Η Κατερίνα Δημόκα ζει στη Στερεά Ελλάδα… κατά λάθος, όπως αστειεύεται, αφού είναι λάτρης του υγρού στοιχείου. Σπούδασε γλωσσολογία και ειδικεύτηκε στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σε αλλοδαπούς. Θα επιθυμούσε, ωστόσο, να είναι εικονογράφος, γιατί, όπως λέει, οι ζωγραφιές μιλάνε σε κάθε γλώσσα. Λατρεύει τα παιδιά: έχει δύο δικά της, ένα τσούρμο στο σχολείο (είναι καθηγήτρια Γυμνασίου) και γράφει παιδικά βιβλία, ώστε να γνωρίσει ακόμα περισσότερα. Είναι φαντασιόπληκτη σε σημείο όπου αν υπήρχε επίδομα (βλέπε πυρό-πληκτοι, σεισμό-πληκτοι) θα το δικαιούτο. Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο το νέο της εφηβικό μυθιστόρημα, ένα εξαιρετικό κείμενο-αναδρομή στις πληγές που άνοιξε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Μια μουσική υπόκρουση στην ειρήνη και στην ανθρωπιά. Μια βαθιά συγγνώμη απέναντι στα εγκλήματα της Ιστορίας. Για όσα δε γίνεται να ξεχάσουμε… Για αυτά μας μιλάει σήμερα η συγγραφέας.Κατερίνα, καλησπέρα. «Δυο στόματα» ονομάζεται το νέο σου βιβλίο,  μια φράση με πολλαπλές αναγνώσεις. Θέλεις να μας αποκαλύψεις τι σημαίνει και να μας πεις με λίγα λόγια -χωρίς spoilers– τι συμβαίνει στην ιστορία σου;
Το τελευταίο μου βιβλίο εστιάζει στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά μέσα από τη γερμανική οπτική, καθώς οι βασικοί ήρωες είναι Γερμανοί. Η μυθοπλασία δομήθηκε πάνω σε ιστορικά γεγονότα. Ο τίτλος παραπέμπει στη μαύρη σελίδα που έγραψαν οι Ναζί στο κατοχικό Δίστομο το 1944. Παράλληλα, υποδηλώνει την κραυγή των αμάχων θυμάτων πολέμου, καθώς και… την τελική σκηνή της αφήγησης, που, μόνο αν με βασανίσετε, θα αποκαλύψω.
Αναφορικά με την πλοκή: ένα αγόρι από το Βερολίνο ταξιδεύει στην Ελλάδα στο πλαίσιο μαθητικών ανταλλαγών, για να επισκεφτεί το Δίστομο. Ανυποψίαστο, παίρνει μαζί του το σημειωματάριο του αγαπημένου του παππού, για να διαπιστώσει σταδιακά τη συμμετοχή του στον φασισμό και στα ναζιστικά εγκλήματα. Στη δράση εμπλέκονται το ευρωπαϊκό παρόν με το πρόσφατο παρελθόν, η πολεμική περιπέτεια με το ειδύλλιο, η μυθολογία με το μυστήριο. 

Πώς σου ήρθε η ιδέα για το βιβλίο και πώς την υλοποίησες τελικά; Τι σε παίδεψε περισσότερο;
Η ιδέα με κεραυνοβόλησε, όταν άκουσα με τα αυτιά μου στο Δίστομο μια πτυχή της σφαγής του ’44 που αγνοούσα. Αφορούσε μιαν αχνή αχτίδα ανθρωπιάς μέσα στον ζόφο και στην άδικη σπατάλη της ζωής. Λίγο αργότερα, η συγκυρία το έφερε να διδάξω ένα μικρό διάστημα στο Δίστομο. Εκεί σχετίστηκα όμορφα με τα παιδιά και τις οικογένειές τους. Ωστόσο, με προβλημάτιζε το συλλογικό τραύμα του τόπου. Πιο συγκεκριμένα, πώς θα μπορούσε η ωφέλιμη ιστορική μνήμη να συντηρείται και να μετουσιώνεται σε ειρηνικά αγγέλματα και οικουμενικές προοπτικές.
Η διαδικασία της έρευνας υλοποιήθηκε πρωτίστως μέσα από τεκμήρια της εκτενούς Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λιβαδειάς. Τις μαρτυρίες ντόπιων, στις οποίες προσέβλεπα, δυσχέρανε το υγειονομικό απαγορευτικό. Μια γιαγιούλα, κρίσιμη πηγή, η οποία είχε ζήσει τα δραματικά γεγονότα του ’44, πέθανε ατυχώς λίγο πριν λήξει η καραντίνα του 2020.
Απαιτητικές παράμετροι της συγγραφής ήταν λιγότερο η ιστορική τεκμηρίωση και περισσότερο η συνύφανση της ιστορίας του εγγονού στο παρόν με την αυτοβιογραφική εξομολόγηση του παππού στο σημειωματάριό του. Πρόκληση ήταν και να γράψω ως ζηλωτής του Χίτλερ. Στοίχημα μεγάλο η δικαιολόγηση των μεταστροφών που βιώνουν οι δύο ήρωες.

