Θυμάμαι τη μέρα που τα δίδυμα αγόρια μου βρέθηκαν, σε ηλικία 4 ετών, σε πάρκο εξερεύνησης στο βουνό. Η ηλικία της περιπέτειας! Ή της δικής μας περιπέτειας; Μαζί με τους συνομήλικους φίλους και φίλες τους απ’ το προνήπιο, ξεχύθηκαν, αδιαφορώντας για τις απότομες κατηφόρες, τις πέτρες, τα γλιστερά μονοπάτια που δεν τα έβλεπε ο ήλιος, τις τσουκνίδες, τους ψηλούς πυκνούς θάμνους  που τους ξεπερνούσαν στο ύψος, τα ζωύφια… Κοίταξα τους άλλους γονείς και σκέφτηκα πως αν με κάποιο τρόπο μπορούσα να μπω το μυαλό τους, θα άκουγα αυτά: «Πρόσεξε, θα πέσεις»! «Όχι, μη σκαρφαλώνεις εκεί!», «Δώσε μου το χέρι σου, μην τρέχεις!», «Είναι επικίνδυνο», «Αχ έπρεπε να φέρω το κράνος του», «Θεέ μου θα σπάσει  καρδιά μου», «Οχ, ακούγομαι σαν τη μαμά μου!», «Θα σπάσει το πόδι της», «Κατσίκι έχω κι όχι παιδί». Αυτές οι φράσεις που άλλοτε εκφράζουμε κι άλλοτε τις πνίγουμε μέσα μας δεν προέρχονται παρά από την ανάγκη μας να προστατεύσουμε το παιδί μας από τους κινδύνους. Ή μήπως όχι; Πού βρίσκεται το ρίσκο σε όλα αυτά;

Ρισκάρω και μαθαίνω

Κρατώντας τα παιδιά μακριά από δραστηριότητες και εξερευνήσεις όπως η αναρρίχηση στα σχοινιά ή στα δέντρα, η εξερεύνηση στην παραλία, το δασάκι, το παιχνίδι στην αποθήκη με διάφορα σύνεργα ή το μαστόρεμα μαζί με τον γονιό, ακόμα κι αν χτυπήσει, πέσει, απογοητευτεί, θα μπορούσε να έχει επιζήμιες μακροπρόθεσμες συνέπειες. Το να θέλουμε να προστατέψουμε το παιδί μας απαριθμώντας όλους τους πιθανούς κινδύνους δεν είναι μόνο ανούσιο, αλλά και αναποτελεσματικό. Το παιδί πρέπει να δοκιμάσει τις δικές του δυνάμεις για να αποκτήσει αίσθηση εαυτού.

Δυστυχώς, στις μέρες μας είναι γνωστό ότι ο χώρος αλλά και ο χρόνος του παιχνιδιού για τα παιδιά είναι όλο και πιο περιορισμένος σε σύγκριση με αυτόν των προηγούμενων γενεών. Οι απαιτήσεις από τα παιδιά μας αλλά και οι συνθήκες της οικογενειακής ζωής έχουν μειώσει την επαφή των παιδιών με το φυσικό περιβάλλον, τα περιορίζουν σε κλειστούς, καλά προφυλαγμένους χώρους και με περιορισμό στη διάδραση μεταξύ τους μέσα από το παιχνίδι. Αντίθετα, μέσα σε ένα φυσικό περιβάλλον το παιδί θα βρει τις κατάλληλες συνθήκες να εξερευνήσει μικρούς κινδύνους που θα του προσφέρουν μάθηση. Φυσικά, και υπάρχουν κίνδυνοι εκεί έξω, όμως οι συνέπειες της υπερπροστατευτικής ανατροφής μιας γενιάς παιδιών σε ελεγχόμενα περιβάλλοντα είναι τεράστιες. Και δεν αναφερόμαστε μόνο στο προφανές, δηλαδή την παιδική παχυσαρκία που μοιάζει πιο απειλητική και χρόνια από ένα απλό διάστρεμμα ή κάποιες εκδορές! Θα ήταν ενδιαφέρον να εξετάσουμε τη σημασία του ρίσκου και στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών μας. 

Τα διπλά μηνύματα

Υπάρχουν αντιφάσεις στον τρόπο που βλέπουμε τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών μας σε σχέση με την έκθεσή τους στο ρίσκο. Από τη μία πλευρά θέλουμε να τα προστατεύσουμε από όλους τους κινδύνους και από την άλλη τους ζητάμε να είναι τολμηρά, αποτελεσματικά, να σκέφτονται γρήγορα και να οργανώνονται με επιτυχία. Δεν μπορούμε ταυτόχρονα να ελέγχουμε όλες τις δραστηριότητές τους και την ίδια στιγμή να θέλουμε να επιθυμούμε να γίνουν αυτόνομα.

