Η προσωπική μου ενασχόληση με τα έμφυλα στερεότυπα ξεκίνησε ακριβώς πριν από είκοσι χρόνια, σε ακαδημαϊκό περιβάλλον, στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού προγράμματος που έφερε στη χώρα μας τις παντελώς άγνωστες τότε Σπουδές Φύλου. Προφανώς, η πλειονότητα των φοιτητών, και των ακαδημαϊκών βεβαίως βεβαίως, το αντιμετώπιζαν με απαξίωση, ελαφρά έως σοβαρότατη ειρωνεία και μεγάλη επιφύλαξη. Τότε, επαναστάτρια πιτσιρίκα, έχοντας μόλις ξεκινήσει μεταπτυχιακό στις Πολιτισμικές Σπουδές και στην Ανθρώπινη Επικοινωνία, χάθηκα σε ώρες διαβάσματος για να αντεπεξέλθω στο νέο αυτό, για τα ελληνικά δεδομένα, επιστημονικό πεδίο. Και σταδιακά συνειδητοποίησα πράγματα που ως τότε δεν μου είχαν περάσει ποτέ από το μυαλό. Τότε άρχισα, μεταξύ άλλων, να καταγράφω στερεότυπα που ως τότε φάνταζαν δεδομένα, μα και να δουλεύω με φοιτητές πάνω σε μιντιακό υλικό και να τρομάζω, ναι, να τρομάζω με το περιεχόμενο που μελετούσα.

Από τότε κάποια πράγματα άλλαξαν και κάποια όχι. Οι επιστημονικές μελέτες, και ευτυχώς μεταξύ αυτών και πολλές εγχώριες, έχουν αυξηθεί. Έχουν δημιουργηθεί εκπαιδευτικά προγράμματα, ώστε οι νέες γενιές να προβληματιστούν έγκαιρα. Δεν μπορούμε, προφανώς, ακόμα να μιλάμε για ισότητα ή για άρση των στερεοτύπων, αλλά η κατάσταση είναι ελαφρώς βελτιωμένη. Τουλάχιστον αναφέρεσαι στα έμφυλα στερεότυπα και δεν σε κοιτούν λες και προσγειώθηκες από κάποιον άλλον πλανήτη. Δυστυχώς, όμως, το μιντιακό περιεχόμενο, στο οποίο οφείλονται χιλιάδες κοινωνικές συμπεριφορές, έμεινε σε γενικές γραμμές το ίδιο, μην πω και χειρότερο.

Ως μητέρα, προσπάθησα και προσπαθώ πολύ να μιλάω στα παιδιά μου, αγόρι και κορίτσι, για τη σημασία της ισότητας των φύλων και την επιτακτική ανάγκη της άρσης των στερεοτύπων και να εφαρμόζω τη θεωρία και στην πράξη. Όμως, πέραν από τη δουλειά που γίνεται (ή δεν γίνεται) σε κάθε σπίτι, τα παιδιά μεγαλώνουν στις σχολικές κοινότητες, συχνά με εκπαιδευτικούς παλαιάς κοπής, με βιβλία απαρχαιωμένα και συντηρητικά, μέσα σε ένα σύστημα που δεν εξελίσσεται και ανακυκλώνει παθογένειες αιώνων.

Τρία απλά παραδείγματα που έλαβαν χώρα πρόσφατα:

