Είναι Τρίτη, τέλη Νοέμβρη, αργά το απόγευμα. Μέσα σ’ έναν χώρο με πολλές καρέκλες κάθονται κυκλικά κάμποσες μαμάδες και συζητούν. Ο χώρος περιτριγυρίζεται από φιμέ τζάμια· το μόνο που επιτρέπουν να μπει απ’ έξω είναι η λάμψη από τα χριστουγεννιάτικα φωτάκια που στολίζουν το απέναντι καφέ. Η σύνδεση του εξωτερικού κόσμου με τον εσωτερικό έρχεται με τις αφηγήσεις και τις περιγραφές των γυναικών.

«Δεν είμαι μόνο μαμά, έχω και άλλες ιδιότητες, αλλά τις ξεχνώ, σαν να μη μου τις επιτρέπω!» λέει η Γ. και σφίγγει τα χέρια, σαν να σφίγγει μέσα τους όλες αυτές της τις ιδιότητες προκειμένου να μη βγουν. Όλες καταλαβαίνουμε πως έχει απόλυτη ανάγκη να ξεκινήσει να μιλά. «Σήμερα η ημέρα ξεκίνησε φριχτά! Τα παιδιά δεν ξυπνούσαν με τίποτα, το σπίτι έμοιαζε βομβαρδισμένο κι ας είχα μαζέψει τα πάντα πριν πέσω για ύπνο, περασμένες 12. Κι ενώ θέλω τόσο όλα να είναι σε τάξη, όσο περισσότερο το θέλω τόσο περισσότερο χάος επικρατεί γύρω μου. Δεν ξέρω πια τι να κάνω. Προσπαθώ τόσο πολύ… Αλλά, αλήθεια, είναι σαν να μην έχω πια τίποτα άλλο να δώσω, ούτε στα παιδιά μου!»

Η Π. πήρε σειρά δίχως να περιμένει να ειπωθεί κάτι άλλο. «Σε καταλαβαίνω απόλυτα! Δεν ακούνε τίποτα ούτε τα δικά μου. Για να το πω πιο σωστά, δεν ακούνε αρκετές φορές ή ακούνε για λίγο και μετά κάνουν τα δικά τους. Προσπαθώ με όλη μου τη δύναμη, προσπαθώ να κάνω αυτό που πρέπει, έχω διαβάσει άπειρα βιβλία κι ενώ τα κάνω όλα όπως πρέπει, τίποτα δεν είναι όπως πρέπει!»

Η Λ. άλλαξε θέση στην καρέκλα, έγειρε το σώμα προς τον κενό χώρο της ομάδας. «Αυτό το “πρέπει” το μισώ! Χάνω τον ύπνο μου, να μην τα φοβίσω, να μην τα τραυματίσω ψυχικά, να μην τα ακινητοποιήσω. Θα το πω εδώ, μόνο εδώ τολμώ… Είμαι εγώ που φοβάμαι, που τραυματίζομαι και ακινητοποιούμαι. Με πιάνω να βγάζω ανάσα ανακούφισης όταν τα αφήνω στο σχολείο και με αισθάνομαι να τρέμω όταν πρέπει να επιστρέψω στο σπίτι από τη δουλειά. Κι ενώ είναι όλη μου η ζωή, εξαιτίας τους αισθάνομαι, κάποιες φορές, πως δεν έχω ζωή! Είναι τόσο μπερδεμένο αυτό μέσα μου».

Η Χ. κοιτάζει τα χέρια της. Τα νύχια της έχουν σχέδια, κάτι χριστουγεννιάτικα στολίδια, τα ρούχα της είναι προσεγμένα και τα μαλλιά της πάντα περιποιημένα, συχνά τα μέλη τη ρωτούν πότε προλαβαίνει να τα κάνει όλα αυτά, μια και γνωρίζουν ότι εργάζεται από το πρωί ως αργά το απόγευμα. Συχνά χαμογελά και φτιάχνει τη φράντζα της, καλύπτοντας τη λεύκη που ξεπροβάλλει πάνω από το φρύδι της. «Εγώ με το μικρό μου κάνω μεγάλες προσπάθειες να τα έχω όλα σε μια τάξη, και μέσα μου και έξω μου (γελάει). Περιμένω πώς και πώς τα Χριστούγεννα για να χαλαρώσουμε. Έχω μεγάλες προσδοκίες από τις φετινές γιορτές. Η αλήθεια είναι πως κάθε χρονιά έχω, αλλά πάντα κάτι πάει στραβά. Όμως, φέτος θα πάνε όλα καλά. Το ξέρω… Τα έχω όλα οργανώσει σωστά».

