από παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις.
- Η τελευταία κατηγορία περιλαμβάνει τους κοινωνιοπαθείς ή ψυχοπαθείς/ sociopath or psychopath. Γνωστή ως αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, τα άτομα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία αγνοούν ή παραβιάζουν τα δικαιώματα των άλλων, έχουν ελάχιστη ή μηδενική συνείδηση ή σεβασμό για τους κοινωνικούς κανόνες, ενώ δεν αισθάνονται ενοχές για τις πράξεις τους. Μερικές φορές είναι γοητευτικές προσωπικότητες, στην πραγματικότητα όμως είναι χειραγωγικοί, απερίσκεπτοι και επιθετικοί, ανεύθυνοι και συχνά αντικοινωνικοί, επιρρεπείς σε συναισθηματικές εκρήξεις και καταστάσεις οργής.
Σκιαγραφώντας το προφίλ των mass shooters στα αμερικανικά σχολεία, οι διεθνείς αναλυτές καταλήγουν στα εξής σημεία:
- Είναι νεαροί άνδρες και η συντριπτική τους πλειοψηφία (πάνω από 90%) είναι ή υπήρξαν πρόσφατα μαθητές του συγκεκριμένου σχολείου.
- Ο θυμός και η εκδίκηση είναι τα δύο κυρίαρχα στοιχεία της συμπεριφοράς τους.
- 75% των school shooters έχουν αισθανθεί ότι αποτελούν θύματα σχολικού εκφοβισμού ή παρενοχλήσεων από τους συμμαθητές τους.
- Σε ορισμένες περιπτώσεις υποστηρίζουν ότι έχουν αντιμετωπιστεί με δυσμένεια από τους Καθηγητές τους.
- Σπάνια στοχεύουν σε συγκεκριμένα άτομα, σκοτώνουν αδιακρίτως, με σκοπό να προκαλέσουν το μεγαλύτερο κακό. Στο σημείο αυτό θα μπορούσα να κάνω συσχετισμό με τους «ιδεοληπτικούς ανθρωποκτόνους» που στοχεύουν όχι σε ένα συγκεκριμένο θύμα αλλά σε μια ομάδα, υποκινούμενοι από μια «ιδέα» που τους γίνεται εμμονή και δεν μπορούν να «απαλλαγούν» από αυτήν μέχρι να φτάσουν στο έγκλημα.
- Είναι συνήθως απομονωμένοι, δεν έχουν φίλους ή έχουν ελάχιστους φίλους και αποφεύγουν τις κοινωνικές συναναστροφές.
- Προέρχονται από δυσλειτουργικά οικογενειακά περιβάλλοντα ή δεν έχουν καθόλου επιτήρηση/έλεγχο από κάποιο ενήλικο άτομο.
- Απαξιώνουν πλήρως την ανθρώπινη ζωή. Απέναντι στους άλλους εμφανίζουν συναισθηματική απάθεια/nonempathic murderers, δηλαδή πρόκειται για άτομα που δεν έχουν την ψυχολογική ικανότητα να τοποθετηθούν στη θέση άλλου και αυτό το στοιχείο «ερμηνεύει» τη βιαιότητα της πράξης τους και τη ψυχραιμία τους να εκτελέσουν συμμαθητές τους.
- Στη σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας οι mass shooters χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κάνοντας αναρτήσεις στις οποίες εκφράζουν τα συναισθήματα οργής, τις εκδικητικές τάσεις και συχνά προειδοποιούν για το «μακελειό» που πρόκειται να προκαλέσουν. Επομένως, τέτοιου είδους αναρτήσεις πρέπει έγκαιρα να αξιολογούνται και σε αυτό το σημείο τα social media μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ένα πολύτιμο μέσο πρόληψης εγκληματικών ενεργειών.
- Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι ο τρόπος κάλυψης τόσο σοβαρών υποθέσεων από τα media μπορεί, σύμφωνα με τους αναλυτές, να οδηγήσει σε πράξεις μιμητισμού άτομα που ήδη αισθάνονται θυμό, ματαίωση των προσδοκιών τους και γενικότερα βιώνουν αρνητικά και επώδυνα συναισθήματα απόρριψης/ (copycat killings).