• Τάξη δευτέρας δημοτικού, έρχεται στο σχολείο ομάδα εμψύχωσης, με πρόγραμμα εγκεκριμένο από το Υπουργείο, και λένε «Τα κορίτσια θα είστε τα λουλουδάκια, τα αγόρια θα είστε οι κηπουροί». Και έτσι κύλησε η δράση, για την οποία πληρώσαμε και 7 ευρώ. Με τα αγόρια να ποτίζουν τα κορίτσια…
• Τάξη τετάρτης δημοτικού, σχολική εκδρομή σε αθλητικό χώρο. Κορίτσια σχοινάκι, χούλα χουπ, παιχνίδια με αερόμπαλα και κορδέλες, αγόρια ποδόσφαιρο. Κορίτσι «το σκάει» και πάει να παίξει ποδόσφαιρό. Υπεύθυνος κέντρου τη βουτάει, την επιστρέφει στις φίλες της {sic} και της λέει πως το ποδόσφαιρο είναι για αγόρια και να κάνει ενόργανη, όπως τα κορίτσια.
• Τάξη πέμπτης δημοτικού, μάθημα γυμναστικής, σε αγώνα χάντμπολ κορίτσι ρίχνει κάτω αγόρι, αγόρι χτυπάει αρκετά και κλαίει, γυμναστής: «Καλά, άφησες να σε βγάλει νοκάουτ ένα κορίτσι. Σήκω, σύνελθε, οι άντρες δεν κλαίνε».

Κι άλλα τόσα και τόσα και τόσα, που με θλίβουν και με οδηγούν να αναζητώ και να προβάλω διαρκώς τρόπους ανατροπής των έμφυλων στερεοτύπων, που πλέον έχουν ακόμα έναν σημαντικό «σύμμαχο»: Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χωρίς τα οποία τα παιδιά από δέκα ετών και άνω απλώς δεν υφίστανται ανάμεσα στους συνομηλίκους τους και τα οποία παίζουν έναν ρόλο παραμορφωτικού καθρέφτη, καταστρέφοντας καθημερινά ψυχολογίες, αντιλήψεις, μια ολόκληρη γενιά. Και επιμένω πως χρειαζόμαστε δομημένα εκπαιδευτικά προγράμματα ενημέρωσης και πρόληψης, εντός σχολικού πλαισίου. Ένα από αυτά είναι το «Αγόρια και κορίτσια που δεν μπαίνουν σε κουτιά», σχεδιασμένο από τη θεατροπαιδαγωγό Μαρία Τερζάκη και την παιδαγωγό-εμψυχώτρια Έλενα Ιωάννου, με τις οποίες είχα τη χαρά να συνομιλήσω.

Με αφορμή τα «Ατρόμητα Κορίτσια»
Η Μαρία Τερζάκη θυμάται πως όλο αυτό ξεκίνησε ως αφήγηση μονολόγων από το βιβλίο της Κατερίνας Σχινά Ατρόμητα Κορίτσια των Εκδόσεων Παπαδόπουλος. «Τότε, η Ειρήνη Δερμιτζάκη μού είχε ζητήσει να συμμετέχω σε μια εκδήλωση στο πλαίσιο των εκδηλώσεων Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα βιβλίου. Εκεί εμψύχωνα μονολόγους σημαντικών Ελληνίδων, οι οποίες είτε συνάντησαν εμπόδια εξαιτίας του φύλλου τους είτε έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ισότητα των φύλων στη χώρα μας. Στη συνέχεια, μαζί με την Έλενα Ιωάννου σχεδιάσαμε το πρόγραμμα “Ατρόμητα Κορίτσια”, που είχε ως αφετηρία το βιβλίο, αλλά προχωρούσε ακόμη παραπέρα, εξερευνώντας με δράσεις τα στερεότυπα και πώς αυτά επηρεάζουν τις ζωές μας. Το πρόγραμμα είχε φιλοξενηθεί στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, αλλά σταμάτησε λόγω πανδημίας. Τότε διαπιστώσαμε ότι ο τίτλος ήταν παραπλανητικός. Δίνει την εντύπωση ότι η ισότητα των δύο φύλων αφορά και επηρεάζει μόνο τα κορίτσια, κάτι που δεν ισχύει, και έτσι άλλαξε και το όνομα και το πρόγραμμα και μετονομάστηκε σε “Αγόρια και Κορίτσια που δεν μπαίνουν σε κουτιά”», εξηγεί η Μαρία. Φυσικά, εξελίσσεται συνεχώς, καθώς και οι δημιουργοί του μαθαίνουν μέσα από αυτό, ενώ στην ομάδα έχει προστεθεί και η Μαρίζα Τσάρη, που συμμετέχει στην υλοποίηση του.

