«Δώσε της φιλιά και χιλιάδες ευχαριστώ» μου ζήτησε φίλος όταν του είπα πως το Τaλκ θα έπαιρνε συνέντευξη από την Κατερίνα Μάτσα. Πολλοί αισθάνονται την ίδια ευγνωμοσύνη για εκείνη καθώς σαράντα χρόνια τώρα προσπαθεί να βοηθήσει ανθρώπους να ξεφύγουν από τους εθισμούς. Η δημιουργός και διευθύντρια του 18 Άνω κυκλοφόρησε πρόσφατα Το αδύνατο πένθος και η κρύπτη (εκδ. Άγρα), ένα βιβλίο βασισμένο στις παρατηρήσεις όλων αυτών των χρόνων, που μιλά για οικογενειακά μυστικά και προβλήματα στα οποία έχουν συχνά τη ρίζα τους κάθε είδους εξαρτήσεις.
Ποια είναι αυτά τα μυστικά;
Τα μυστικά αυτά μπορεί να έχουν να κάνουν με τη σχέση γονιών με κάποιο συγγενικό πρόσωπο, με κάτι που η οικογένεια θεωρεί στίγμα και ντρέπεται για αυτό, π.χ. ο πατέρας ήταν βασανιστής και το παιδί δεν πρέπει να το μάθει, ο κόσμος δεν πρέπει να το μάθει. Μυστικά που κάνουν όλα τα πρόσωπα της οικογένειας να μιλάνε σε δύο επίπεδα, να λένε μερικά πράγματα και να εννοούν άλλα.
Αρκεί να υπάρχει ένα μυστικό ή πρέπει να αποκαλυφθεί για να δημιουργηθεί πρόβλημα;
Όχι, σημασία έχει πως υπάρχει. Η αποκάλυψη βεβαίως του ζητήματος, στον βαθμό που έχει προκαλέσει προβλήματα, που βρίσκεται στη ρίζα μιας εξάρτησης ή μιας ψυχοσωματικής διαταραχής, π.χ. μιας ψυχογενούς ανορεξίας ή κρίσεων πανικού, πρέπει να γίνει σε θεραπευτικό πλαίσιο και με τη βοήθεια ειδικού. Δεν μπορεί να θεραπευτεί κάποιος μόνο επειδή του το λένε, γιατί ήδη έχει χαραχτεί στον ψυχισμό σαν γεγονός και μπορεί το άνοιγμα ενός μυστικού απότομα να έχει καταστροφικές συνέπειες για το άτομο. Αυτό που έχει σημασία να δούμε είναι επίσης πώς αυτό το μυστικό μεταδίδεται και διαγενεακά, από το παιδί πάει στο δικό του το παιδί και μπορεί να βασανίζει γενιές ολόκληρες. Υπάρχει η διαγενεακή μετάδοση του μυστικού και των συνεπειών του στον ψυχισμό. Το μυστικό είναι σαν να κάνει μια ρωγμή στον ψυχισμό, εγγράφεται, αλλά δεν πρέπει να ειπωθεί, που σημαίνει πως στον ψυχισμό αφήνει τα ίχνη του και οι συνέπειες μεταδίδονται.
Αυτό το μυστικό που «στοιχειώνει» μπορεί να είναι κάτι πιο συνηθισμένο από να να είναι ένα μέλος της οικογένειας π.χ. εγκληματίας;
Ναι. Για παράδειγμα, τότε που ήταν ντροπή να έχει συλλάβει μια γυναίκα παιδί πριν από τον γάμο, αν συνέβαινε αυτό δεν θα το έλεγαν ποτέ στο παιδί. Θα άλλαζαν ημερομηνίες, θα έκαναν διάφορα. Μπορεί να είναι και ότι ο πατέρας του παιδιού είναι άλλος από αυτόν που νομίζει. Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά ζητήματα και μπορεί να βρίσκονται στη ρίζα της εξάρτησης από ουσίες.