Βασιζόμενη στο τελευταίο πόρισμα, θα ήθελα να επισημάνω ότι μεγάλη έμφαση έχει δοθεί στην έννοια των copycat killings, δηλαδή των εγκληματικών πράξεων που διαπράττονται από μιμητισμό, με τους δράστες να αντιγράφουν από τα ΜΜΕ τον τρόπο εγκληματικής δράσης/modus operandi άλλων μαζικών σκοπευτών και να επιδιώκουν να αποκτήσουν «φήμη» μέσα από τα media που θα προβάλουν την (εγκληματική) ιστορία τους…
Προκειμένου να αποφευχθεί το παραπάνω φαινόμενου, οι ειδικοί επιστήμονες διεθνώς δίνουν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές στα ΜΜΕ, όπως να μην δημοσιεύουν λεπτομέρειες που αφορούν τον ακριβή τρόπο διάπραξης του εγκλήματος, να μη δίνουν ακριβή στοιχεία για το όπλο που χρησιμοποιήθηκε, ούτε να δημοσιεύουν τις ανθρώπινες ιστορίες του δράματος. Επίσης, συμβουλεύουν να μην αποκαλύπτεται αμέσως το όνομα του mass shooter και γενικότερα να μη δίνονται όλα τα στοιχεία στη δημοσιότητα αμέσως, ώστε να μειώνεται το μέγεθος των επιδράσεων. Ασφαλώς, με την έκρηξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, θεωρώ ανέφικτα τα παραπάνω και γι’ αυτό πρέπει να αναζητηθούν πιο ρεαλιστικές λύσεις, όπως η έγκαιρη παρέμβαση σε περιπτώσεις μαθητών που εμφανίζουν αυτές τις συμπεριφορές, μέσω συμβουλευτικής και ψυχολογικής στήριξης. Σε κάθε περίπτωση, το φαινόμενο στις ΗΠΑ είναι πολύ σοβαρό και λόγω της εκτεταμένης οπλοκατοχής, είναι δύσκολο να εξαλειφθεί. Στη χώρα μας, όμως, που δεν υπάρχει η κουλτούρα των όπλων, είναι σημαντικό τα σχολείο να δώσουν έμφαση στο φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας που, σε διεθνές επίπεδο, αποκτά πιο σκληρές διαστάσεις.
Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι το φαινόμενο είναι πολυσύνθετο και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί εύκολα. Απαιτεί ειδικούς χειρισμούς. Ωστόσο, είναι τραγικό να σκοτώνονται με αυτό τον τρόπο αθώες ψυχές σε σχολεία και σίγουρα πρέπει να γίνει κάτι για να σταματήσει αυτή η ακραία βία. Το γεγονός ότι στη σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας οι πολυανθρωποκτόνοι στα σχολεία εκφράζουν τα συναισθήματα οργής και μίσους που κατακλύζουν την ψυχή τους και προειδοποιούν για μελλοντικές πράξεις τους, είναι ίσως το «κλειδί» για τον περιορισμό του φαινομένου και σίγουρα πρέπει να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της πρόληψης, σε συνδυασμό με τη μεγαλύτερη ευαισθησία της εκπαιδευτικής κοινότητας στην έγκαιρη αντιμετώπιση ακραίων συμπεριφορών.
Διαδικτυακοί τόποι που χρησιμοποιήθηκαν για την άντληση των στοιχείων
https://www.cnbc.com/2018/02/15/inside-the-mind-of-nikolas-cruz-and-other-mass-school-shooters.html
https://www.livescience.com/25666-mass-shooting-psychology.html
Η Αγγελική Καρδαρά είναι Διδάκτωρ Τμήματος ΕΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογος, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος & Επιστημονικά Υπεύθυνη του Crime & Media Lab (KE.M.E.), Συγγραφέας-Εισηγήτρια και Εκπαιδεύτρια E-Learning ΕΚΠΑ. Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο postmodern.gr