Τι, γιατί, για ποιον;
Το πρόγραμμα έχει πάρει την άδεια του ΙΕΠ του Υπουργείου Παιδείας και μια μικρή επιχορήγηση από το ΥΠΠΟ και θα πραγματοποιηθεί δωρεάν σε 15 σχολεία. Απευθύνεται σε παιδιά από Ε’ Δημοτικού έως Α΄ Λυκείου και έχει στόχο την ευαισθητοποίηση και τον προβληματισμό τους γύρω από τα έμφυλα στερεότυπα, τις διακρίσεις και τις ανισότητες. «Συγκεκριμένα, προσπαθούμε μέσα από αφηγήσεις, προβολές, δημιουργικές δράσεις, παιχνίδια, αλλά και συζήτηση, να δώσουμε ερεθίσματα ώστε τα παιδιά να αναγνωρίσουν τα έμφυλα στερεότυπα, να εξερευνήσουν με ποιον τρόπο επηρεάζουν την καθημερινότητα και τις επιλογές όλων, ανεξαρτήτως φύλου, να ανιχνεύσουν πού κρύβονται, και ενδεχομένως, να έχουν την ευκαιρία για αναστοχασμό συμπεριφορών και πεποιθήσεων», υπογραμμίζουν οι δημιουργοί. Το πρόγραμμα στοχεύει ακόμα στην καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης, της ενσυναίσθησης, του σεβασμού στο διαφορετικό, της συμπερίληψης. «Στο τέλος, αφήνουμε ιδέες με δραστηριότητες για να συνεχιστεί η δουλειά στην τάξη και στο σπίτι. Θέλουμε να αποτελέσει τη βάση, το εναρκτήριο βήμα, που μπορεί να οδηγήσει στη διερεύνηση σημαντικών και ουσιαστικών ζητημάτων που απασχολούν μικρούς και μεγάλους, όπως του σχολικού εκφοβισμού, των έμφυλων ταυτοτήτων και της έμφυλης βίας».

Πατριαρχική κοινωνία
Όμως, τα έμφυλα στερεότυπα ζουν και να βασιλεύουν, ιδιαίτερα στην ελληνική επαρχία. Μάλιστα, οι ανήκοντες στο παλαιό «ισχυρό φύλο» δεν έχουν ακόμα κατανοήσει ότι και οι ίδιοι είναι συχνά –με διαφορετικό τρόπο από τις γυναίκες, ίσως λιγότερο ορατό ή κατανοητό– θύματα της πατριαρχικής κοινωνίας που συνεχίζουν να υπηρετούν. «Είναι αλήθεια ότι γίνεται αργά και βασανιστικά μια πρόοδος. Όμως έχουμε πολύ δρόμο ακόμη. Βλέπουμε μεγάλες αντιφάσεις στην κοινωνία. Από τη μια υπάρχουν μαθήματα και σπουδές για το φύλο στα πανεπιστήμια, το κίνημα #metoo, συλλογικότητες, εκπαιδευτικά προγράμματα και ημερίδες, και από την άλλη μια έξαρση της έμφυλης βίας. Οι γυναικοκτονίες, η δολοφονία του Ζακ, ο θάνατος του Γιακουμάκη είναι ακραίες συνέπειες της πατριαρχικής κοινωνίας. Παρά τις προσπάθειες, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα η λέξη “φεμινισμός” να είναι στιγματισμένη και ο περισσότερος κόσμος δεν καταλαβαίνει ότι πρόκειται για κίνημα που διεκδικεί ίσα δικαιώματα. Αυτή η δυσκολία της κοινωνίας να συστρατευτεί στον αγώνα για την ισότητα των φύλων έγκειται στο ότι προϋποθέτει αυτοκριτική, αναστοχασμό, παιδεία και ειλικρίνεια. Χρειάζεται να αναθεωρήσουμε πεποιθήσεις και συμπεριφορές που και εμείς οι ίδιες και ίδιοι αναπαράγουμε γιατί είναι βαθιά ριζωμένες μέσα μας. Χρειάζεται ενημέρωση και εκπαίδευση, άρα και χρόνος».