Μόνο ουσίες;
Και άλλες εξαρτήσεις. Βέβαια δεν είναι ο μόνος λόγος για την εξάρτηση. Αυτό αφορά το υπόστρωμα. Το κάνει ευάλωτο. Το επιβαρύνει. Η εξάρτηση είναι ένας τρόπος φυγής από μια πραγματικότητα προσωπική, οικογενειακή, κοινωνική που δεν την αντέχουν τα παιδιά με το ευάλωτο ψυχολογικό υπόστρωμα. Μπορεί η ευαλωτότητα, η ευπάθεια, η ευαισθησία να έχει να κάνει με το αδύνατο πένθος, μπορεί να έχει όμως να κάνει και με άλλα τραυματικά βιώματα που κουβαλάει το παιδί. Είναι πολύ τραυματισμένα αυτά τα παιδιά και συχνά αυτά τα τραύματα έχουν την πηγή τους στην οικογένεια. Το ψυχολογικό υπόστρωμα μπορεί να είναι ευάλωτο και για άλλους λόγους. Γιατί ζούμε σε μιαν εποχή που τα παιδιά ουσιαστικά μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον που δεν τους εμπνέει το αίσθημα της ασφάλειας. Επειδή οι γονεϊκές φιγούρες δεν λειτουργούν ως πρότυπα για τα παιδιά και δεν βρίσκουν άλλα πρότυπα στον δάσκαλο ή άλλη φιγούρα που κανονικά λειτουργεί κοινωνικά ως πρότυπο. Επειδή έχουν δυσκολία, λόγω έλλειψης προτύπων, να διαμορφώσουν τη δική τους ανεξάρτητη ταυτότητα. Είμαστε σε μιαν εποχή που όλοι λένε «δεν υπάρχουν αξίες», «όλοι είναι διεφθαρμένοι». Τα παιδιά βλέπουν να καταρρέει ένα σύστημα και αυτό δημιουργεί φοβερή ανασφάλεια και επιπλέον ελλείμματα στον ψυχισμό τους. Δεν ξέρουν επίσης τι προοπτικές επαγγελματικής αποκατάστασης έχουν, με τι ποιότητα ζωής. Η χρήση ουσιών είναι ένα κοινωνικό πρόβλημα πολυπαραγοντικό. Δεν παίρνουν τα παιδιά ουσίες για να περάσουν καλά. Ψάχνουν τρόπο να μη σκέφτονται, να είναι αλλού. Γιατί ο κόσμος είναι πολύ σκληρός για αυτά τα παιδιά. Εσωτερικεύουν βία από τη στιγμή που έρχονται στον κόσμο. Νιώθουν θυμό και δεν βρίσκουν τρόπο να εκφράσουν την οργή τους. Και τότε ή ξεσπάνε βίαια ή στρέφονται στις ουσίες.
Από ποια ηλικία;
Από την αρχή της εφηβείας. Εκεί που το παιδί ψάχνει τον εαυτό του και έναν δρόμο στη ζωή. Βιώνει τα αδιέξοδα. Αν η οικογένεια είναι απούσα δεν είναι δικό της το σφάλμα, είναι ένας τρόπος που η κοινωνία μάς μαθαίνει να σκεφτόμαστε, δηλαδή πως αν παρέχω υλικά, καταναλωτικά αγαθά το παιδί θα είναι ευχαριστημένο. Το παιδί όμως θέλει παρουσία, συναισθηματική σχέση με τους γονείς. Για αυτό λέω πως μέσα στην οικογένεια νιώθουν ανασφάλεια. Τους λείπει η συναισθηματική παρουσία, η τρυφερότητα, η αγάπη, το αίσθημα πως μπορούν να στηριχτούν. Ακόμα, καβγάδες, ένταση μεταξύ των γονιών κι αυτά είναι στοιχεία βίας που εσωτερικεύει το παιδί και λειτουργεί πολύ αρνητικά.
