H Μαρίζα Ντεκάστρο και η Ελένη Σβορώνου επιμελήθηκαν για τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος έναν καλαίσθητο, πολυσυλλεκτικό τόμο, με τίτλο 21+1 για το 1821, όπου συγγραφείς και εικονογράφοι, απευθυνόμενοι σε παιδιά, αλλά και σε ενήλικους, δημιούργησαν φανταστικές ιστορίες με φόντο την Επανάσταση. Το Τaλκ συζήτησε με τις δυο συγγραφείς και εκπαιδευτικούς για το ιδιαίτερο αυτό εγχείρημα.

Ξεκινώ με την εναρκτήρια φράση του βιβλίου: «Διακόσια χρόνια πέρασαν, όμως η Επανάσταση του 1821 είναι δίπλα μας». Πού ακριβώς βρίσκεται, κατά τη γνώμη σας;

Ε.Σ: Παντού· και διαρκώς μας ακολουθεί! Είμαστε παιδιά της! Απλώς δεν το συνειδητοποιούμε. Κι αυτό είναι ίσως μία προσφορά αυτού του βιβλίου. Μας θυμίζει ότι τα βασικά μας κεκτημένα, το ότι ζούμε σ’ ένα ελεύθερο, ανεξάρτητο κράτος, όπου όλοι είμαστε ίσοι απέναντι στον νόμο, έχουμε συνταγματικά κατοχυρωμένες ελευθερίες, δικαιώματα και υποχρεώσεις, και εν τέλει ανήκουμε σε ένα προνομιούχο ίσως μέρος του κόσμου που έχει τη Δημοκρατία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ψηλά στο αξιακό του σύστημα (όσο κι αν υπάρχουν πισωγυρίσματα και ελλείμματα), ε, ότι όλο αυτό το οφείλουμε (και) στην Επανάσταση του 1821. Οι ιστορίες που έγραψαν οι 21 συγγραφείς και οι εικόνες που φιλοτέχνησαν οι εικονογράφοι φέρνουν κοντά μας τους επώνυμους και κυρίως του ανώνυμους πρωταγωνιστές της Επανάστασης. Φέρνουν κοντά μας τα παιδιά της εποχής, που παραμένουν ένας μεγάλος άγνωστος Χ. Μαρτυρίες λιγοστές, αναφορές διάσπαρτες και αποσπασματικές. Αυτά παραδίδουν οι πηγές για το παιδί. Γι’ αυτό είναι τόσο πολύτιμη η συμβολή των δημιουργών, που συμπλήρωσαν την τοιχογραφία της παιδικής ηλικίας της εποχής μέσα από τα σπαράγματα.

Το βιβλίο περιλαμβάνει είκοσι δύο ιστορίες από είκοσι συγγραφείς και εικονογράφους και δύο κομίστες. Είναι ένα εντυπωσιακό και δύσκολο στην υλοποίησή του project. Θέλετε να μας πείτε πώς συλλάβατε την ιδέα και πώς προχωρήσατε;

Ε.Σ.: Η ιδέα μάλλον γεννήθηκε από τον πειρασμό ενός παιχνιδιού με τον αριθμό 21…
Μ.Ν.: …ώστε να φτιαχτεί ένα λογοτεχνικό ψηφιδωτό με «αφορμή» το ’21. Δεν μας ενδιέφεραν στενά τα γεγονότα, αλλά κυρίως το πώς νιώθουν οι σημερινοί συγγραφείς για την Επανάσταση.
Ε.Σ.: Καταρχάς, φτιάξαμε την τριάδα: Η Μαρίζα, η Χριστίνα Παπαδοπούλου, που πίστεψε στο εγχείρημα μολονότι έμοιαζε μετέωρο βήμα στο κενό, από επιχειρηματικής σκοπιάς, κι εγώ. Προλάβαμε κάποιες δια ζώσης συναντήσεις. Ύστερα ήρθε η πανδημία και μεταφερθήκαμε στις οθόνες…

Εικονογράφηση του Βασίλη Γρίβα για το κείμενο του Βαγγέλη Ηλιόπουλου “Εφικτό το ανέφικτο”

