Λίγα παιδιά χαίρονται με το πρώτο χτύπημα του κουδουνιού, μα σύντομα κάμποσα αρχίζουν να προσαρμόζονται στη διασκεδαστική σχολική ρουτίνα, με μόνο παράπονό τους το διάβασμα. Δυστυχώς, όχι όλα. Υπάρχει ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό μαθητών που έχει ταυτίσει το σχολείο με τη βία, την κοροϊδία, την απόρριψη, ακόμα και το μίσος. Υπάρχουν μαθητές που μπαίνουν στο στόχαστρο συμμαθητών τους, υπό το χαμηλωμένο βλέμμα και τα σιωπηρά χείλη άλλων συμμαθητών τους. Οι γονείς, λοιπόν, οφείλουμε να θωρακίσουμε έγκαιρα τα παιδιά μας, έτσι ώστε να μη γίνουν κρίκοι σε αυτή την αλυσίδα, αντιθέτως να μπορέσουν να τη σπάσουν. Τα «δύσκολα» για τα μικρά παιδιά θέματα προς συζήτηση μπορούν να γίνουν ευκολότερα μέσα από τη λογοτεχνία. Γι’ αυτό και συζητάμε με τη Γιώτα Κ. Αλεξάνδρου, συγγραφέα δυο επίκαιρων εικονογραφημένων παιδικών βιβλίων των Εκδόσεων Susaeta, που ταυτόχρονα γνωρίζει άριστα τα σχολικά περιβάλλοντα, καθώς είναι νηπιαγωγός.

Γιώτα, χαίρομαι πολύ που σε φιλοξενούμε με αφορμή την επανέκδοση από τις Εκδόσεις Susaeta, με νέες, φρέσκες και εντυπωσιακές εικονογραφήσεις, δυο παλαιότερων, αγαπημένων εικονογραφημένων παιδικών βιβλίων σου. Μιλώ για τα «Χάρης και Φάρις» και «Ο Ρομπέν των Θαλασσών και οι Νταήδες του Βυθού»…

Τα δύο αυτά βιβλία πραγματεύονται διαχρονικά και επίκαιρα θέματα που αφορούν τη σχολική κοινότητα και την κοινωνία γενικότερα. Τον σχολικό εκφοβισμό και την ιστορία ενός ασυνόδευτου ανήλικου προσφυγόπουλου, του Φάρις, ως την ένταξή του στη διαπολιτισμική τάξη του νέου του φίλου, του Χάρη. Με τις εκδόσεις Susaeta θελήσαμε να τους δώσουμε μια φρέσκια πνοή, με εικονογράφηση πιο εκφραστική και σύγχρονη. Συνεργαστήκαμε με δύο ταλαντούχους εικονογράφους, τον Βασίλη Γρίβα και τη Φωτεινή Τίκκου, που με το προσωπικό τους στίγμα έδωσαν νέα ζωή και ερμηνεία στα κείμενα. Άλλαξε, επίσης, το σχήμα των βιβλίων. Στην περίπτωση του Ρομπέν, επειδή το αρχικό κείμενο ήταν αρκετά εκτενές, το δούλεψα ξανά ώστε να είναι πιο σύντομο, άμεσο και σύγχρονο και να μπορεί να απευθυνθεί και σε παιδιά μικρότερης ηλικίας, από πέντε ετών και άνω. Επιπλέον, τις δύο ιστορίες μπορεί να τις ακούσει το παιδί-αναγνώστης, όπως τις αφηγούμαι θεατρικά, σκανάροντας τον σχετικό κωδικό των βιβλίων. Την αφήγηση της ιστορίας «Χάρης και Φάρις» επένδυσε με την πρωτότυπη μουσική του ο ταλαντούχος συνθέτης Γιάννης Μυγδάνης.

