Στο δημοτικό σχολείο μου υπήρχε μια αίθουσα εκδηλώσεων που τη λέγαμε «η μεγάλη αίθουσα». Όλες οι γιορτές και οι τελετές, τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα παραμονές των εορτών, οι αποκριάτικοι χοροί, οι εθνικές επέτειοι, εκεί γιορτάζονταν. Τριγύρω οι τοίχοι καλυμμένοι με εικόνες ηρώων του Εικοσιένα· Παπαφλέσσας, Ρήγας, Κοραής, Κολοκοτρώνης, Μιαούλης κι άλλοι ακόμα οπλαρχηγοί, ναυμάχοι, πολιτικοί της Επανάστασης. Μπορούσα να μένω με τις ώρες εκεί μέσα να παρατηρώ τα πρόσωπα αυτά, το ύφος ‒σοβαρό, γλυκό, αυστηρό, ανάλογα με τον αγωνιστή και τις περιγραφές του‒, το βλέμμα ‒που έμοιαζε να σε κοιτά κατάματα‒, τα ρούχα ‒τόσο διαφορετικά απ’ τα δικά μας. Θαρρώ πως οι κατοπινές σπουδές μου και η προτίμησή μου στη νεότερη Ιστορία, και συγκεκριμένα στον 19ο αιώνα, κουβαλούσαν ασυνείδητα κάποια ψίχουλα από εκείνη τη θαυμαστική μου στάση απέναντι στους αγωνιστές της μεγάλης αίθουσας του δημοτικού σχολειού μου.
Έτσι όταν, χρόνια μετά, σκέφτηκα να στήσω μια σειρά με πρόσωπα που συνέβαλαν στη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, ίσως κι αυτή η σκέψη έκλεινε κάτι από εκείνα τα πορτρέτα. Η ιδέα της σειράς, βέβαια, δεν σκόπευε μόνο σε αγωνιστές ή συντελεστές του Εικοσιένα, αλλά γενικά στην ίδρυση και στην εξέλιξη του κράτους· όμως αφού η Επανάσταση είναι η μάνα της νέας Ελλάδας, αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι ήταν οι μαμές που την ξεγέννησαν μέσα σε πόνους κι αίματα, κόπο και προσπάθεια μεγάλη, όπως ακριβώς συμβαίνει και στον αληθινό τοκετό. Ήταν λοιπόν αναπόφευκτο, τα πρώτα πρόσωπα που θα μ’ απασχολούσαν να είναι άνθρωποι από εκείνη την περίοδο. Ακόμα και στην ονομασία που έδωσα στη σειρά, «Προσωπογραφίες», έπιασα τη σκέψη μου εκεί να ανατρέχει.
Τα πρόσωπα που συνέβαλαν στη δημιουργία, ανάπτυξη και εξέλιξη του νεοελληνικού κράτους είναι πολλά. Η επιλογή και η ενασχόλησή μου με κάποια από αυτά και όχι με άλλα, ίσως πιο ένδοξα και εντυπωσιακά, σίγουρα έχει να κάνει, ανάμεσα σε πολλά, και με το πού γέρνει, ακόμα και συναισθηματικά, η ζυγαριά μου. Βαθιά μέσα μου υπάρχουν προτιμήσεις, που δεν εξηγούνται πάντα κατ’ ανάγκη με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Έτσι, έχοντας κάποιους ανθρώπους στο μυαλό και στην καρδιά μου, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη δράση τους στα διάφορα πεδία του Αγώνα, προτίμησα να ρίξω το βάρος μου σ’ αυτούς.
Mε τον Ρήγα, δίνω τη διάσταση της σύλληψης του ξεσηκωμού, μια και ήταν ο πρώτος που μίλησε για αγώνα απελευθέρωσης και για τη δημιουργία ενός νέου κράτους. Μόνο που ο Ρήγας προηγείται κάποια χρόνια της Επανάστασης στην πράξη και δεν έχει συλλάβει ακόμα την έννοια του έθνους-κράτους ‒του νέου πολιτειακού μορφώματος που ευαγγελίζονται, κυρίως από τις αρχές του 19ου αιώνα, φωτισμένες μορφές της Ευρώπης και του Ελληνισμού. Ο Ρήγας οραματίζεται μια ομοσπονδία κρατών που θα περιλαμβάνει όλους τους λαούς της Βαλκανικής, ακόμα και Τούρκους αν το θέλουν, προσβλέποντας ακόμα σε ένα πολυεθνικό κράτος, αφού και ο ίδιος, βρισκόμενος στο μεταίχμιο παράδοσης και νεωτερικότητας, δεν προλαβαίνει να μπει στη λογική της ίδρυσης ενός κράτους για ένα και μόνο έθνος. Δεν παύει όμως να είναι ο οραματιστής, ο πρώτος που χαράζει τον δρόμο του ξεσηκωμού και γι’ αυτό ο πρώτος που δικαιούται να θεωρηθεί ότι συνέβαλε στη δημιουργία της νέας Ελλάδας.
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είναι αυτός που έδωσε το έναυσμα της Επανάστασης, απεμπολώντας περιουσία, τιμή και αξιώματα, προκειμένου να φτάσει στον μεγάλο σκοπό. Είναι ο εκφραστής και η επιτομή του αγωνιστή, κι ας μην κατάφερε νίκες. Κατάφερε όμως το κυριότερο να κρατήσει τη φλόγα αναμμένη για να συνεχιστεί ο αγώνας στην Πελοπόννησο και αλλού. Ύστερα ο Κανάρης, ο πύρινος πυρπολητής με τα μεγάλα θαλάσσια κατορθώματα. Συνάμα από τους πιο σοβαρούς, σεμνούς, έντιμους αγωνιστές. Με ανθρώπους σαν τον Κανάρη εδραιώθηκε ο Αγώνας, μια και στη θάλασσα συντελέστηκαν τα πιο καίρια ανδραγαθήματα. Εξάλλου η έκβαση της Επανάστασης στη θάλασσα κρίθηκε εντέλει, στη ναυμαχία του Ναυαρίνου. Τέλος, ο εμβληματικότερος φιλέλληνας, αυτός που δώρισε στους Έλληνες περιουσία, χρόνο, έγνοια, και τη ζωή του ακόμα, ο Λόρδος Μπάιρον, στον τόμο που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Πατάκη.
Όλα αυτά τα πρόσωπα τα είδα πρωτίστως ως ανθρώπους ‒με προσωπική ζωή, ενδιαφέροντα, όνειρα, αγωνίες, με τα κατορθώματά τους και τα λάθη τους, σε στιγμές μεγάλες μα και μικρές, στιγμές δόξας αλλά και πτώσης. Κι αυτό γιατί και οι ήρωες δεν παύουν να είναι πρώτα απ’ όλα άνθρωποι.
Η Μαρία Ε. Σκιαδαρέση είναι ιστορικός και συγγραφέας. Η σειρά βιβλίων της Προσωπογραφίες κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη.
