Γινόμουν δώδεκα εκείνη τη μέρα του Οκτώβρη που το σεντόνι όλων μας γέμισε ξαφνικά σκιές άγνωστες κι απειλητικές. Είναι ακόμα νύχτα όταν οι σειρήνες κλέβουν τον ύπνο μας… «Ξυπνήστε, Κολλητηράκια μου, έχουμε πόλεμο.» Στο βιβλίο “Όταν παίζαμε για τη νίκη, Καραγκιόζη μου”, η Γιώτα Αλεξάνδρου δίνει τον λόγο σε ένα παιδί. Κάπου στην Αθήνα, τον Οκτώβρη του 1940, ένα αγόρι συναντά την Ιστορία και πορεύεται μαζί της… Ένα βιβλίο, λογοτεχνικό και γνώσεων ταυτόχρονα, που πρέπει να υπάρχει σε κάθε παιδική βιβλιοθήκη, γιατί η μνήμη είναι παιδευτική και χρήσιμη. Η συγγραφέας καταφέρνει να συμπυκνώσει τέσσερα χρόνια ιστορίας, από την 28η Οκτωβρίου 1940 μέχρι τις 12 Οκτωβρίου 1944, σε μια εξαιρετική και κυρίως πρωτότυπη αφήγηση, με αρωγούς της το εύρημα του θεάτρου σκιών και του πώς λειτούργησε η τέχνη στον πόλεμο και στην Κατοχή και τις εκπληκτικές εικόνες του πολυβραβευμένου Αχιλλέα Ραζή, που “παίζουν” πανέξυπνα με τα ντοκουμέντα της εποχής. Φυσικά, δεν είναι ένα χαρούμενο ανάγνωσμα. Είναι, όμως, ένα βιβλίο αισιόδοξο, άρτιο, που θα μάθει στα παιδιά ιστορία χωρίς διδακτισμό, χωρίς να τα κάνει να βαρεθούν ή να φοβηθούν ούτε στιγμή. Με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, μιλήσαμε με τη Γιώτα για τη δουλειά της αυτή.
Καλησπέρα, Γιώτα. Εγώ σε ξέρω χρόνια, αλλά ίσως κάποιοι νέοι γονείς δε σε γνωρίζουν ακόμα. Οπότε ας ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας με… συστάσεις. Ποια είσαι και τι κάνεις στη ζωή σου;
Είμαι η αγάπη μου για τις ιστορίες. Αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής σε όσα έχω κάνει ως τώρα και συνεχίζω να κάνω. Ιστορίες που αφηγούμουν με ενθουσιασμό ως ηθοποιός παλαιότερα, αλλά και ως νηπιαγωγός τώρα. Ιστορίες που γράφω για παιδιά και τις ζωντανεύω με κούκλες κουκλοθεάτρου. Ιστορίες που διαβάζω και ιστορίες που παρακολουθώ. Ιστορίες που πηγαίνουν τη σκέψη μου και την ψυχή μου ένα βήμα παραπέρα. Ιστορίες, ιστορίες, ιστορίες. Μόνο το μέσο και το πλαίσιο αλλάζει.
Πάμε τώρα στο βιβλίο για το οποίο κάνουμε αυτή τη συζήτηση, παραμονές της 28ης Οκτωβρίου. Όταν παίζαμε για τη νίκη, Καραγκιόζη μου ο τίτλος του. Θες να μας πεις δυο λόγια για την ιστορία που αφηγείσαι;
Αφηγητής της ιστορίας είναι ο Λευτέρης, γιος καραγκιοζοπαίκτη, που γίνεται δώδεκα ετών την ημέρα που η Ελλάδα, αμυνόμενη στην επίθεση των Ιταλών, εισέρχεται στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πατέρας φεύγει για το Μέτωπο μαζί με τον Καραγκιόζη. Μέσα από την καθημερινότητα της οικογένειάς του παρακολουθούμε παράλληλα τα βασικά ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή των Ελλήνων τη δύσκολη τετραετία του ελληνοϊταλικού πολέμου και της Κατοχής μέχρι την πολυπόθητη απελευθέρωση από τους κατακτητές. Πρόθεσή μου ήταν να μεταφέρω το κλίμα και την ατμόσφαιρα της εποχής, εστιάζοντας σε απλούς, καθημερινούς ήρωες που αντιστέκονται μέσα από την τέχνη τους.
Πώς εμπνεύστηκες για τη δημιουργία του βιβλίου αυτού; Ποιες ήταν οι πηγές σου; Ομολογώ ότι πριν το διαβάσω δεν ήξερα καθόλου τον ρόλο που έπαιξε το θέατρο σκιών στα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής.