Και τα δυο βιβλία αφορούν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, το σχολικό περιβάλλον και τις δυσκολίες με τις οποίες έρχονται αντιμέτωπα παιδιά, εκπαιδευτικοί και γονείς. Ας ξεκινήσουμε με τους μαθητές-πρόσφυγες, τους οποίους αντιμετωπίζεις με μεγάλη τρυφερότητα (που αμφιβάλλω, δυστυχώς, αν υπάρχει…) στο «Χάρης και Φάρις». Τετριμμένη η ερώτησή μου, αλλά -όσο συνεχίζεται ο ρατσισμός και η μισαλλοδοξία- θα συνεχίσω να φέρνω το θέμα στον δημόσιο διάλογο: Γιατί, άραγε, οι Έλληνες αντιμετωπίζουμε με τέτοιο μίσος τους αλλόθρησκους πρόσφυγες; Και θέτω εδώ θέμα θρησκείας, διότι οι Ουκρανοί πρόσφυγες αντιμετωπίστηκαν με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Πόσο κοντή μνήμη έχουμε ως λαός, που έζησε στο πετσί του προσφυγιά και μετανάστευση;

Ο φανατισμός -και φυσικά και ο θρησκευτικός-, απ’ όπου κι αν προέρχεται, κωφεύει και τυφλώνει όσους κατέχονται από αυτόν. Διαστρεβλώνει την πραγματικότητα. Αντιμετωπίζει με καχυποψία, εμπάθεια και απόρριψη ό,τι και όποιον παρεκκλίνει από το λατρεμένο αφήγημα. Η αλληλεγγύη είναι μόνο για τους ομοϊδεάτες. Ο φανατισμός γνωρίζει μόνο τον θυμό και το μίσος προς το διαφορετικό. Οδηγεί σε ακρότητες και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο όνομα της αδιαμφισβήτητης πίστης σε μια ιδεολογία έχουν διαπραχθεί τα μεγαλύτερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Και, δυστυχώς, συνεχίζουν να διαπράττονται.

Κι εμείς ως άνθρωποι και ως λαός ξεχνάμε εύκολα και γρήγορα τις εμπειρίες μας ως προσφύγων και μεταναστών, όταν δεν μας αφορούν, μες στον εγωκεντρικό, ανταγωνιστικό και αγχωτικό τρόπο ζωής μας. Υπάρχουν, βέβαια, και άνθρωποι φωτεινοί, ανοιχτόμυαλοι, συμπονετικοί, που, ενεργώντας μόνοι ή σε ομάδες, τείνουν χέρι βοήθειας σε όποιον το έχει ανάγκη, ανεξαρτήτως θρησκείας, χρώματος, προσανατολισμού. Ευτυχώς.

Από την εμπειρία μου ως μαμάς, λίγα μεταναστάκια και ελάχιστα προσφυγόπουλα κατάφεραν να ενταχθούν στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, όχι μόνο εξαιτίας της στάσης των ενηλίκων, αλλά και εξαιτίας της στάσης των ομηλίκων τους Ελλήνων. Τι πάει τόσο λάθος και μικρά παιδιά αποφεύγουν ή επιτίθενται, λεκτικά ή σωματικά, σε άλλα μικρά παιδιά; Θα ήθελα την εμπειρία σου ως εκπαιδευτικού.