Η Π. τη διακόπτει. «Δεν θέλω να σ’ το χαλάσω, αλλά όταν η μάνα κάνει σχέδια, η σκληρή πραγματικότητα γελάει». Γελάνε όλες και κουνούν το κεφάλι συγκαταβατικά. Τις ακούω με προσοχή, ακούω την ανάγκη τους να τα κάνουν όλα όπως πρέπει. Μεγάλη η πίεση αυτού του «πρέπει», αποφασίζω να μιλήσω…

«Σας ακούω και σας αισθάνομαι κουρασμένες, μιλάτε για τα “πρέπει”, για τις προσδοκίες, για την επιθυμία σας να είναι όλα ιδανικά. Τι σημαίνει, όμως, ιδανικό; Τι έχει τελικά σημασία; Μήπως το νόημα κρύβεται πίσω από τη λέξη “αντέχω”; Αντέχω να μην είναι όλα τόσο τέλεια! Τόσο όμορφα, τόσο οργανωμένα, τόσο αξιοζήλευτα; Να στολίσετε το μεγαλύτερο δέντρο, να κάνετε το πιο σωστά οργανωμένο τραπέζι. Να αγοράσετε το τέλειο δώρο. Να κάνετε τις πιο φανταχτερές χριστουγεννιάτικες δραστηριότητες! Εσείς, άραγε, τι θα κάνετε; Τι θα κάνετε φέτος τα Χριστούγεννα για εσάς;

»Τα παιδιά μας θα γίνουν ενήλικοι και στην προσπάθειά μας να τους δώσουμε όσα νομίζουμε πως “πρέπει”, πριν το καταλάβουμε, δεν θα τους έχουμε δώσει το πιο σημαντικό: την εικόνα ενός ενήλικου που σέβεται τον εαυτό του, την ψυχική και τη σωματική του υγεία. Για να δούμε, λοιπόν, πού είναι η καθεμιά μέσα σε αυτό που ζει; Υπάρχει ισορροπία; Υπάρχει χώρος για εσάς; Ως γυναίκες, ως άνθρωποι, τι κάνετε για εσάς; Και τι επιτρέπετε στον εαυτό σας να μην κάνει; Ζητάτε βοήθεια από τους γύρω σας; Αποδέχεστε όλα όσα δεν καταφέρνετε; Αντέχετε να παραδεχτείτε όλα όσα δεν θέλετε να κάνετε κι ας προστάζει το περιβάλλον σας πως πρέπει να τα κάνετε; Αντέχετε να μην είναι όλα όπως πρέπει; Ίσως φέτος να σκεφτούμε πώς θα καταφέρουμε να δούμε και να  αντέξουμε αυτό μας το κομμάτι, το “όχι όπως πρέπει”, το “όχι  οργανωμένο”, το “όχι ιδανικό”».

Ακολούθησε σιωπή· και έπειτα μια σπουδαία συζήτηση γύρω από το «Αντέχω να μην είμαι τέλεια… Το καλύτερο χριστουγεννιάτικο δώρο».

Προσοχή: Κίνδυνος γονικής εξουθένωσης

Η φροντίδα των παιδιών είναι μια εμπειρία που δίνει νέο νόημα στη ζωή. Όμως, ο ρόλος του φροντιστή φέρει υψηλά επίπεδα άγχους και σημαντικές ευθύνες. Τα παιδιά είναι πηγή χαράς, αλλά και συνεχούς δέσμευσης, ιδιαίτερα όταν είναι μικρά. Συνήθως οι θετικές πτυχές της ανατροφής τους αντισταθμίζουν τις αρνητικές, χωρίς να δημιουργούν ιδιαίτερα προβλήματα. Τι συμβαίνει, όμως, όταν το αίτημα και η δέσμευση είναι υπερβολικά σε σύγκριση με τα διαθέσιμα συναισθηματικά/ψυχικά αποθέματα; Όπως δείχνουν οι μελέτες, ο κίνδυνος γονικής εξουθένωσης αυξάνεται σημαντικά.