Και τι πρέπει να κάνει ένας γονιός;
Έχει σημασία η σχέση, ο διάλογος με τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία. Και σε αυτήν τη σχέση μπορεί να λειτουργήσει θετικά το να λέγονται τα πράγματα με το όνομά τους και όχι με μισόλογα. Γιατί ένα πράγμα είναι τα μυστικά και ένα άλλο εξίσου σημαντικό είναι το πώς μιλάει κανείς στο παιδί, το αν του μιλάει με αλήθειες. Το αντίθετο θα το εισπράξει το παιδί και θα συνεχίσει στη ζωή του να λειτουργεί έτσι: με ψέματα και μισόλογα. Και αυτό θα το περάσει και στα δικά του παιδιά.
Στο 18 Άνω αντιμετωπίζετε και άλλους εθισμούς εκτός από τις ουσίες, το Ίντερνετ π.χ.;
Όλες οι εξαρτήσεις είναι φυγή από την πραγματικότητα. Ένας εύκολος τρόπος να το κάνεις είναι μέσω του Ίντερνετ. Ζεις μιαν εικονική πραγματικότητα, ξεφεύγεις πάλι. Αυτό είναι πια συνηθισμένο φαινόμενο και αποκτά όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Και υπάρχουν παιχνίδια πολύ εθιστικά, με λεφτά για παράδειγμα. Κολλάει, ξενυχτά, εγκαταλείπει σπουδές, φίλους. Τότε το παίρνουν είδηση οι γονείς.
Νωρίτερα τι θα μπορούσαν να κάνουν;
Να ελέγξουν όχι μόνο πόσες ώρες κάθεται μπροστά στον υπολογιστή, αλλά και τι κάνει. Άλλο να μπαίνεις να ενημερώνεσαι, άλλο να φτιάχνεις μια δεύτερη ζωή. Να δουν αν για χάρη του κομπιούτερ εγκαταλείπει ασχολίες ή αρνείται εξόδους. Π.χ. μπαίνει στο κομπιούτερ και έχει άπειρους φίλους και έτσι αποκαθιστά πραγματικές σχέσεις τις οποίες έχει ανάγκη ο ψυχισμός του. Οι σχέσεις με τους ανθρώπους όμως είναι σαν το οξυγόνο για το λουλούδι, δεν αναπτύσσεται αλλιώς ο ψυχισμός.
Και εκτός από το Ίντερνετ;
Ο τζόγος, το αλκοόλ, που είναι και νόμιμη ουσία και προβάλλεται πολύ από την κοινωνία, οι νέες συνθετικές ουσίες. Κάθε είδους εξάρτηση αυξάνεται στην εποχή της κρίσης. Γιατί η πραγματικότητα είναι πολύ σκληρή. Δεν την αντέχουν. Τους προκαλεί οργή.
Γι’ αυτό και αυξήθηκε τόσο το μπούλινγκ;
Ναι, ναι, η κρίση αυξάνει και τα ποσοστά επιθετικών συμπεριφορών, αυτοκαταστροφικών και ετεροκαταστροφικών. Βεβαίως, όλα αντιμετωπίζονται, αρκεί κανείς να μην κλείσει τα μάτια σε αυτά. Να έχει το θάρρος να τα δει και να τα αντιμετωπίσει. Έχει σημασία να εξηγηθεί ότι οι δυσκολίες είναι αντικειμενικές και ο τρόπος που η οικογένεια θα τις αντιμετωπίσει. Αφού το παιδί γίνει κοινωνός δυσκολιών, να αναλάβει την ευθύνη μιας πορείας δικής του, προσαρμοσμένης στα αντικειμενικά δεδομένα. Αλλά αυτό προϋποθέτει ότι το παιδί το βοηθούν οι γονείς να μεγαλώσει συναισθηματικά, δεν το βλέπουν σαν κάποιον που δεν μπορεί να αποφασίσει, που πρέπει να ζει σε κουκούλι.