Η Μαρία παρατηρεί πως τα τελευταία χρόνια που ασχολείται με το θέμα έχει αλλάξει και έχει σταματήσει να θεωρεί αστεία ένα σωρό σεξιστικά αστειάκια που κι εκείνη αναπαρήγαγε. Έχει απόλυτο δίκιο. Κι εγώ τραβάω τα μαλλιά μου εξαιτίας έμφυλου χιούμορ ή λόγου εν γένει που έχω χρησιμοποιήσει στο παρελθόν και που καμιά φορά μού ξεφεύγει ακόμα. «Θέλει διαρκώς ένα self–check. Επίσης προϋποθέτει ένα ξεβόλεμα. Δεν είναι ευχάριστο για κάποιον να συνειδητοποιεί ότι κάτι που θεωρούσε φυσιολογικό ή δεδομένο είναι απλώς ένα προνόμιο, π.χ. το ότι είναι λευκός, άνδρας και Ευρωπαίος. Φοβάται, λοιπόν, ότι αν οι άνθρωποι που δεν απολαμβάνουν τα προνόμιά του αποκτήσουν ίσα δικαιώματα με εκείνον, θα χάσει τα δικά του», εξηγεί. «Όμως, είναι ψευδαίσθηση ότι τα έμφυλα στερεότυπα καταπιέζουν μόνο τις γυναίκες. Ειδικά στις ηλικίες με τις οποίες δουλεύουμε, τα αγόρια βιώνουν περισσότερο bullying, καθώς η κοινωνία είναι περισσότερο ανεκτική με ένα “αγοροκόριτσο” παρά με ένα αγόρι που ξεφεύγει από το αποδεκτό πλαίσιο. Έχουμε στο πρόγραμμα την ταινία Billy Eliot, όπου ένα αγόρι θέλει να κάνει μπαλέτο. Είναι εντυπωσιακό το υλικό που φέρνουν τα παιδιά από τη ζωή τους με αφορμή αυτό το παράδειγμα. Δεν λέμε ότι είναι κακό να είσαι κορίτσι και να σου αρέσει το ροζ, το μπαλέτο και οι κούκλες, αλλά να προβληματιστούμε με το πόσο αμείλικτοι μπορεί να είμαστε με ένα παιδί που δεν χωράει μέσα σε αυτό το κουτάκι. Τα παιδιά καταλαβαίνουν στην πράξη πόσο βίαιες συμπεριφορές –συναισθηματικά και μη– μπορεί να βιώσουν άτομα που για διάφορους λόγους δεν χωράνε μέσα στα κουτιά που οι στερεοτυπικοί ρόλοι “αγόρι” και “κορίτσι” επιβάλλουν».