Σίγουρα υπάρχουν πολλοί πραγματικοί  παράγοντες που ενισχύουν τους φόβους των γονέων με αποτέλεσμα να κάνουν το καθετί για να προστατεύσουν τα παιδιά τους. Βομβαρδίζοντάς τα όμως συνεχώς με πληροφορίες τους δημιουργούμε την εντύπωση ότι εκεί έξω υπάρχει μόνο κίνδυνος. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι, για να μπορέσουμε να μάθουμε στα παιδιά μας να εξερευνούν τους πιθανούς κινδύνους, πρέπει κι εμείς να διαθέτουμε χρόνο για αυτό: να βγούμε έξω, να ασχοληθούμε για παράδειγμα με τη γνωριμία και ανακάλυψη του βουνού, να μαζέψουμε φύλλα, καρπούς, να λερωθούμε, να γλιστρήσουμε, να χτυπήσουμε, να τους επιστήσουμε την προσοχή στα σημεία που ίσως έχει κάποιο κίνδυνο. Αντί γι αυτό, συνήθως επιλέγουμε να οργανώσουμε δραστηριότητες μέσα στο σπίτι, όπου το περιβάλλον ελέγχεται και οι γονείς παρακολουθούμε από κάποια ασφαλή απόσταση. 

Το αποτέλεσμα

Ένα παιδί, λοιπόν, που μαθαίνει ότι όλα εκεί έξω είναι επικίνδυνα πιθανόν να μην αναπτύξει τη σωστή κρίση ώστε να εκτιμήσει τους κινδύνους. Έτσι όμως «κινδυνεύει» από κάτι άλλο: να αποφύγει τη σκέψη, να βασιστεί απλώς στα αντανακλαστικά του, να αποφύγει την έκθεσή του σε μια κατάσταση που φαίνεται δύσκολη ή ακόμη να περιμένει κάποιον να το βοηθήσει ώστε να βρει τη λύση αντί να την ψάξει μόνο του!

Μια εγγενής αναζήτηση του κινδύνου 

Το να θέλουμε να προειδοποιήσουμε το παιδί αναφέροντας όλους τους πιθανούς κινδύνους δεν είναι βοηθητικό, είναι αντίθετο στην εγγενή τάση του για αναζήτηση του κινδύνου. Το παιδί πρέπει να πειραματιστεί για τον ίδιο τον εαυτό του. Μαθαίνει και εξερευνά και μέσα από τις διαδικασίες αυτές κερδίζει ευχαρίστηση, συναρπαστικά συναισθήματα, φαντασία, έξαψη, ένταση, δράση, άγχος και φόβο. Όμως ο φόβος αυτός θέτει το σώμα και το μυαλό του σε εγρήγορση για προστασία και, τελικά, επιβίωση. Ένα ριψοκίνδυνο παιχνίδι, μια μόνο αναρρίχηση δεν είναι ποτέ αρκετά. Με την επανάληψη, κάνουν την ευχαρίστηση να διαρκέσει περισσότερο, αποκτούν κινητικές δεξιότητες (ισορροπία, συντονισμός), παίρνουν ρόλους, ανταλλάσουν κόλπα με τους φίλους, δοκιμάζοντας και τις κοινωνικές τους δεξιότητες. Τα παιδιά αναπτύσσουν την κρίση τους, αναζητούν λύσεις, αντλούν γνώση. Μαθαίνουν να γίνονται ανεξάρτητοι κι έτσι, όταν ξεπερνούν τις μικρές δοκιμασίες μόνοι τους, αποκτούν μια αίσθηση ολοκλήρωσης. Με λίγα λόγια τονώνεται η αυτοπεποίθηση τους. Φυσικά, μαθαίνουν και τα όρια τους, τόσο τα φυσικά, όσον αφορά στις σωματικές τους ικανότητες ανάλογα με την ηλικία,  όσο και τα διαπροσωπικά μέσα από τη διάδρασή τους στην ομάδα των «εξερευνητών».

Τα παιδιά επομένως βρίσκουν διέγερση στον κίνδυνο. Όταν, αντίθετα, οι δραστηριότητες στερούνται οποιασδήποτε έννοιας κινδύνου και πρόκλησης τότε χάνουν το ενδιαφέρον τους ή εμπλέκονται σε μεγαλύτερους κινδύνους προς αναζήτηση ενθουσιασμού. 

Ρίσκο αλλά με μέτρο!