Πώς έγινε η επιλογή των δημιουργών;

Μ.Ν.: Η προκλητική ιδέα ήταν να γραφτούν μικροϊστορίες μέχρι 450 λέξεις από συγγραφείς που δεν είχαν ασχοληθεί με το 1821 ή που το είχαν πιάσει με τρόπο διαφορετικό. Έτσι, προτείναμε σε συγγραφείς που γράφουν αστυνομικά, κοινωνικό μυθιστόρημα, αρχαιολογικό μυθιστόρημα, ιστορικό μυθιστόρημα , χιουμοριστικά, εικονογραφημένα για μικρά παιδιά, παραμύθι, δασκάλους που δουλεύουν στις τάξεις τους την ιστορία της Επανάστασης, κομίστες που σχεδίασαν μια δισέλιδη γραφιστική νουβέλα. Μπήκαμε κι εμείς οι δυο και έκλεισε η πρόταση. Στην αρχή φάνηκε βουνό, αλλά το πετύχαμε! Θέλαμε να δούμε το 1821 ξανά, με φρέσκια ματιά, και να αναδείξουμε την επικαιρότητά του. Αυτή ήταν η μόνη οδηγία που δώσαμε ως επιμελήτριες.

Και πώς τους «παντρέψατε» μεταξύ τους;  

Μ.Ν.:: Η ιδέα ήταν να παρουσιαστεί μια πινακοθήκη  μικρών έργων τέχνης που να προτείνει μια σύγχρονη άποψη εικονογράφησης του 1821 στα βιβλία για παιδιά. Το πάντρεμα εικόνας-κειμένου, ποιος ταίριαζε με ποιον, ήταν σπαζοκεφαλιά και αρκετά ριψοκίνδυνη, αφού η ιστορία που δώσαμε στον κάθε εικονογράφο έπρεπε να του «μιλάει». Απίστευτο! Κανένας δεν εξέφρασε καμιά αντίρρηση! Έτσι, δεν διακόσμησαν απλώς τις ιστορίες, αλλά τους πρόσθεσαν περιεχόμενο.

Το βιβλίο δεν αναφέρεται μόνο στα χρόνια του Αγώνα. Οι αναφορές ξεκινούν από το 1800 και φτάνουν έως το 2020. Πώς εξασφαλίσατε ότι θα υπάρξει μια ομαλή συνέχεια; Χρειάστηκε να παρέμβετε;

Ε.Σ.: Δεν δόθηκε καμία οδηγία, ώστε να φροντίσουμε να καλύψουμε το «πριν», το «κατά τη διάρκεια» και το «μετά» της Επανάστασης. Αφήσαμε ελεύθερο το πεδίο. Και μετά τον πρώτο ενθουσιασμό για τα όμορφα κείμενα και τις εικόνες, τέθηκε το ερώτημα της οργάνωσης αυτού του συνόλου. Φάνηκε, λοιπόν, ότι το υλικό μπορούσε να συντεθεί σε μια νοητή ιστοριογραμμή, καθώς πολλά κείμενα βασίζονταν σε ιστορικά γεγονότα ή τοποθετούνταν σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ακόμη κι αν ήταν αμιγώς μυθοπλασία.  Επομένως, βρεθήκαμε με μια ωραία βεντάλια ιστοριών που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα των χρόνων της Επανάστασης, της προετοιμασίας και της επίδρασής της ως σήμερα. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η Πολιορκία του Μεσολογγίου ξεχώρισε ως πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς, που αφηγούνται την ιστορία μέσα από τα μάτια παιδιών.