Οικογένεια, σχολείο, κοινωνία
Καθώς περνούν τα χρόνια, διαπιστώνω πως όση προσπάθεια κι αν κάνουμε ορισμένοι γονείς να μεγαλώσουμε παιδιά απαλλαγμένα από τα κοινωνικά στερεότυπα που κουβαλάει το δίπολο «άνδρας-γυναίκα», υπάρχει γύρω μας μια κοινωνία έτοιμη να διαλύσει όποια δουλειά έχει γίνει, ιδιαίτερα μετά την είσοδο των παιδιών στη σχολική ζωή. Φυσικά αυτό το αναγνωρίζουν και η Μαρία και η Έλενα, αλλά εντοπίζουν προβληματικές καταστάσεις ακόμα νωρίτερα. «Το σχολείο είναι απλώς ο καθρέφτης μιας ολόκληρης κοινωνίας που κατακλύζεται από έμφυλα στερεότυπα. Ας σταθούμε στο στάδιο πριν ακόμη το παιδί πάει σχολείο και στον τεράστιο ρόλο που παίζουν τα παιχνίδια τα οποία χωρίζονται, για εμπορικούς κυρίως λόγους, σε αγορίστικα και κοριτσίστικα, προκαθορίζοντας τον χαρακτήρα, τις ικανότητες, τη συμπεριφορά και τα όνειρα των παιδιών, ωθώντας τα κορίτσια προς τη φροντίδα και την ομορφιά και τα αγόρια προς την εξυπνάδα, τη δύναμη και τον αθλητισμό», παρατηρούν. «Έπειτα είναι οι διαφημίσεις, τα σίριαλ και τα ριάλιτι στην τηλεόραση, η τραπ μουσική και καθετί που δημιουργεί πρότυπα. Και φτάνουμε τελικά και στο σχολείο, το οποίο θα έπρεπε να λειτουργεί ως φίλτρο και να συνδιαμορφώνει κριτική σκέψη και ανοιχτά μυαλά». Όμως…

Στο σημείο αυτό αναρωτιέμαι τι κάνουμε με τα σχολικά βιβλία που βρίθουν έμφυλων στερεοτύπων. «Έχουμε ένα παράδειγμα μιας άσκησης από ένα βιβλίο μαθηματικών, όπου ζητείται από τα παιδιά να υπολογίσουν α) την απόσταση ενός άλματος, όπου απεικονίζεται ένα αγόρι-αθλητής και β) το βάρος του αλευριού σε μια συνταγή, όπου απεικονίζεται ένα κορίτσι-μαγείρισσα», χαμογελούν πικρά. Και αυτό είναι μόνο ένα από τα…εκατοντάδες. «Θεωρούμε σημαντικό να καλλιεργείται στα παιδιά η κριτική σκέψη και να τους δίνεται ο χώρος για να μπορούν να ανιχνεύουν και να αναγνωρίζουν τέτοια παραδείγματα. Δεν μπορείς, φυσικά, να αλλάξεις την Οδύσσεια ή τη Μυθολογία κι ούτε χρειάζεται. Μπορείς, όμως, να δώσεις εργαλεία στα παιδιά να δουν αυτά τα κείμενα υπό νέο πρίσμα. Τι σημαίνει, δηλαδή, ότι η Πανδώρα ήταν η τιμωρία του Δία για τους ανθρώπους και ότι η γυναικεία περιέργεια έφερε όλα τα δεινά στον πλανήτη; Ποιος είναι ο ρόλος της Πηνελόπης, που περιμένει τόσα χρόνια τον Οδυσσέα;» Το ιδανικό σχολείο θα πρέπει να επιτρέπει την κριτική σκέψη, τη φαντασία ακόμη και την ανατροπή. Σκεφτείτε έναν χώρο όπου τα παιδιά θα μπορούν να είναι σε επαφή με τις πραγματικές τους επιθυμίες και όπου θα έχουν δυνατότητα επιλογών, αυτενέργεια και ελευθερία. Όπου θα μπορούν, δηλαδή, να είναι απλώς ο εαυτός τους…