Τα παιδιά φέρουν και αναπαράγουν, μέσω της μίμησης προτύπων, την ιδεολογία, τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα των γονιών τους, των σημαντικών άλλων στη ζωή τους. Επιθετικοί γονείς έχουν συνήθως επιθετικά παιδιά. Όπου επιθετικότητα είναι και το απαξιωτικό βλέμμα, η υποτίμηση, η ειρωνεία, η απειλή, ο εκβιασμός, η στέρηση κάθε πρωτοβουλίας και ο ασφυκτικός έλεγχος στο όνομα της προστασίας, οι παράλογες συνέπειες-τιμωρίες, οι εκρήξεις θυμού και άγχους, η εκδικητική συμπεριφορά. Αν σ’ ένα τέτοιο οικογενειακό περιβάλλον προστεθεί κι ένα ανταγωνιστικό σχολικό πλαίσιο, όπου κυριαρχεί η βαθμοθηρία και η αδιαφορία για τις ανθρώπινες σχέσεις, η επιθετικότητα των παιδιών αυξάνεται και κατευθύνεται στους πιο αδύναμους να αντιδράσουν.Σχολικό εκφοβισμό, όμως, δεν δέχονται μόνο τα «ξένα» παιδάκια, αλλά πολλά παιδάκια, κυρίως αυτά που χαρακτηρίζονται «διαφορετικά». Αλλά διαφορετικά σε σχέση με τι; Με τον μέσο όρο; Υπάρχουν νόρμες για το πώς είναι ο κάθε άνθρωπος; Ο Ξιφίας Ιερεμίας, πρωταγωνιστής στον «Ρομπέν των Θαλασσών» δέχεται bullying για τη… μεγάλη του μύτη. Πάλι θα επικαλεστώ την εκπαιδευτική σου εμπειρία και θα σε ρωτήσω ποιο είναι το προφίλ των παιδιών που στοχοποιούνται, ποιο είναι το προφίλ των Νταήδων και ποιο αυτό των παρατηρητών;

Η διαφορετικότητα των παιδιών που υφίστανται εκφοβισμό δεν είναι η αιτία για την επιθετική συμπεριφορά των νταήδων, αλλά η αφορμή. Η πραγματική αιτία είναι το γεγονός ότι τα παιδιά αυτά είναι εύκολος στόχος. Στέλνουν το μήνυμα με τη γλώσσα του σώματός τους, με τη συμπεριφορά τους, ότι, ό,τι και να τους συμβεί, δεν θα αντιδράσουν, θα υπομένουν και θα υποφέρουν σιωπηλά. Είναι παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση, που δεν έχουν μάθει να βάζουν τα όριά τους.

Τα παιδιά που ασκούν εκφοβισμό είτε μεγαλώνουν σε ένα οικογενειακό περιβάλλον χωρίς όρια, όπου υπάρχει ανοχή ή και επιδοκιμασία της βίας, είτε βιώνουν διαρκώς την επιθετική συμπεριφορά των γονιών τους και είναι τα ίδια θύματα που, μέσω της ταύτισης με τον επιτιθέμενο γονέα, γίνονται θύτες στο σχολικό τους περιβάλλον, όπως ο αρχηγός των Κοφτερών Χαμόγελων, στην ιστορία μας. Μερικά παιδιά, επίσης, ακολουθούν τους νταήδες, χωρίς να συμφωνούν μαζί τους, από φόβο μη γίνουν το επόμενο θύμα τους.

Τα παιδιά που σε ένα περιστατικό εκφοβισμού είναι στη θέση του παρατηρητή μπορεί να μην αντιδρούν από φόβο μην πάθουν τα ίδια ή από αδιαφορία και εγωϊσμό. Είναι η λογική του «Αφού δεν συμβαίνει σε μένα, δεν με νοιάζει». Και ίσως και κάποια παιδιά να επικροτούν κρυφά την επιθετική συμπεριφορά των νταήδων, που στα μάτια τους φαίνονται δυνατοί και ανίκητοι και τολμούν να εκφράζουν τον θυμό τους, σε αντίθεση με εκείνα. Αυτό που δεν αντιλαμβάνονται είναι ότι με το να παρακολουθούν χωρίς να αντιδρούν, επιδοκιμάζουν την άσχημη συμπεριφορά των νταήδων, επιδεινώνοντας τη θέση του θύματος.

Πάντως, οι διαχωριστικές γραμμές είναι πολύ λεπτές. Παιδιά που είναι θύματα στο οικογενειακό τους περιβάλλον παραμένουν θύματα και στο σχολικό πλαίσιο ή γίνονται θύτες ή παρατηρητές που δεν τολμούν να αντιδράσουν.