Πείτε μας λίγα λόγια για τις δικές σας ιστορίες…

Ε.Σ.: Το Ευχαριστώ, κ. Τζέφερσον είναι εμπνευσμένο από την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή με τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ, Τόμας Τζέφερσον. Στην ιστορία μου, ένα Αμερικανάκι, την Ημέρα των Ευχαριστιών, δειπνεί με τους γονείς του. Και κουβέντα στην κουβέντα πιάνουν το νήμα της ελευθερίας που απολαμβάνουν φτάνοντας ως την Ελληνική Επανάσταση και τους Αρχαίους Έλληνες. Τον Φίλιππο Φωτιάδη τον ήξερα από το εικαστικό του έργο. Δεν τον είχα συνδυάσει με τον Φωτιάδη-εικονογράφο. Και να που έλαχε στο κείμενό μου!
Μ.Ν.:: Η δική μου ιστορία, Τα φώτα άναψαν και…, αναφέρεται στον Διαφωτισμό, στον επαναστατικό  αιώνα των Φώτων, τον 19ο, που στις ιδέες του στηρίχθηκε η Επανάσταση. Ουσιαστικά, έγραψα μια μικροϊστορία «γνώσεων», γιατί αυτού του είδους τα γραπτά κάνω καλά. Ο Αλέξης Κυριτσόπουλος, που την εικονογράφησε, μου έκανε παρατηρήσεις, άλλαξα διάφορα και… προχωρήσαμε!

Έχετε κάποια αγαπημένη ιστορία;

Ε.Σ.: Επειδή είναι όλες πολύ ωραίες και θα μπορούσα να κάνω ώρες συζήτηση και εργαστήριο με τα παιδιά για καθεμιά, θα διαλέξω αυτή που λάβαμε πρώτη. Του Κυριάκου Αθανασιάδη. Η λέξη με τα τρία έψιλον, σε εικονογράφηση Άνας Μάτεγιτς. Ήταν μια αποκάλυψη για το πόσο πυκνό, πολυεπίπεδο και συναρπαστικό μπορεί να είναι ένα κείμενο 450 λέξεων. Εκεί μέσα βρίσκονται ο Μάγερ, ο Βύρωνας, ο Δημήτριος Μεσθενέας, ιδρυτής του τυπογραφείου στο Μεσολόγγι, η ζωή του παιδιού τότε, όλα, χωρίς ονόματα, χωρίς να βαραίνει την ιστορία καμία πληροφορία. Μόνο αν ψάξεις θα βρεις τα κρυμμένα πρόσωπα και γεγονότα. Η εικόνα της Μάτεγιτς ξύπνησε τις αισθήσεις: ο ήχος της πρέσας στο τυπογραφείο, το μέταλλο στα ακροδάκτυλα, το χαρμάνι από ιδρώτα κι έξαψη, η θέα των γραμμάτων που για τον μικρό ήρωα δεν λένε ακόμη τίποτα, αγράμματος γαρ, όλα αποδίδονται ολοζώντανα μέσα από κείμενο και εικόνα.
Μ.Ν.:: Όλες είναι ξεχωριστές, γιατί προσεγγίζουν το «περιβάλλον» της Επανάστασης μέσα από διαφορετικές διαδρομές. Προσθέτω ότι μεγάλο ενδιαφέρον έχει, κατά τη γνώμη μου, το γεγονός ότι οι συγγραφείς μας έθεσαν και σύγχρονα θέματα ‒όπως το κορίτσι που νιώθει αγόρι, το κορίτσι που θέλει να γίνει αγόρι, τη δύσκολη σχέση μεταξύ δυο κοριτσιών, μιας Ελληνίδας και μιας Τουρκάλας ή την πορεία μιας γυναίκας από το Αϊβαλί του 1821 στα Ψαρά και πίσω το 1827 και ξανά στην Ελλάδα το 1922 με τη Μικρασιατική καταστροφή‒ και ότι σε πολλές περιπτώσεις οδηγούν τον αναγνώστη να ψάξει παραπάνω. Για παράδειγμα, μέσω της συγγραφικής φαντασίας της ιστορίας του Πολυχρόνη Κουτσάκη Ο στρατηγός βοηθάει ακόμα, σε εικονογράφηση του Πέτρου Μπουλούμπαση, να μάθει για τη στρατηγική του Καραϊσκάκη. Σε όλες τις ιστορίες κρύβονται τέτοια πατήματα!