Είχα πάντα ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Πολλά ήταν τα ερωτήματα που στριφογύριζαν στο μυαλό μου. Πώς ήταν η καθημερινή ζωή όσων δεν πολέμησαν στην πρώτη γραμμή; Πώς αντιμετώπισαν την απουσία, την απώλεια, την πείνα, τα βάσανα και τα βασανιστήρια; Πώς κατάφεραν να επιβιώσουν και να αντέξουν; Από πού αντλούσαν δύναμη; Πώς αντιστέκονταν όσοι δεν κρατούσαν όπλο; Άρχισα να συγκεντρώνω φωτογραφικό υλικό, να μελετώ μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, να διαβάζω σχετικά βιβλία και άρθρα εφημερίδων. Με συγκίνησε το γεγονός ότι κουκλοπαίκτες όπως ο Νίκος Ακίλογλου και η Ελένη Θεοχάρη-Περάκη έδιναν παραστάσεις σε παιδικά συσσίτια και σε νοσοκομεία για τους τραυματίες αλλά και καραγκιοζοπαίκτες όπως ο Μόλλας, ο Σωτήρης Σπαθάρης και άλλοι. Μέσα από τις παραστάσεις του θεάτρου σκιών διακωμωδούσαν τον εχθρό, εμψύχωναν τον ταλανισμένο ελληνικό λαό και του έκλειναν συνωμοτικά το μάτι λέγοντάς του ότι πάλι θα βγει στο τέλος νικητής. Αρκεί να το πιστέψει, να ορθώσει το ανάστημά του και να αγωνιστεί με όποιον τρόπο μπορεί. Έχω μεγάλη αδυναμία στο κουκλοθέατρο και στο θέατρο σκιών. Ο πατέρας μου μεγάλωσε με τον Καραγκιόζη κι εγώ μαζί του. Κι έτσι μου ήρθε η ιδέα να μιλήσω για την Ιστορία μέσα από την προσωπική ιστορία του Λευτέρη, συνεχιστή επάξιου της τέχνης του πατέρα του. Και ποιος άλλος μπορεί να τον βοηθήσει να πει την ιστορία του καλύτερα από τον αιώνια πεινασμένο, ξυπόλητο και τετραπέρατο Καραγκιόζη που συμβολίζει κι εκφράζει την ελληνική ψυχή;
Συνεργάστηκες με τον καραγκιοζοπαίχτη Άθω Δανέλλη, που έχει γράψει ένα είδος εισαγωγής, αλλά και αφηγείται την ιστορία σε QR Code. Τι σε έμαθε;
Ο Άθως Δανέλλης είναι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης, ένας εκπληκτικός καραγκιοζοπαίκτης αλλά κι ένας εξαίρετος μελετητής του θεάτρου σκιών. Εκτιμώ ιδιαίτερα τη δουλειά του και την παρακολουθώ χρόνια. Όταν έγραφα την ιστορία του Λευτέρη, σκεφτόμουν ότι θα είναι ο ιδανικός αφηγητής. Η συζήτησή μας επιβεβαίωσε τα όσα διάβασα για τον ρόλο του θεάτρου σκιών την περίοδο εκείνη και αναφέρει στην εισαγωγή του. Η αφήγησή του είναι μαγική. Τον ευχαριστώ από καρδιάς για την ξεχωριστή συμμετοχή του στο βιβλίο μας.
Επίσης, λίγα λόγια για τη συνεργασία σου με τον Αχιλλέα Ραζή και τον τρόπο με τον οποίον εικονογράφησε, ιδιαίτερα, το βιβλίο. Δουλέψατε παράλληλα ή εργάστηκε πάνω στο έτοιμο κείμενό σου;
Είχα ήδη ολοκληρώσει την ιστορία, όταν ήρθα σε επαφή με τον ταλαντούχο ζωγράφο-εικονογράφο Αχιλλέα Ραζή. Η επικοινωνία μας ήταν δημιουργική και η συνεργασία μας άψογη. Οι συζητήσεις μας και το σχετικό φωτογραφικό υλικό που είχα συγκεντρώσει λειτούργησαν βοηθητικά. Ο Αχιλλέας είναι ένας καλλιτέχνης που αφοσιώνεται σε ό,τι αναλαμβάνει και προσφέρει πάντα τον καλύτερό του εαυτό χωρίς να κάνει την παραμικρή έκπτωση. Εκτιμώ αφάνταστα το έργο του και τον τρόπο που δουλεύει. Είμαι ευγνώμων για τη συνεργασία μας. Οι εκφραστικές εικόνες του ερμήνευσαν, συμπλήρωσαν και επέκτειναν ιδανικά το κείμενό μου.
Η τέχνη στα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, ψυχαγωγικό, αφυπνιστικό, παρηγορητικό πολιτικό… Σήμερα; Πού βρίσκεται, κατά τη γνώμη σου, η σύγχρονη τέχνη, λαϊκή και υψηλή, στις σημερινές δύσκολες καταστάσεις που ζούμε;
Η τέχνη, είτε είναι το θέατρο, το κουκλοθέατρο, το θέατρο σκιών, ο χορός, η ζωγραφική, η ποίηση ή η λογοτεχνία, όταν ενσαρκώνει αξίες, όταν θέτει προβληματισμούς, όταν εκφράζει το συναίσθημα και το πνεύμα της εποχής, όταν ψυχ-αγωγεί και συγ-κινεί, δρα λυτρωτικά, εμψυχωτικά, απελευθερωτικά, πολιτικά. Η τέχνη ως μορφή έκφρασης και αντίστασης ενάντια στον όποιο εχθρό λειτουργεί αντισταθμιστικά, ως αντίδοτο στην κατήφεια και στην παράνοια, τονώνοντας την αγωνιστική διάθεση και κρατώντας το ηθικό ακμαίο. Δυστυχώς, ενώ θα μπορούσαν να παίξουν έναν αντίστοιχο καθοριστικό ρόλο και σήμερα στις ακραίες καταστάσεις που ζούμε, οι τέχνες και ο κοινωνικός τους χαρακτήρας έχει πληγεί και δεν έχει υπάρξει ως τώρα κάποια ιδιαίτερη πρόνοια για τους λειτουργούς τους. Κι αυτό με θλίβει ιδιαίτερα.