Στην περίοδο κατά την οποία τα παιδιά εξαρτώνται από τους γονείς και εκείνοι οφείλουν να περνούν πολύ χρόνο μαζί τους, χωρίς να μπορούν να κάνουν ένα διάλειμμα, καλούνται να κάνουν ταχυδακτυλουργικά! Πόσα χωρούν μέσα στο καπέλο του μάγου/γονέα; Φροντίδα, διάβασμα, δουλειά, ψώνια, μαγείρεμα και πάει λέγοντας. Στο καπέλο δεν χωράει χρόνος για προσωπική ζωή, για διατήρηση κοινωνικών σχέσεων με φίλους, συγγενείς και συναδέλφους.

Ακούω συχνά τη φράση: «Βγαίνω μόνο για να δει το παιδί τους φίλους του, πρέπει να κοινωνικοποιηθεί. Δεν έχω χρόνο για μένα. Αλλά έτσι πρέπει, πώς αλλιώς θα κοινωνικοποιηθεί;» Απαντώ πάντα με την ερώτηση: «Εσείς, που είστε ενήλικος/η, έχετε κοινωνική ζωή; Απολαμβάνετε τον χρόνο σας; Υπάρχει ισορροπία σε αυτό που μου λέτε; Πώς θα μάθει το παιδί να είναι ένας χαρούμενος, κοινωνικοποιημένος ενήλικος, αν εσείς δεν απολαμβάνετε τη ζωή σας, είτε μόνος/η είτε με τους γύρω σας; Τα παιδιά ακολουθούν το παράδειγμα μας!»

Τα παιδιά μάς παρατηρούν και αποτυπώνουν σε κάθε τους κύτταρο την κάθε μας κίνηση. Το ίδιο κάναμε κι εμείς με τους δικούς μας φροντιστές. Μια οικονομική κρίση, μια πανδημία και απίστευτες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές έχουν διαμορφώσει το κουκούλι της ενηλικίωσης μας. Οι γονείς τού σήμερα ακροβατούν ανάμεσα στην γονική και στην επαγγελματική εξουθένωση. Αν προσθέσουμε και την κοινωνική εξουθένωση, που εντείνει η φαντασίωση του «φαίνεσθαι» (να δείξω τι τέλειο μαγείρεψα, τι τέλειο φόρεσα, τι τέλειο έκανα, πόσο τέλειος γονέας είμαι· στα σόσιαλ…) και τα ανακατέψουμε όλα στο καπέλο, τελικά αυτό που θα εξαφανιστεί μαγικά είναι ο εαυτός μας!

Στολίζοντας το όχι-και-τόσο-τέλειο χριστουγεννιάτικο δέντρο μου, προσπαθώντας να ξεμπλέξω τα λαμπάκια, βίωσα την παρόρμηση να τα πετάξω και να πάρω καινούργια. Εκείνα τα λαχταριστά που ξεπετάχτηκαν στην οθόνη του κινητού μου. Μα σκέφτηκα πως ακόμα κι αυτό να κάνω, θα υπάρχει πάντα κάτι άλλο που θα με δυσκολεύει, κάτι άλλο για το οποίο θα πρέπει να προσπαθήσω με υπομονή να ξεδιαλύνω. Έτσι θα κάνω; Θα τα πετάω όλα και θα ψάχνω κάτι πιο εύκολο; Κι αν το κάνω αυτό, πώς μετά θα έχω την απαίτηση να κάνει υπομονή η κόρη μου και να προσπαθήσει; Δεν τη βοηθώ αν δεν βοηθήσω εμένα. Φυσικά και υπάρχουν καταστάσεις που θα ήθελα, όπως όλοι, να αποφύγω με μαγικό τρόπο. Αν, όμως, αναζητήσουμε την ισορροπία μέσα μας, τότε θα καταφέρουμε να αντέξουμε, κυρίως όσα, δεν μπορούν να αλλάξουν, τουλάχιστον τη δεδομένη στιγμή.