Πόσο άραγε βαραίνουν η μνήμη, τα τραύματα, η ιστορία, τους λαούς; Και πόσο επικίνδυνο είναι το βάρος αυτό, η κληρονομιά αυτή, είτε ο λαός βρισκόταν στην πλευρά των θυτών είτε σε αυτή των θυμάτων; Για παράδειγμα, αισθάνονται υπόλογοι οι σύγχρονοι Γερμανοί για τα εγκλήματα των Ναζί και έρχονται για προσκύνημα στο Δίστομο; Ή οι Έλληνες… Πάντοτε θα βλέπουν τους Γερμανούς ως εχθρούς-σφαγείς, απογόνους του Χίτλερ; Πού μπορούμε να τοποθετήσουμε όσα δεν γίνεται να ξεχάσουμε, ώστε να σταματήσουν να μας πληγώνουν;
Τα τραύματα κλείνουν, αλλά κάποιο σημάδι θα μείνει, όπως κάθε φορά που το μαχαίρι βρίσκει το δέρμα. Υπάρχουν τρόποι και τρόποι για να αντικρίσεις το τραύμα· από τη μοιρολατρική ομφαλοσκόπηση που γλείφει τις πληγές, την πόλωση και τη ρητορική του μίσους ως την αποδοχή του παρελθόντος και τη συμφιλίωση με τον πόνο.
Σε ατομική βάση, η εξομάλυνση ενός τραύματος είναι πολυπαραγοντικό πρόβλημα. Στο επίπεδο, όμως, της εθνικής συνείδησης ενός λαού η απάντησή μου δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από τη δουλειά μου. Είναι η εκπαίδευση, ως φορέας της κυρίαρχης ιδεολογίας, που θα νοηματοδοτήσει την ιστορία και θα τη μεταπλάσει σε αφιόνι ή σε γόνιμη γνώση. Και, για να θυμηθούμε τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, «η ζωή δεν είναι αυτή πoυ έζησε κανείς, αλλά αυτή πoυ θυμάται και όπως τη θυμάται για να την αφηγηθεί».

Στην αφήγησή σου εγκιβωτίζεις τον μύθο του Οιδίποδα. Ποιο μήνυμα θέλεις να περάσεις μέσα από αυτόν;
Ο οιδιπόδειος μύθος, πέρα από τη φροϊδική διάσταση που του αποδόθηκε αργότερα, συνιστά ένα έξοχο παράδειγμα βίου γεμάτου τραγική πλάνη και περιπέτεια (με την αριστοτελική έννοια της μετάπτωσης στη δυστυχία). Είναι η ιστορία ενός άνδρα που η υπέρτατη δύναμη της Μοίρας τον υπέταξε στην αναγκαιότητά της. Ένα άριστο παιχνίδισμα ανάμεσα στο φυσικό φως και το διανοητικό σκοτάδι της άγνοιας. Κάτι συγγενές ισχύει και με τους ήρωές μου: ο στρατιώτης Ναζί είναι πεπλανημένος στο φασιστικό του ιδεολόγημα και, όταν του αποκαλύπτεται κατακλυσμιαία η αλήθεια, χάνει τον κόσμο από τα μάτια του. Ο εγγονός του, εγκλωβισμένος στη λατρεία του παππού και στην άγνοια της ναζιστικής του νιότης, έχει μυωπία, άρα συμβολικά θολή αντίληψη της ζωής και του οικογενειακού παρελθόντος. Σημείωση: Το τρίστρατο του Οιδίποδα βρίσκεται στην περιοχή Διστόμου. Πώς να παραβλέψω τον οιωνό;

Το βιβλίο σου, εκτός από λογοτεχνικά απολαυστικό και άρτιο, είναι και ένα μάθημα ιστορίας ‒πέραν των σχολικών εγχειριδίων‒ προς τη νέα γενιά. Από την εμπειρία σου ως καθηγήτριας, πόσο γνωρίζουν ή ενδιαφέρονται να γνωρίσουν την ιστορία οι σημερινοί έφηβοι, η διαδικτυωμένη γενιά των τάμπλετ και των κινητών τηλεφώνων;
Το κείμενο είναι πράγματι διάσπαρτο από ιστορικά στοιχεία. Κάποια από αυτά, μάλιστα, απλώς υπονοούνται στα μαθητικά εγχειρίδια. Για τα σχολικά πάντως συμφραζόμενα η ιστορία είναι… ουφ, πάλι ιστορία; Κι αυτό γιατί αποτελεί αντικείμενο με ασαφή ορολογία και τυπική γλώσσα, που δεν ευνοεί τη βαθιά επίγνωση και την καίρια αντίληψη των γεγονότων. Διδάσκουμε κοσμοϊστορικές καμπές, προσπαθώντας να εξηγήσουμε με αριθμούς το ειδικό τους βάρος. Συνιστά, να το θέσω αλλιώς, υποπαράγωγο της ιστορικής γνώσης το πώς τα μεγάλα γεγονότα σφραγίζουν τις μικρές ανθρώπινες ζωές.
Να όμως το παιδαγωγικό μυστικό για να συγκινήσεις τον καλωδιωμένο έφηβο: Να πλάσεις έναν συνομήλικο ήρωα με το κινητό, τον Η/Υ, τη μουσική, τα φλερτ του, για να τον πάρει από το χέρι και να τον φέρει στο Δίστομο. Χτυπάς συγκινησιακά κέντρα και αμέσως η ιστορία αφομοιώνεται υποσυνείδητα. Το άμορφο παρελθόν συμπτύσσεται στα μέτρα των ηρώων σου.