Προσωπικά, έχω ζωντανές αφηγήσεις, από τον παππού μου, για τον πόλεμο και το μέτωπο, και από τον παππού και τη γιαγιά μαζί για τα χρόνια της Κατοχής. Ως παιδί, μεγάλωσα με τις αναμνήσεις τους, πολλά ιστορικά τεκμήρια της εποχής τα έχω ακόμα, μεγάλωσα ακόμα και με τις αναμνήσεις γονέων-μετακατοχικών παιδιών· επομένως ο Β’ Π.Π. ήταν και παραμένει στη συνείδησή μου κάτι καθ’ όλα αληθινό, που είχε αγγίξει τους πολύ κοντινούς μου ανθρώπους. Δε χρειάστηκα το σχολείο για να μάθω ιστορία (βέβαια χρειάστηκα {και} τη λογοτεχνία). Όμως για τα σημερινά παιδιά, απομακρυσμένα πλέον δυο γενιές σχεδόν, από τους μάρτυρες, η 12η Οκτωβρίου, η 28η Οκτωβρίου, το αλβανικό μέτωπο, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, δε διαφέρουν πολύ από αφηγήσεις για το 1821. Ποιος ο ρόλος του εκπαιδευτικού, αλλά και της λογοτεχνίας, για να αποκτήσουν τα παιδιά ιστορική συνειδητότητα;
Μέσα από τη δημιουργική αξιοποίηση ιστορικών μυθιστορημάτων και λογοτεχνικών βιβλίων γνώσεων όπως το δικό μας, πέρα από την όποια αισθητική απόλαυση, οι εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα μαζί με τους μαθητές τους να προσεγγίσουν σημαντικά ιστορικά γεγονότα, να διασταυρώσουν ενημερωτικό υλικό από τα διαφορετικά έργα, να ανατρέξουν σε πηγές, να ερευνήσουν αντικρουόμενες απόψεις και πληροφορίες, να αμφιβάλλουν και να αμφισβητήσουν, να κάνουν συνδέσεις και ερμηνείες, ως σκεπτόμενα και συνειδητοποιημένα δρώντα άτομα.
Για το τέλος, ας αφήσουμε το βιβλίο. Και ας πάμε στο νηπιαγωγείο. Πώς βλέπεις την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί φέτος; Πώς αντιδρούν τα μικρούλια με τη μάσκα και τις αποστάσεις; Τι σε ανησυχεί, αλλά και τι σου δίνει αισιοδοξία;
Οι συνθήκες είναι πολύ δύσκολες για εμάς στο νηπιαγωγείο. Οι αίθουσες μικρές, ο αριθμός των μαθητών μεγάλος, η ηλικία των μαθητών ιδιαίτερη, όπως και η φύση της δουλειάς μας. Είναι ουτοπικό να μιλάμε για αποστάσεις στο νηπιαγωγείο για πολλούς λόγους. Όσον αφορά στη χρήση της μάσκας, τα παιδιά σε γενικές γραμμές προσπαθούν. Κάποια νήπια είναι πιο πειθαρχημένα, άλλα όμως προνήπια την κάνουν σφεντόνα, την πειράζουν συνέχεια, την κατεβάζουν, τη βάζουν με ανορθόδοξο τρόπο. Όσες συζητήσεις και να κάνουμε, δεν είναι εφικτό να εφαρμόσουν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία όλους τους κανόνες υγιεινής. Με ανησυχεί το γεγονός ότι εμείς οι νηπιαγωγοί είμαστε εκτεθειμένοι για όλους τους προαναφερόμενους λόγους. Όλοι βέβαια κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε με τις συνθήκες που έχουμε. Από την άλλη, μου δίνει χαρά και δύναμη το ότι κάτω από τις μάσκες εξακολουθώ να βλέπω τα χαμόγελα των παιδιών, όταν τους διαβάζω παραμύθι ή κάνουμε κάτι που τους αρέσει. Και αυτό δεν είναι λίγο.
Σε ευχαριστώ πολύ!
Πελιώ, κι εγώ σ’ ευχαριστώ πολύ για την όμορφη συζήτησή μας. Καλή συνέχεια με υγεία και χαμόγελο!
Το βιβλίο της Γιώτας Κ. Αλεξάνδρου Όταν παίζαμε για τη νίκη, Καραγκιόζη μου κυκλοφορεί από την Ελληνοεκδοτική.