Τι είναι η γονική εξουθένωση; 

Ξέμπλεξα, λοιπόν, τα φωτάκια, ζητώντας τη βοήθεια της κόρης μου και του συντρόφου μου. Τα φαντάστηκα σαν τον γόρδιο δεσμό της γονεϊκότητας. Αν θα έπρεπε να τα ξεμπλέξω μόνη μου, θα εξουθενωνόμουν! Ήταν ανακουφιστικό που επέτρεψα στον εαυτό μου να μην μπορεί να τα κάνει όλα δίχως βοήθεια.

Ξέρετε, αν τα κάνουμε όλα μόνοι μας και απαιτούμε από τον εαυτό μας να τα κάνει όλα τέλεια, τότε χάνουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε τις στιγμές με την οικογένειά μας και κάποιες φορές η κούραση μας είναι τόσο μεγάλη, και ψυχική και σωματική, που η εξουθένωση μας γίνεται επικίνδυνη!

Η γονική εξουθένωση είναι μια κατάσταση έντονης κόπωσης που προκαλείται από τη φροντίδα των παιδιών και οδηγεί σε συναισθηματική απομάκρυνση από εκείνα και σε αμφισβήτηση των γονεϊκών δεξιοτήτων μας. Επομένως, ο εξουθενωμένος γονιός δεν εμπλέκεται πλέον στη σχέση με τα παιδιά, αλλά περιορίζεται στις λειτουργικές πτυχές της φροντίδας (το πλύσιμο, το ντύσιμο, το τάισμα κ.λπ.).

Συγκεκριμένα, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει τρεις κεντρικές πτυχές που χαρακτηρίζουν αυτόν τον συγκεκριμένο τύπο εξουθένωσης:

• Συναισθηματική εξάντληση
• Συναισθηματική απόσπαση
• Έλλειψη προσωπικής ολοκλήρωσης (αισθήματα αναποτελεσματικότητας απέναντι στην ανατροφή των παιδιών)

Αυτοί οι τρεις παράγοντες είναι ίδιοι και στην επαγγελματική εξουθένωση, με τη διαφορά ότι η αποπροσωποποίηση στη γονική εξουθένωση γίνεται συναισθηματική απομάκρυνση, καθώς οι γονείς δεν μπορούν να πλησιάσουν τα παιδιά τους ως τα πλάσματα που πραγματικά είναι, μα μόνο ως τα πλάσματα που τους ζητούν να γίνουν οι τέλειοι φροντιστές για εκείνα.

Τα κοινά συμπτώματα στα δύο σύνδρομα είναι: καταθλιπτικά συμπτώματα, σωματικά παράπονα, διαταραχές ύπνου και εξάρτηση από ουσίες. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, όπως αποδεικνύεται από πρόσφατες μελέτες, η γονική εξουθένωση συνδέεται πιο έντονα από την επαγγελματική εξουθένωση, με ιδέες απόδρασης (φυγής, ακόμα και αυτοκτονίας), εγκατάλειψης παιδιών και αμέλειας και βίαιης συμπεριφοράς προς τα παιδιά.

Η γονική εξουθένωση είναι ευρέως διαδεδομένη στον δυτικό πολιτισμό, με το 18% των μητέρων να βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο. Πολλοί γονείς, εξαιτίας αυτού του συνδρόμου, αναφέρουν έντονα αισθήματα ενοχής και ντροπής, επειδή επέπληξαν τα παιδιά περισσότερο απ’ όσο έπρεπε, επειδή αισθάνονται ότι δεν επαρκούν για τον ρόλο τους ως γονέων ή λόγω της επιθυμίας τους να εγκαταλείψουν την οικογένεια τους. 

