Γιατί τα παιδιά σαγηνεύονται από τη δύναμη; Γιατί μαγεύονται από την άνομη βία, όπως στο bullying; Πώς θα μπορούσε ο ιπποτισμός να πλαισιώσει και να εξευγενίσει αυτό τον διπλό πειρασμό; Πόσο οι μεγάλοι, εκπαιδευτικοί και γονείς, αξιοποιούν αυτή την πολύτιμη δυνατότητα; Ο ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και συγγραφέας Νίκος Σιδέρης μιλάει στο Τaλκ για τη ρηξικέλευθη πρότασή του.  

1. Καλησπέρα, κ. Σιδέρη. Να ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας με ένα θέμα πολυσυζητημένο, αλλά πάντα επίκαιρο, τον σχολικό εκφοβισμό. Πιστεύετε ότι στις μέρες μας το bullying έχει αυξηθεί αυτό καθεαυτό ή ότι έχει αυξηθεί η ορατότητά του και ο δημόσιος διάλογος γύρω από αυτό;  

Ισχύουν και τα δύο. Οι κοινωνικές ευαισθησίες έχουν εξελιχθεί ριζικά στη δυτική κοινωνία. Πριν από λίγες δεκαετίες, η φυσική τιμωρία, ενίοτε σκληρή και άγρια (π.χ. ξύλο με τη βέργα, τον χάρακα ή τη ζώνη…) θεωρούνταν εύλογη παιδαγωγική μέθοδος, ενώ σήμερα θεωρείται ποινικό αδίκημα. Έτσι, ακόμα και ελάσσονα περιστατικά καθίστανται ορατά και γίνονται αντικείμενο διαλόγου.

Από την άλλη, η συχνότητα του bullying έχει αυξηθεί δραματικά, ιδίως στις ανεπτυγμένες χώρες, όπου βασιλεύει η κουλτούρα του καταναλωτικού ναρκισσισμού («Καμαρώνω επειδή καταναλώνω»). Ο ναρκισσισμός των μεγάλων γίνεται μάλιστα νοσηρός οδηγός ως προς την ανατροφή των παιδιών. Τα οποία ανατρέφονται έτσι που ενισχύεται η τάση να καταστούν υπέρ-νάρκισσοι. Δηλαδή, άτομα τα οποία έχουν τη βεβαιότητα ότι το φουσκωμένο Εγώ τους έχει το προνόμιο «να κάνει ό,τι θέλει επειδή έτσι θέλει». Αυτό το «προνόμιο» αποτελεί και τη συνθήκη που τρέφει το ψευτονταηλίκι (bullying) και το μετατρέπει σε ανεξέλεγκτο κοινωνικό φαινόμενο στις χώρες του καταναλωτικού ναρκισσισμού.  

2. Γιατί ένα παιδί γίνεται θύτης; Υπάρχουν παιδιά πιο επιρρεπή να αποκτήσουν κακή συμπεριφορά απέναντι στους φίλους / συμμαθητές / συμπαίκτες τους; Και αντίστοιχα, γιατί ένα παιδί γίνεται θύμα;  

Η ροπή προς απόλαυση του κακού ενυπάρχει σε κάθε ψυχή, παιδική ή μη. Για να εκδηλωθεί ως ψευτονταηλίκι, οι παράγοντες που αυξάνουν αυτήν την πιθανότητα είναι: Η έκθεση σε περιβάλλον όπου η βία και η απόλαυση της βίας είναι αυτονόητη και άκριτη. Η καλλιέργεια στο παιδί της αίσθησης του Υπερ-ναρκίσσου, που δεν δεσμεύεται από κανόνες, γιατί έχει το προνόμιο να κάνει ό,τι θέλει επειδή έτσι του γουστάρει. Και το να κυριαρχεί στην ψυχή του η λατρεία της σύγκρισης, του ανταγωνισμού και της επικράτησης με κάθε μέσο.

Δεν υπάρχει τυπικό πορτρέτο του παιδιού που στοχοποιείται από τους ψευτονταήδες. Άλλοτε είναι ο καλύτερος από μένα, άλλοτε αυτός που διαφέρει σε κάτι, άλλοτε ο αδύναμος και, στα μάτια του ψευτονταή, χειρότερος απ’ αυτόν. Η επιλογή του παιδιού-στόχου είναι αποτέλεσμα της δυναμικής μιας συγκεκριμένης ομάδας, κυρίως στο σχολείο, αλλά και αλλού. 

