Ένα μικρό παιδί παίζει με ένα καρούλι, πάνω στο οποίο είναι τυλιγμένο ένα σκοινί. Πετάει το καρούλι μακριά λέγοντας «πάει» και το τραβά ξανά πίσω λέγοντας με χαρά «να το». Αυτό επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά. Στο βιβλίο του “Πέραν της αρχής της ευχαρίστησης“ ο πατέρας της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ περιγράφει την παραπάνω σκηνή, παρασύροντάς μας σε όσα βλέπει και ακούει πίσω από την σκηνή καθεαυτή. Αυτό το Fort (πάει) – Da (να το), το δικό μας «Κούκου Τσα», ήταν το κλειδί της ευτυχίας για το παιδί. Ο Φρόιντ κατάλαβε αρκετά γρήγορα πως το καρούλι αντιπροσώπευε συμβολικά την μητέρα του μικρού που έφευγε και επέστρεφε μέσα στη μέρα.  Η εξαφάνιση και η επαναφορά του χαμένου αντικειμένου έβαλε το παιδί σε μια συνθήκη ειρήνης με την απουσία της μητέρας του, μιας και με αυτό το παιχνίδι δημιούργησε μια ρουτίνα που το ανακούφιζε.

Αρχαϊκό κρυφτό

Τα μωρά ζουν σε ένα σύμπαν έτοιμο για εξερεύνηση. Για αυτά, ακόμη και το πιο αναμενόμενο συμβάν αποτελεί ένα μεγάλο γεγονός. Από τον 5ο-6ο μήνα της ζωής του -όταν το μωρό έχει αποκτήσει πια μια στοιχειώδη αντίληψη του περιβάλλοντος και η όρασή του έχει βελτιωθεί- αρχίζει να κατανοεί την έννοια του κρυφτού, που δειλά δειλά έχει ξεκινήσει να παίζει με τους φροντιστές του.  Η λέξη «κούκου» είναι μαγική μιας και αρκεί για να κάνει κάθε μωρό να χαμογελά. Το συγκεκριμένο παιχνίδι βοηθά τα βρέφη να αντιληφθούν τη μονιμότητα των αντικειμένων, ακόμη και όταν δεν τα βλέπουν. Παρατηρήστε ένα μωρό που παίζει με το κουκλάκι του και ξαφνικά εκείνο πέφτει κάτω. «Πάει χάθηκε». Η μαμά το μαζεύει και του το δίνει. Μαγικό! Το κουκλάκι εμφανίζεται και εξαφανίζεται. Ή μήπως η μαμά έχει μαγικές ιδιότητες; Με αυτό το «αρχαϊκό κρυφτό», όπως θα χαρακτήριζα το «Κούκου Τσα», το μωρό ξεκινά να αλληλεπιδρά με τους γύρω του, οι «σημαντικοί άλλοι» κλείνουν τα μάτια, κρύβουν το πρόσωπό τους, και εκείνο αναζητά το κρυμμένο βλέμμα τους. Μόλις το βρίσκει είναι ενθουσιασμένο, είναι ευτυχισμένο…

Χάνω- Βρίσκω

Για εμάς τους ενηλίκους, ο χρόνος έχει εντελώς διαφορετική έννοια από ό,τι για τα παιδιά. Τα βρέφη και τα νήπια περνούν γρήγορα από τη μία δραστηριότητα στην άλλη, χωρίς να το πολυσκεφτούν, «χάνουν» ή κρύβουν μόνα τους τα παιχνίδια τους, και μετά- ως διά μαγείας- τα βρίσκουν. Το «χάνω-βρίσκω» είναι ένα απολαυστικό παιχνίδι για τα βρέφη και όσο «άσκοπο» κι αν δείχνει σε εμάς σε μια πρώτη ανάγνωση, δεν είναι. Σας προ(σ)καλώ να σκεφτείτε με πόση χαρά ξαναβρίσκετε χαμένα αντικείμενα ή αντικείμενα που οι ίδιοι κάποτε αποθηκεύσατε/ κρύψατε. Για να μην μιλήσω για το ωκεάνιο συναίσθημα που επικρατεί όταν ξαναβρείτε ανθρώπους που αγαπάτε και είχατε «χάσει»! Το απλό αυτό «μαγικό φίλτρο» με την ετικέτα «Κούκου Τσα» φέρνει  το μωρό  μας  σε επαφή με την αναμονή και την προσδοκία. Του μαθαίνει να αισθάνεται την παρουσία μας, ακόμη κι όταν δεν βλέπει το πρόσωπό μας και το βοηθά να ωριμάσει μέσα του και να αντέξει βήμα βήμα την αίσθηση του αποχωρισμού.

Άγχος αποχωρισμού

Παρατηρήστε το μωρό σας όταν παίζετε μαζί του. Λέτε «Κούκου» και καλύπτετε είτε τα μάτια σας είτε τα δικά του. Στην αρχή γελάει και μετά θέλει ξανά και ξανά. Έρχεται όμως η στιγμή που, όταν αργήσετε να του εμφανιστείτε, πανικοβάλλεται και κλαίει με λυγμούς. Αυτή είναι και η πρώτη ένδειξη του άγχους αποχωρισμού. Πολλά παιδιά αρχίζουν να δείχνουν τέτοια σημάδια στην ηλικία των 6-7 μηνών, τα οποία κορυφώνονται στους 12-18 μήνες και εξαφανίζονται περίπου στην ηλικία των 2-2,5 ετών, τότε που πια το «Κούκου Τσα» έχει γίνει «Φτου και βγαίνω!», ένα κρυφτό στο οποίο συμμετέχει το παιδί με όλο του το σώμα και συμβολικά δηλώνει πως βγαίνει ενεργά στον κόσμο/ φανερώνεται σαν οντότητα. Μέχρι εκείνη την ηλικία, τα μικρά μας δεν έχουν την αίσθηση της μονιμότητας του αντικειμένου, που σημαίνει ότι το αντικείμενο που είναι εκτός του οπτικού τους πεδίου, για εκείνα απλά δεν υπάρχει. Όπως λέει και η αγγλική παροιμία «out of sight, out of mind», {έξω από τα μάτια, έξω από το μυαλό} ή -ακόμα καλύτερα- όπως το λένε οι Ιταλοί «lontano dagli occhi, lontano dal cuore» {μακριά από τα μάτια, μακριά από την καρδιά} .