Εδώ και πολλά χρόνια, έχουν γίνει ουκ ολίγες προσπάθειες καταπολέμησης της ενδοσχολικής βίας, αλλά και της εξωσχολικής, που πλέον, λόγω των νέων τεχνολογιών, είναι πολύ πιο συχνή. Και έρχομαι να αναρωτηθώ για άλλη μια φορά τι πάει λάθος, έπειτα από τόσα βιβλία, τόσα σεμινάρια, τόσες ομιλίες, τόσα εκπαιδευτικά προγράμματα. Ιδιαίτερα μετά την πανδημία, η βία από παιδιά προς παιδιά έχει ραγδαία αύξηση. Έχει μεν διαφορετικές μορφές, ανάλογα με την ηλικία, αλλά δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι οι bullies, οι νταήδες, υπάρχουν σε κάθε τάξη και όσο τα παιδιά μεγαλώνουν, εδραιώνουν την κοινωνική τους θέση…

Η οικογένεια καθρεφτίζει την παθογένεια της κοινωνίας. Μιας κοινωνίας με έντονες ανισότητες, έλλειψη ουσιαστικής κοινωνικής πρόνοιας, ανεπαρκές σύστημα υγείας, υποβαθμισμένη παιδεία, κακοπληρωμένους πολίτες, υψηλό ποσοστό ανεργίας. Μιας κοινωνίας που βγήκε μετά από έναν υποχρεωτικό εγκλεισμό ακόμα πιο εξαγριωμένη, δυστυχώς. Οι γονείς αγωνίζονται να βρουν την ισορροπία μέσα τους και γύρω τους, με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση να έχει αντίκτυπο στα παιδιά τους. Αν προσθέσουμε και το ανταγωνιστικό σχολικό πλαίσιο από το δημοτικό και μετά, σε συνδυασμό με τον βομβαρδισμό βίαιων προτύπων από τα ΜΜΕ (μουσική, ταινίες, παιχνίδια υπολογιστή) και την επακόλουθη εξοικείωση με τη βία που οδηγεί στην απάθεια, την ανεξέλεγκτη χρήση της τεχνολογίας που πρόσθεσε μια νέα, επικίνδυνη μορφή εκφοβισμού, αντιλαμβανόμαστε γιατί τα περιστατικά βίας αυξάνονται, δυστυχώς. Θα πρέπει να λειτουργούμε προληπτικά, προστατευτικά και όχι κατασταλτικά. Με σχολές γονέων, με παιδοψυχολόγο και κοινωνικό λειτουργό από το νηπιαγωγείο σε κάθε σχολείο, με μικρότερο αριθμό μαθητών ανά τάξη ώστε να γίνονται ομάδα, με προγράμματα αγωγής υγείας και καλλιτεχνικής έκφρασης, σε συνεργασία με σχετικούς υποστηρικτικούς θεσμούς και τόσα άλλα.

 Έρχεσαι καθημερινά σε επαφή με τετράχρονα και πεντάχρονα. Έχω μια δύσκολη ερώτηση που μου τριβελίζει το μυαλό εδώ και χρόνια. Υπάρχουν παιδιά φύσει κακά; Παιδιά που από την προσχολική κιόλας ηλικία δείχνουν επιθετικότητα και καμιά παρέμβαση δεν φέρει αποτελέσματα; Και αν ναι, μιλάμε για χαρακτήρα/ιδιοσυγκρασία ή για κάποιου είδους ψυχοπαθολογία;