Σχεδόν 80 χρόνια μετά, μπορεί κανείς να δώσει μια εξήγηση για το Δίστομο (και για το κάθε Δίστομο); Θυμάμαι όταν είχαμε επισκεφτεί το Μαυσωλείο οικογενειακώς πριν από λίγα χρόνια, που τα μικρά ρωτούσαν απλώς «γιατί» και απάντηση δεν υπήρχε. Μόνο δάκρυα…
Στο εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου, η σφαγή του Διστόμου δεν κατονομάζεται. Υπάρχει μόνο μια γενικευτική αναφορά (σελ 134): «Αντιμέτωποι με την κλιμάκωση της Αντίστασης, οι κατακτητές έκαναν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας μαζικές εκτελέσεις αμάχων ως αντίποινα». Μα δεν ήταν μόνο το Δίστομο, η Καστοριά, η Κοζάνη, η Κοκκινιά κ.ά. που μακελεύτηκαν το 1944. Την ίδια ημέρα με το Δίστομο, στις 10/6/1944, το γαλλικό χωριό Οραντούρ-συρ-Γκλαν αιματοκυλίστηκε και 642 (!) κάτοικοι, μεταξύ αυτών γυναίκες και παιδιά, σφαγιάστηκαν από τα Waffen-SS. Τα ύστατα ειδεχθή εγκλήματα των Ναζί συνδέονται εν πολλοίς και με την ανατροπή των πολεμικών ισορροπιών και την απειλή της ήττας, που υπέβοσκε μετά την κολοσσιαία απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων στις ακτές της Νορμανδίας, στις 6/6/1944, και από εκεί στην κατεχόμενη ηπειρωτική Ευρώπη. Και… στον βαθμό που δικαιούμαι τη γνώμη μου, τα δάκρυα είναι εύλογα μπροστά στο μακάβριο δέος, αλλά τα προτιμώ από το μακάριο της ανεμελιάς ή τον εφησυχασμό. Οι καιροί ου μενετοί…

Κάθε φορά που η πραγματικότητα με ξεπερνάει, νομίζω πως είμαστε πράγματι τυφλοί τα τ’ ώτα, τον τε νουν, τα τ’ όμματα…  Πρωταγωνιστές μιας ατέλειωτης τραγωδίας. Θα ξεμπερδέψουμε, άραγε, ποτέ ως κοινωνίες από τον φασισμό; Ποιον ρόλο μπορεί να παίξει η λογοτεχνία στη δημιουργία μιας δημοκρατικής πολιτικής συνείδησης στα παιδιά;
Δεν έχεις άδικο. Και μόνο η χρήση του όρου νέο-ναζισμός και η πολιτική διάσταση του φαινομένου είναι άξια προβληματισμού. Τυφλότητα είναι κάθε φανατική ιδεολογία, κάθε καταστρατήγηση θεμελιωδών δικαιωμάτων, κάθε πρακτική μισαλλόδοξου μίσους, που μας αφήνει μισούς. Αντέρεισμα δημοκρατίας και ισχυρό αντιστύλωμα στην επέλαση του ρατσισμού και του εθνικιστικού μένους είναι η παιδεία. Αυτή θα βαθύνει τη συνείδηση του ευρωπαϊκού μας πεπρωμένου, αυτή θα αναδείξει ανθρωπιστικά την ιστορία, ιχνηλατώντας τους ιστούς της συναδέλφωσης και όχι του διχασμού. Πρόσεξε: Δεν είπα απλώς σχολική εκπαίδευση, είπα παιδεία. Μέσα στην ευρύτερη καλλιέργεια και τη δια βίου παίδευση εντάσσω και την πολυδύναμη εμπειρία που καλείται λογοτεχνία.Το μυθιστόρημα της Κατερίνας Δημόκα «Δυο στόματα» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο. Το εικαστικό είναι της Μυρτώς Δεληβοριά.