Όταν κρυβόμαστε, το βρέφος πιστεύει ότι χαθήκαμε. Η χαρά που εκδηλώνει όταν μας βλέπει ξανά, έρχεται από την ανακούφιση ότι ο αποχωρισμός τελείωσε. Το παιχνίδι αυτό, αν «χορηγείται» σε σωστές δώσεις, μετατρέπει το άγχος αποχωρισμού σε χαρά. Τα παιχνίδια εξαφάνισης προετοιμάζουν το παιδί μας για τις πιο περίπλοκες σχέσεις που θα δημιουργήσει αργότερα στη ζωή, μιας και η ολοένα και μεγαλύτερη σιγουριά του πως θα ξαναβρεί το χαμένο αντικείμενο ή εμάς (που σύμφωνα με μια σημαντική θεωρία, λειτουργούμε ως αντικείμενα για το μωρό, κυρίως τους πρώτους μήνες της ζωής του) το βοηθά ώστε να μειωθεί το άγχος του αποχωρισμού. Επιπλέον, το βρέφος εξασκείται στην αυτονόμηση και δυναμώνει, ώστε να έρθει σε επαφή και να αντιμετωπίσει τους φόβους του. Άλλωστε, στη ζωή του θα έχει να αντιμετωπίσει πολλούς αποχωρισμούς και πολλές ματαιώσεις, ας το έχουμε πάντα στο μυαλό μας αυτό.

Κρυψώνες- μεταβατικοί χώροι

Πολύ συχνά, τα βρέφη -αλλά κυρίως τα νήπια- φτιάχνουν κρυψώνες με τα σκεπάσματά τους ή απολαμβάνουν να κρύβονται μέσα σε πλαστικά σπιτάκια ή κάτω από έπιπλα. Ένα μωρό ή ένα μικρό παιδί μπορεί εύκολα να απομονωθεί με τη βοήθεια του παιχνιδιού και να μεταφερθεί με τη φαντασία του σε ένα δικό του χώρο. Όταν ξεκινήσει να κρύβεται και να βουτά στα γάργαρα νερά της λίμνης του παιχνιδιού, δίχως να έχει την αγωνία να σας συμπεριλάβει (έστω για μικρό χρονικό διάστημα, ανάλογα πάντα με την ηλικία) τότε μπορείτε να συγχαρείτε τον εαυτό σας για το ασφαλές περιβάλλον που του έχετε προσφέρει! Έχετε βάλει ένα από τα πιο σημαντικά λιθαράκια στην ψυχοσυναισθηματική δομή του ενήλικου ανθρώπου που θα γίνει στο μέλλον το παιδί σας!

Ο παιδοψυχίατρος D. Winnicott ονομάζει τον χώρο αυτό «μεταβατικό», καθώς, για το παιδί, βρίσκεται κάπου ανάμεσα στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο. Σε αυτόν τον χώρο γίνονται εξαιρετικά πράγματα! Εκεί το παιδί μεταβιβάζει όλα όσα αισθάνεται και προσλαμβάνει από το περιβάλλον και κατά κάποιο τρόπο τα διαφυλάσσει. Μάλιστα, το παιδί έχει ιδιαίτερη ευκολία να μπαινοβγαίνει στον χώρο αυτό, χωρίς να ενοχλείται από τους γύρω. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν και στιγμές που επιθυμεί έναν ολόδικό του χώρο που να οριοθετείται. Αυτό του δίνει την αίσθηση της ασφάλειας, αλλά και είναι ένας τρόπος για να δείξει πως μεγαλώνει.

Ψυχολογική πορεία στη ζωή

Είναι, τέλος, σημαντικό να πούμε πως η ικανότητα του βρέφους να βάζει φυσική απόσταση ανάμεσα στον εαυτό του και στη μητέρα του αποτελεί βασικό σημείο εκκίνησης της ψυχολογικής του γέννησης. Οι άνθρωποι ξεκινάμε, λοιπόν, την πορεία μας στη ζωή με ένα απλό «Κούκου Τσα» και συνεχίζουμε με τη δυνατότητα αναπαράστασης του σημαντικού άλλου (της μαμάς ή όποιου έχει αυτό το ρόλο) ακόμα και όταν έχουμε κλειστά τα μάτια. Έπειτα δημιουργούμε νέες σχέσεις. Αν είμαστε τυχεροί, βιώνουμε και επιβιώνουμε από ματαιώσεις και αποχωρισμούς -σε σωστές δόσεις- και τότε, σταδιακά, αποκτάμε την ικανότητα να κάνουμε αρκετά καλές σχέσεις, μέσα στις οποίες αισθανόμαστε ασφάλεια. «Κούκου Τσα», λοιπόν, ας ξεκινήσει το παιχνίδι!