Από τη στιγμή που μαθαίνουμε να περπατάμε υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να πέσουμε, να χτυπήσουμε, να αντιμετωπίσουμε μια δυσάρεστη κατάσταση με κάποιους ανθρώπους, να βρεθούμε σε επείγουσα κατάσταση και τότε πρέπει να ακούσουμε τα αντανακλαστικά μας.  Αν από τη μικρή μας ηλικία εκτεθούμε σταδιακά σε τέτοιες καταστάσεις, τότε έχουμε περισσότερες πιθανότητες να αποκτήσουμε δεξιότητες που θα είναι χρήσιμες αργότερα. Ένα παιδάκι που παίζει ελεύθερα, ενεργά και παίρνει ρίσκα είναι πιο πιθανό να γίνει ένας ενεργός ενήλικος σίγουρος για τις ικανότητές του με ισχυρή την αίσθηση της αυτοπροστασίας. 

Αλλά πώς ξέρουμε εάν ένας κίνδυνος είναι πραγματικός ή όχι; Κι ακόμα, η έννοια του κινδύνου βιώνεται με τον ίδιο τρόπο από όλους τους ανθρώπους;  Ως ενήλικοι, έχουμε τη δυνατότητα να ελέγξουμε κατά πόσο μια δραστηριότητα θέτει σε κίνδυνο τη σωματική και ψυχική ακεραιότητα του παιδιού μας. Και σίγουρα φοβόμαστε πιο πολύ από τα μικρά παιδιά.

Ας αναρωτηθούμε: Όταν απαγορεύουμε κάτι στο παιδί μας, ο βαθμός κινδύνου που σχετίζεται με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι μεγαλύτερος από το κέρδος που μπορεί αυτό να αντλήσει όσον αφορά τη μάθηση και τη χαρά της εξερεύνησης, την αυτοπεποίθηση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό του όταν τα καταφέρει;

Πώς να το βοηθήσω;

• Κίνδυνος και ρίσκο: δεν είναι το ίδιο! Κίνδυνος είναι κάτι που το παιδί δεν βλέπει, ενώ ένας ρίσκο είναι κάτι που το παιδί αντιλαμβάνεται και επιλέγει ή όχι να αντιμετωπίσει. Αρκεί να επικοινωνήσουμε στο παιδί μας αυτή τη διαφορά.
• Αντιστεκόμαστε στην εικόνα του πανταχού παρόντα γονιού. Ένας γονιός που προηγείται του παιδιού ώστε να μην τύχει κάτι κακό γεμίζει άγχος, ενοχές και δεν χαίρεται τις μικρές επιτυχίες του μικρού του ακόμα κι αν αυτό πέσει στις λάσπες. Το παιδί θα ξαναπροσπαθήσει και ίσως και να το κάνει και για αστείο για να πάρει χαρά!
• Αυτό δεν σημαίνει ότι το χάνουμε από τα μάτια μας. Πρέπει να παραμείνουμε σε εγρήγορση παρατηρώντας, από μακριά ή κοντά, ανάλογα με την ηλικία του. Για παράδειγμα, μπορούμε να το αφήσουμε να σκαρφαλώσει σε ένα βράχο και να το παρακολουθούμε από απόσταση, αλλά να παρέμβουμε μόνο εάν ζητήσει τη βοήθειά μας.
• Ενθαρρύνουμε τις πρωτοβουλίες του και βεβαιωνόμαστε ότι το παιχνίδι είναι διασκεδαστικό και προσαρμοσμένο στις ικανότητες, τον ρυθμό του, στο στάδιο ανάπτυξης και στις ανάγκες του.
• Προσπαθούμε να μείνουμε ψύχραιμοι σε περίπτωση τραυματισμού. Μετά από ένα πέσιμο, έναν μικρό τραυματισμό, τα παιδιά θα αναπτύξουν την αυτοπροστασία τους. Ναι, θα πέσουν, αλλά θα το θυμούνται. Θα μάθουν από την εμπειρία τους. Ενώ εάν τον εμποδίσουμε να προσπαθήσει, θα έχουμε δημιουργήσει μια ιδέα κινδύνου στο μυαλό του.
• Του προσφέρουμε μια ποικιλία από δραστηριότητες. Σκαρφαλώνει, πηδάει, κάνει ποδήλατο, πατίνι, τραμπολίνο, νεροτσουλήθρα, βουτιές από τον βατήρα, ισορροπεί, μαστορεύει, συναρμολογεί, χτίζει.

Αν λοιπόν μας φοβίζει «το δέντρο στον κήπο», αντί να το κόψουμε ελαχιστοποιώντας τις πιθανότητες μιας «πτώσης» ας διδάξουμε στα παιδιά μας να σκαρφαλώνουν με ασφάλεια «ψηλά» σε αυτό.

Η κ. Κατερίνα Χοτζόγλου είναι Κλινική Ψυχολόγος ΜΑ – Παιδοψυχολόγος MSc – Ψυχοθεραπεύτρια και Ψυχολόγος των Εκπαιδευτηρίων Καίσαρη.