Ποιος ήταν ο στόχος σας μέσα από αυτή τη δουλειά; Υποθέτω όχι άλλο ένα στείρο μάθημα Ιστορίας…

Μ.Ν.:: Δεν κάνουμε μάθημα. Η λογοτεχνία έγινε όχημα για να νιώσουμε την Ιστορία, να καταλάβουμε ποια πράγματα μας συνδέουν και τη δούμε μέσα τα μάτια των καλλιτεχνών.
Ε.Σ.: Θα τα πω όπως τα άκουσα από εκπαιδευτικό και παιδιά. Έχω φρέσκιες εντυπώσεις από παρουσίαση σε σχολείο. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν με το βιβλίο και ρωτούσαν, λέει, την κυρία τους πότε θα κάνουν μία ακόμη ιστορία. Φαίνεται ότι η «κυρία» κερνούσε τα παιδιά σιγά σιγά τις ιστορίες. Η πονηρή… Πόσο συχνά ζητάνε τα παιδιά «κι άλλο» από ένα βιβλίο;

Εικονογράφηση της Zafouco Yamamoto για το κείμενο του Πάνου Χριστοδούλου “Ανάσταση”

Μια και μιλήσαμε για μάθημα Ιστορίας, έχετε εικόνα για τη διδασκαλία της στα σχολεία; Με βάση την εμπειρία μου, η πλειονότητα των μαθητών βρίσκει το μάθημα έως και απεχθές, πιθανότατα λόγω των κακογραμμένων συγγραμμάτων, αλλά και μιας αμηχανίας των εκπαιδευτικών να το διδάξουν [τουλάχιστον τη σύγχρονη Ιστορία]. Ποιους τρόπους θα προτείνατε ως εκπαιδευτικοί για μια ουσιαστική και ταυτόχρονα ελκυστική σχολική διδασκαλία ενός μαθήματος που, δίχως άλλο, έχει μια ιδεολογική χροιά;

Ε.Σ.: Τεράστιο θέμα το πώς διδάσκεται η Ιστορία στα σχολεία. Δεν είμαι ειδική. Έχουν γραφτεί πολλά θεωρητικά βιβλία, αλλά καμία χώρα δεν ξεφεύγει από τον στόχο της καλλιέργειας της εθνικής συνείδησης. Έστω κι έτσι, αφού πρέπει πράγματι να δέσει μια κοινωνία μέσα από μια κοινή αντίληψη του παρελθόντος, για να πάει μπροστά, έστω κι έτσι, θα μπορούσε να είναι ένα συναρπαστικό μάθημα που προάγει την κριτική σκέψη. Ίσως θέλει μεγαλύτερη τόλμη στη χρήση των σχολικών βιβλίων. Να συνδυαστούν με βιβλία λογοτεχνίας, αλλά και με δράσεις και δραστηριότητες που αξιοποιούν την τάση των παιδιών να λύνουν μυστήρια. Ένα μυστήριο δεν είναι η Ιστορία; Τι έγινε τότε; Τι σε ενδιαφέρει να μάθεις; Διάλεξε και πάρε τα κλειδιά (πηγές, μαρτυρίες, αντικείμενα σε μουσεία κ.λπ.) και ερεύνησε. Αλλά από την άλλη, πρέπει να έρθει η στιγμή που θα βασανιστείς λίγο να καταλάβεις κάποιες έννοιες, να σκεφτείς, να εμβαθύνεις. Δεν νομίζω ότι πρέπει πάντα να αποφεύγουμε τη δυσκολία, αυτή τη στιγμή του μυαλού που απορεί, που νιώθει χαμένο και που προσπαθεί να κατανοήσει. Πρέπει να μάθουμε, μικροί και μεγάλοι, να αντέχουμε το ξεβόλεμα.

Πρόσφατα, μέσα στη δίνη των γεγονότων της καθημερινότητας, διάβασα κάπου ένα σχόλιο με έβαλε σε σκέψεις: «Έπειτα από όλα όσα συμβαίνουν, πιστεύετε πως έχει κάποιο νόημα ο εορτασμός των 200 χρόνων από την Επανάσταση;» Θα ήθελα το σχόλιό σας.