Θεωρώ ότι δεν υπάρχουν φύσει κακά παιδιά, αλλά παιδιά που δεν μεγαλώνουν σε ένα στοργικό, υποστηρικτικό, ήρεμο, ισορροπημένο οικογενειακό περιβάλλον, με αγάπη, κατανόηση και υγιή όρια. Το άγχος, ο θυμός, οι ενοχές, οι φόβοι, η αμφιθυμία, ό,τι αρνητικό βιώνει η μητέρα κατά την περίοδο ακόμη του τοκετού, το βιώνει και το έμβρυο (προγεννητική μνήμη). Αν ένα παιδί μεγαλώνει σε ένα συναισθηματικά ακατάλληλο περιβάλλον, που μπορεί να είναι αδιάφορο προς τις ανάγκες του, καταπιεστικό και χειριστικό ή επιθετικό και κακοποιητικό, μεγαλώνει με συναισθηματικά ελλείματα. Οι εμπειρίες των πρώτων χρόνων της ζωής του καταγράφονται στον ψυχισμό του και διαμορφώνουν τη συμπεριφορά του. Οι μελέτες αναφέρουν ότι οι διαταραχές προσωπικότητας που εμφανίζονται στην παιδική ηλικία μπορεί να οφείλονται στην ασυνείδητη προσαρμογή του παιδιού, προκειμένου να αντιμετωπίσει μια τραυματική κατάσταση ή ένα κακοποιητικό περιβάλλον. Αν οι γονείς δεν αντιληφθούν έγκαιρα πώς λειτουργούν οι ίδιοι, ώστε να αλλάξει η συναισθηματική προσέγγιση και κατά συνέπεια η συμπεριφορά τους, η επιθετικότητα, ως μηχανισμός επιβίωσης, παγιώνεται ως στοιχείο του χαρακτήρα του παιδιού.

Αλήθεια, πόσο επηρεάζει η προσωπικότητα του γονέα και η άρνησή του ή μη να συνεργαστεί με τον εκπαιδευτικό το παιδί, είτε είναι θύτης είτε θύμα.

Χωρίς τη συνεργασία των γονέων, η όποια αποτελεσματικότητα μιας σχολικής παρέμβασης είναι προσωρινή. Αν η συμπεριφορά των γονέων ευθύνεται για την παθητική ή επιθετική συμπεριφορά του παιδιού τους, μόνο αν το συνειδητοποιήσουν και αλλάξουν εκείνοι τον τρόπο που εκφράζονται και ενεργούν, θα αλλάξει σταδιακά και εκείνο, έχοντας και την παράλληλη υποστήριξη ειδικού. Συνήθως όμως υπάρχει μεγάλη αντίσταση και άρνηση να δουν την πραγματικότητα, γιατί η ενδοσκόπηση είναι μια επώδυνη διαδικασία. Στο σχολείο, το μόνο που μπορεί να γίνει είναι να υπάρχουν σαφή και αυστηρά όρια ως προς τη μη αποδεκτή συμπεριφορά και να καλλιεργείται ένα κλίμα συνεργασίας, σεβασμού και αλληλεγγύης, με τον /την εκπαιδευτικό να λειτουργεί φυσικά ως πρότυπο.

Θα ήθελα, λοιπόν, να κλείσουμε αυτή τη συζήτηση με ένα μήνυμά σου προς τους γονείς. Τι τους ζητάς εσύ ως Γιώτα, ως νηπιαγωγός, ως ο άνθρωπος στον οποίο εμπιστεύονται το παιδί τους πολλές ώρες την ημέρα, έτσι ώστε η φετινή σχολική χρονιά να κυλήσει ομαλότερα;

Να είμαστε διαθέσιμοι για μια καλή συνεργασία η οποία προϋποθέτει ομαλή επικοινωνία. Να ακούμε πραγματικά ο ένας τον άλλον, να ακούμε τις ανάγκες, τις δυσκολίες, τα θέλω του παιδιού. Να μιλάμε με ειλικρίνεια, ευγένεια και σεβασμό για ό,τι αφορά το παιδί. Να μοιραζόμαστε ό,τι μας προβληματίζει για να αποφεύγονται οι παρανοήσεις. Να είμαστε ανοιχτοί να συζητήσουμε και ό,τι μας δυσκολεύει, προς όφελος του παιδιού. Είμαστε δίπλα ο ένας στον άλλον και όχι απέναντι.

Τα βιβλία της Γιώτας Κ. Αλεξάνδρου «Ο Ρομπέν των Θαλασσών και οι Νταήδες του Βυθού», σε εικονογράφηση του Βασίλη Γρίβα και «Χάρης και Φάρις», σε εικονογράφηση της Φωτεινής Τίκκου, κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Susaeta.