Όσο για τους εκπαιδευτικούς; Τα παιδιά προφανώς επηρεάζονται και από τις δικές τους αντιλήψεις, πεποιθήσεις, εικόνες για τις έμφυλες διακρίσεις. Προσωπικά, έχω βιώσει και ακούσει απίστευτες ιστορίες αναπαραγωγής στερεοτύπων, και μάλιστα όχι τόσο από άντρες όσο από γυναίκες εκπαιδευτικούς και αναρωτιέμαι αν και τι μπορεί να αλλάξει. «Υπάρχουν αρκετοί εκπαιδευτικοί που προσπαθούν και επιμορφώνονται και παρόλο που οι περισσότεροι είναι κακοπληρωμένοι αναπληρωτές, ψάχνουν να βρουν εργαλεία και τρόπους. Πολλοί από αυτούς αναζήτησαν το πρόγραμμά μας και ψάχνουν τρόπους να χωρέσουν στο μάθημα τέτοια θέματα», απαντούν η Μαρία και η Έλενα. «Ναι, οι εκπαιδευτικοί χρειάζονται επιμόρφωση. Όμως, βασικά χρειάζεται κεντρική αλλαγή το εκπαιδευτικό μας σύστημα, γιατί υπάρχουν και εκπαιδευτικοί συντηρητικοί ή φοβισμένοι ή κουρασμένοι. Μην ξεχνάτε ότι είχαν να γίνουν προσλήψεις πάνω από δέκα χρόνια. Επίσης, όσο το υπουργείο Παιδείας είναι ενωμένο με το υπουργείο Θρησκευμάτων, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση σε θρησκευτικά παρά σε κοινωνικά ζητήματα που αφορούν τις ζωές των παιδιών, όπως ανθρώπινα δικαιώματα, σεξουαλική αγωγή κ.λπ.»

Και τα παιδιά;
Κλείνοντας τη συζήτηση, ρωτώ τη Μαρία Τερζάκη και την Έλενα Ιωάννου ποια συμπεράσματα έχουν βγάλει για την αντίληψή των ίδιων των παιδιών περί φύλων. «Αυτό που μας έχει κάνει εντύπωση είναι ότι συχνά, κυρίως οι πιο μικρές ηλικίες, δεν έχουν ξανασκεφτεί ποτέ το θέμα. Θεωρούν τα έμφυλα στερεότυπα ως κάτι φυσικό και, όταν σταδιακά καταλαβαίνουν πως στην ουσία πρόκειται για κοινωνικούς περιορισμούς, παθιάζονται να αγωνιστούν για να τα αποδομήσουν. Τα παιδιά έχουν έμφυτη την αίσθηση του δικαίου και το πρόγραμμα τα αγγίζει βαθιά. Είναι, επίσης, συγκινητικό ότι επιθυμούν, μέσα στο κατάλληλο πλαίσιο, να ανοιχτούν, να εκφραστούν και να αναστοχαστούν πάνω σε θέματα που μέχρι πρότινος θεωρούσαν δεδομένα. Χρειάζεται μια γλώσσα που δεν κρίνει, δεν στοχοποιεί και δεν διδάσκει, γι’ αυτό είναι σημαντικά τα εργαστήρια που περιέχουν βιωματικές και καλλιτεχνικές δράσεις∙ γιατί προσφέρουν αυτό ακριβώς το ασφαλές πλαίσιο», υπογραμμίζουν.

Τελικά, μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι/ες για το μέλλον; «Το σημαντικό είναι ότι πλέον έχει ανοίξει ο διάλογος. Εκτός από τα εκπαιδευτικά προγράμματα, τις πρωτοβουλίες, την πίεση για εκπαίδευση επιμόρφωση και ενημέρωση, είναι σημαντικό να μιλάμε στον κύκλο μας, στην οικογένειά μας, στους φίλους μας, στη δουλειά μας, με γλώσσα τέτοια ώστε να μας ακούσουν. Να μην αφήνουμε κακόγουστα σεξιστικά αστεία να πέσουν κάτω. Η μεγάλη ανταπόκριση που είχε το πρόγραμμα σε εκπαιδευτικούς και γονείς, ακόμη και το ενδιαφέρον του Εθνικού Θεάτρου να εντάξει ένα πρόγραμμα για τα στερεότυπα στα εκπαιδευτικά του προγράμματα για εφήβους, δείχνει ότι το θέμα έχει ανοίξει και ότι ήρθε η ώρα να πάμε όλες, όλοι, όλα, παραπέρα τη δουλειά που ξεκίνησα εκείνα τα “ατρόμητα κορίτσια”».