Ε.Σ.: Περισσότερο κι από ό,τι θα είχε νόημα προ πανδημίας! Έτσι αισθάνομαι. Οι κρίσεις μάς στέλνουν πίσω στα αρχικά ερωτήματα: Ποιος είμαι, πώς ζω, πού ανήκω, τι κάναμε σωστά και τι λάθος ως κοινωνία, ποια είναι η θέση μας στον κόσμο… Αφήστε που θεωρώ δώρο ότι απαλλασσόμαστε από την υποχρέωση να κάνουμε εντυπωσιακούς πανηγυρισμούς. Οπότε έχουμε μία στοχαστική προσέγγιση της Επετείου. Μεγάλο δώρο.
Μ.Ν.: Η επέτειος αποκτά νόημα αν προβληθούν οι αξίες της Επανάστασης, ώστε να καταλάβουμε γιατί μας αφορούν σήμερα. Οι εκδόσεις, οι συζητήσεις, οι διαλέξεις, οι εκθέσεις που διοργανώνονται. Όπως λέει η Ελένη, καλύτερα μια στοχαστική προσέγγιση, παρά γιορτές και πανηγύρια.

Κλείνοντας, θα πω ότι ίσως περισσότερο απ’ όλα στο βιβλίο μου άρεσε η καλαισθησία του, ο σύγχρονος και ελκυστικός σχεδιασμός, που έρχεται σε ανοιχτή αντιπαράθεση με το κιτς που συνόδευε ανέκαθεν τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου. Είναι έτοιμη η ελληνική κοινωνία, με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση, να κάνει μια αισθητική επανάσταση και να περάσει σε πιο ρεαλιστικές και μάλλον καλλιτεχνικές απεικονίσεις του παρελθόντος;

Ε.Σ.: Ναι! Νομίζω ότι πεθαίνει πια η παλιά αισθητική που περιγράφετε. Όλοι αναζητούν κάτι άλλο. Βεβαίως υπάρχει ακόμη και το παλιό, το βλέπεις στους τοίχους των σχολείων και στις δόλιες τις σχολικές γιορτές. Αλλά υπάρχει ένα ρεύμα, μια κρίσιμη μάζα εκπαιδευτικών που αναζητά κάτι άλλο. Φαίνεται στη μαζική συμμετοχή τους στα σεμινάρια που γίνονται για το θέμα.

Επιμέλεια τόμου: Μαρίζα Ντεκάστρο – Ελένη Σβορώνου

Συγγραφείς: Άγγελος Αγγέλου & Έμη Σίνη, Κυριάκος Αθανασιάδης, Μιράντα Βατικιώτη, Βησσαρία Ζορμπά-Ραμμοπούλου, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ελένη Κατσαμά, Άννα Κοντολέων, Θοδωρής Κούκιας, Πολυχρόνης Κουτσάκης, Λίλη Λαμπρέλλη, Λίνα Λυχναρά, Φίλιππος Μανδηλαράς, Μαρίζα Ντεκάστρο, Αλέξια Οθωναίου, Μαρία Παπαγιάννη, Θοδωρής Παπαϊωάννου, Κωνσταντίνος Πατσαρός, Εύη Πίνη, Ελένη Σβορώνου, Πάνος Τσερόλας, Πάνος Χριστοδούλου.

Εικονογράφοι: Δημήτρης Αναστασίου, Ευαγγελία Γουτιάνου, Βασίλης Γρίβας, Γιώργος Δημητρίου, Αλεξία Ευσταθοπούλου, Μάρω Κατσίκα, Κέλλυ Ματαθία-Κόβο, Χρήστος Κούρτογλου, Αλέξης Κυριτσόπουλος, Στέλιος Λιβανός, Little polkadot., Άνα Μάτεγιτς, Πέτρος Μπουλούμπασης, Αλέξια Οθωναίου, Θανάσης Πέτρου, Axιλλέας Ραζής, Βασίλης Σελιμάς, Ντανιέλα Σταματιάδη, Zafouko Yamamoto, Φίλιππος Φωτιάδης, Κατερίνα Χαδουλού, Χρύσω Χαραλάμπους.

* Οι συγγραφείς αυτού του έργου εκχωρούν τις αμοιβές τους στο Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ως δωρεά.