Ο όρος «γραμματισμός» –ή και «εγγραμματισμός»– χρησιμοποιείται συχνά τα τελευταία χρόνια, αντικαθιστώντας τον όρο «αλφαβητισμός» και αυτό διότι έχει ευρύτερο περιεχόμενο. Μιλώντας για γραμματισμό, δεν αναφερόμαστε μόνο στην ικανότητα του ατόμου για ανάγνωση και γραφή, αλλά και στην ικανότητα της κατανόησης, της παραγωγής λόγου, καθώς και στη διαμόρφωση μιας κριτικής αντιμετώπισης διαφόρων μορφών προφορικών και γραπτών κειμένων, ανάλογα με την περίσταση.

Από νωρίς, με διαφορετικό τρόπο

Μεγαλώνοντας τα παιδιά μας στη σύγχρονη κοινωνία, έχουμε απορροφηθεί σχεδόν ολοκληρωτικά από τη γραφή, τους κώδικες, τα σύμβολα και την «τεχνολογία του χαρτιού», με αποτέλεσμα να απομακρυνόμαστε όλο και περισσότερο από την πραγματική λειτουργία της γλώσσας και του λόγου: την αποτελεσματική επικοινωνία του ατόμου μέσα στην κοινωνία όπου ζει. Χρειάζονται μόνο λίγα λεπτά παρατήρησης για να αντιληφθούμε πως:

–         Τα παιδιά εκδηλώνουν από νωρίς συμπεριφορές ανάγνωσης και γραφής, απλώς με έναν διαφορετικό από τον «συμβατικό» τρόπο.
–         Τα παιδιά αλληλεπιδρούν με διάφορες λέξεις του γραπτού λόγου μέσα στο περιβάλλον όπου ζουν.
–         Όσο πιο ενεργή είναι αυτή η εμπλοκή τους, τόσο νωρίτερα και τόσο περισσότερο καλλιεργούνται οι δεξιότητες που σχετίζονται με την αποκωδικοποίηση και την επικοινωνία (δεξιότητες γραμματισμού).

Αναδυόμενος γραμματισμός 

Τα παιδιά, λοιπόν, εκδηλώνουν από την πρώτη μεταβρεφική ηλικία συμπεριφορές ανάγνωσης και γραφής, ακόμα και αν δεν ακολουθούν τον καθιερωμένο τρόπο, που αναγνωρίζουμε εμείς, οι ενήλικοι. Το στάδιο αυτό ονομάζεται αναδυόμενη γραφή και ανάγνωση και θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελλοντική εξέλιξη των δεξιοτήτων γραμματισμού στο άτομο. Αυτές οι δεξιότητες «αναδυόμενου γραμματισμού», που προκύπτουν ως ανάγκη του παιδιού να επικοινωνήσει με το περιβάλλον όπου ζει, αρχίζουν να καλλιεργούνται αμέσως μόλις τα μικρά μας αντιληφθούν ότι ο γραπτός λόγος είναι φορέας μηνυμάτων. Χρειάζεται να θυμόμαστε πως πρόκειται για μια μη γραμμική εξελικτική διαδικασία, η οποία δεν έχει συγκεκριμένα στάδια και είναι στενά συνδεδεμένη με το περιβάλλον όπου μεγαλώνει το μωρό.

Παρατηρούμε, πάντως, ότι από πολύ μικρή ηλικία το παιδί μπορεί να:

–        αναγνωρίζει το γάλα του.
–        αναγνωρίζει το δικό του τετράδιο ή μπλοκ.
–        ξεχωρίζει το δικό του ποτήρι από τα άλλα.
–        μιμείται πως διαβάζει.
–        ξεφυλλίζει έντυπα, αναγνωρίζει συγκεκριμένα σημεία του βιβλίου.
–        γράφει–μιμείται πως γράφει.
–        σημαδεύει τα δικά του πράγματα.
–        κρατάει «σημειώσεις».

Οικογενειακή υπόθεση

Στο σημείο αυτό, ερχόμαστε να συναντήσουμε τον «οικογενειακό γραμματισμό». Με αυτόν τον όρο εννοούμε την καθημερινή εμπλοκή των γονέων, των παιδιών και των άλλων προσώπων μιας οικογένειας σε δραστηριότητες που σχετίζονται με την ανάγνωση και τη γραφή. Η οικογένεια μπορεί να διευκολύνει και να υποστηρίξει την επιθυμία των παιδιών να εμπλακούν σε δράσεις γραμματισμού, παρέχοντας υλικά, ερεθίσματα, εμπειρίες και πρότυπα που ενισχύουν την ανάπτυξη των γλωσσικών τους δεξιοτήτων, χωρίς φυσικά αυτό να παίρνει τη μορφή μιας συστηματικής διδασκαλίας.

Μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο, λοιπόν, τα παιδιά:

-κατακτούν τις πρώτες συμβάσεις του γραπτού λόγου από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, πολύ πριν αρχίσει η φοίτησή τους στο νηπιαγωγείο.
-παρατηρώντας τους μεγαλύτερους (γονείς, αδέλφια, άλλους ενηλίκους στην οικογένεια) να διαβάζουν και να γράφουν κείμενα σε «αυθεντικά-φυσικά» περιβάλλοντα, συνειδητοποιούν την επικοινωνιακή λειτουργία του γραπτού λόγου.  

Επομένως, γίνεται εύκολα κατανοητό πως οι δεξιότητες γραμματισμού αναπτύσσονται καταρχάς μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας και αφορούν ένα ευρύτατο πεδίο δραστηριοτήτων. Ξεκινώντας κανείς να διαβάζει συσκευασίες, να ταξινομεί αντικείμενα, να διαβάζει πινακίδες, αλλά και να φτιάχνει πινακίδες για το σπίτι, να διαβάζει μικρά βιβλία με τα παιδιά, να τα ενθαρρύνει «να κάνουν πως διαβάζουν» και να υποστηρίζει τις πρώτες προσπάθειες/μορφές γραφής τους, καλλιεργεί βασικότατες δεξιότητες επικοινωνίας και κατανόησης, που φαίνεται να υποστηρίζουν μελλοντικά τη γραφή, την ανάγνωση καθώς και την κατανόηση.Η Μαρία Κοκκινιώτη είναι εκπαιδευτικός – ειδική παιδαγωγός. Θα τη βρείτε στο Mindset: Fulfill the Potential.  Υποστήριξη Μαθητών και Γονέων, www.mindset.edu.gr