Προσέχουμε για να έχουμε… τον εαυτό μας: 

• • Οικογενειακή οργάνωση: Η καθιέρωση ρουτίνας για τα πιο σημαντικά κομμάτια της ημέρας μπορεί να βοηθήσει. Τα παιδιά μπορούν να συμμετάσχουν ενεργά, αν τους ανατεθούν μικρές εργασίες, κατάλληλες για την ηλικία τους, που θα τονώσουν ταυτόχρονα την αυτονομία και την πειθαρχία τους. Όποτε είναι δυνατόν, οι εργασίες θα πρέπει να μοιράζονται και στους δύο γονείς (συν-γονική μέριμνα) και να μην πέφτει το μεγάλο φορτίο μόνο στον έναν.
  • Αυτοαποδοχή: Είναι αλήθεια ότι η τάξη βοηθάει, αλλά προσέξτε να μην πέσετε θύματα τελειομανίας. Οι ανησυχίες για λάθη, η αναζήτηση τέλειων προτύπων και ο φόβος της κριτικής από τους άλλους είναι συμπεριφορές που μπορούν να εξουθενώσουν τους γονείς. Δεν είναι, όμως, πρόβλημα, το σπίτι να μην είναι τέλεια τακτοποιημένο. Καλύτερα τα παιδιά να καλλιεργήσουν μια υγιή σχέση με τη μαμά και τον μπαμπά.
  • Αυτοφροντίδα: Για την εξουδετέρωση των επιπτώσεων του στρες στην ψυχοσωματική υγεία, είναι σημαντικό να διατηρείτε μια υγιεινή διατροφή και να προσπαθείτε να ασκείστε όσο το δυνατόν περισσότερο: η προπόνηση θα μπορούσε να βοηθήσει με τις διαταραχές ύπνου, που αναφέρουν πολλοί γονείς. Σαφώς δεν είναι πάντα εύκολο να βρεθεί χρόνος αποκλειστικά για τον εαυτό μας, αλλά ακόμα και λίγα λεπτά την ημέρα μπορούν να κάνουν τη διαφορά. Είναι επίσης σημαντικό να αφιερωθεί χρόνος στη σχέση και στις φιλίες του ζευγαριού. Κάποτε, πριν γίνω μητέρα, είχα διαβάσει την εξής συμβουλή, χαζεύοντας ένα περιοδικό μόδας: «Κάλεσε μια μπέιμπι σίτερ, βγες έστω μια φορά την εβδομάδα και προσπάθησε να είσαι παρούσα και να μη σκέφτεσαι τα παιδιά για να απολαύσεις την έξοδο που σου αξίζει». Είχα απορήσει. «Μα καλά, τι χαζομάρες είναι αυτές, μια μαμά δεν γίνεται να μη σκέφτεται τα παιδιά της». Τώρα, οχτώ χρόνια μαμά, ξέρω πως αυτή η προτροπή είναι βάλσαμο στα αυτιά μας, είναι μια απενοχοποιητική φράση, που κάθε μητέρα θα έπρεπε να ακούει!
  • Ζητήσετε βοήθεια: Μια αφρικανική παροιμία λέει: «Χρειάζεται ένα ολόκληρο χωριό για να μεγαλώσεις ένα παιδί». Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι δεν είστε μόνοι, ότι υπάρχουν και άλλοι γονείς που αντιμετωπίζουν τις ίδιες καταστάσεις. Το γεγονός ότι κάποιος μοιράζεται την εμπειρία του σε ένα ενσυναίσθητο και φιλόξενο περιβάλλον μπορεί να είναι τεράστια βοήθεια.

Επαναφέρω στο μυαλό μου τη φράση της ομάδας των μαμάδων: «Αντέχω να μην είμαι τέλεια… Το καλύτερο χριστουγεννιάτικο δώρο» και ολοκληρώνω τις σκέψεις μου με μια ευχή… Είθε αυτά τα Χριστούγεννα να είναι οι μέρες μας γεμάτες με φως και αγάπη! Αγάπη τόσο για την ύπαρξη μας όσο για τα πλάσματα που μελλοντικά θα είναι οι ενήλικες υπάρξεις της Γης!

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.