3. Πάμε τώρα σε μια λέξη-κλειδί. Δύναμη. Η δύναμη είναι μια έννοια και μια ικανότητα που γοητεύει τα παιδιά (αλλά και τους μεγάλους). Γιατί έχουμε ανάγκη να είμαστε δυνατοί ή να μαγευτούμε από τους δυνατούς; Και γιατί η δύναμη συχνά μετατρέπεται σε βία και δεν λειτουργεί θετικά;   

Κάθε άνθρωπος χρειάζεται να κρατηθεί από κάπου για να αισθάνεται υπαρξιακή ασφάλεια. Στη σύγχρονη κοινωνία του καταναλωτικού ναρκισσισμού, οι ενήλικες προσπαθούν να στηριχτούν στην ισχύ του χρήματος και των αποκτημάτων που αγοράζονται. Στον κόσμο των παιδιών, το χρήμα ανήκει στους μεγάλους, άρα δεν μπορεί να λειτουργήσει ως υπαρξιακή ασφάλεια. Τα παιδιά, ωστόσο, θεωρούν ότι υπάρχει ένα άλλο αγαθό, το οποίο μπορεί να παράσχει την εγγύηση ότι είμαι κάτι και κάποιος, και το οποίο διαθέτουν. Το μυθικό αυτό αγαθό είναι η δύναμη, η ισχύς, είτε φυσική είτε φαντασιακή (ομορφιά, δημοφιλία κ.λπ.).

Η δύναμη μαγεύει πάντα τα παιδιά και τους εφήβους. Έχει όμως το χαρακτηριστικό ότι η χρήση της μπορεί να γίνει και με την εύκολη και πρόχειρη μορφή της βίας που δεν δεσμεύεται από τον λόγο και τους κανόνες του παιχνιδιού. Αυτή η διαθέσιμη υπερχείλιση της δύναμης με τη μορφή της άνομης βίας, σε περιβάλλοντα που τείνουν να λειτουργούν και ως «πασαρέλα ναρκισσισμού» (σχολείο κ.λπ.), είναι ένας πειρασμός που σαγηνεύει τα παιδιά. Και έτσι φτάνουμε εκεί που ήδη είμαστε σήμερα. 

4. Ιπποτισμός. Πώς μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε υπέρ των παιδιών μας και να λειτουργήσει κατά του εκφοβισμού; Με άλλα λόγια, πώς μπορεί να γίνει το όπλο μας ώστε να εξευγενίσουμε τη βία;  

Όλα τα καλά επιχειρήματα του κόσμου και όλες οι σωστές διδαχές των μεγάλων δεν έχουν κανένα άξιο λόγου αποτέλεσμα στην ψυχή και τη συμπεριφορά των παιδιών, αν δεν αγγίζουν τη φαντασία και το συναίσθημά τους.

Στο φαντασιακό των παιδιών, ωστόσο, υπάρχει ήδη, ατομικά και συλλογικά, ένα τεράστιο κεφάλαιο αγάπης και ενθουσιασμού για το καλό. Αυτή η πανίσχυρη πηγή του καλού ενσαρκώνεται στους υπερήρωες, που μαγεύουν την παιδική και εφηβική ψυχή (και όχι μόνο…). Η πεμπτουσία του υπερήρωα είναι, ακριβώς, ο ιπποτισμός. Δηλαδή, η εκπολιτισμένη χρήση της δύναμης για την υπεράσπιση του καλού, του αδύναμου και του δίκιου. Γι’ αυτό ο Μπάτμαν, οι Τρανσφόρμερς, η Νέλλα και άλλοι τέτοιοι ήρωες χαρακτηρίζονται «ιππότες».

Αναδεικνύοντας τον ιπποτισμό, αξιοποιούμε ένα ισχυρό αντίδοτο απέναντι στο ψευτονταηλίκι. Και το οικοδομούμε με υλικά που ήδη υπάρχουν στην παιδική και εφηβική ψυχή, αντί να πολεμάμε να εισαγάγουμε σ’ αυτήν παραστάσεις και σκέψεις των μεγάλων. 

5. Ποιοι είναι οι ήρωες που προτείνετε στους γονείς να «χρησιμοποιήσουν» για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους και με ποιον τρόπο; Και γιατί οι υπερήρωες δεν μετατρέπονται σε δυνάστες;  

Τους ήρωες αυτούς δεν χρειάζεται να τους προτείνω εγώ ή όποιος μεγάλος. Τους προτείνουν στον εαυτό τους τα ίδια τα παιδιά μας. Είναι εκείνοι που τα παιδιά επίμονα και συστηματικά αναζητούν σε ταινίες, κόμικς, έντυπα… και στους οποίους μεταμφιέζονται μαζικά τις Απόκριες, δείχνοντας έτσι το πόσο έτοιμα είναι να φερθούν όπως εκείνοι, δηλαδή ιπποτικά. Η λίστα είναι τεράστια: Μπάτμαν «ο σκοτεινός ιππότης», Νέλλα «η πριγκίπισσα ιππότης», Χελωνονιντζάκια, Χόμπιτ, Χάρι Πότερ… Όλοι εκείνοι που, αν και έχουν τη δύναμη, είναι ιππότες και δεν τη χρησιμοποιούν για να δυναστεύουν τους αδύναμους.

Αυτό που μπορώ να υποδείξω είναι μια απλή φόρμουλα: Να γνωρίζουν οι γονείς τον κόσμο του παιδιού τους και τους ήρωες στους οποίους θέλει να μοιάσει το παιδί τους. Και, έτσι εξοπλισμένοι, όταν θέλουν να διδάξουν στο παιδί τους μια αρετή ή έναν τρόπο συμπεριφοράς, να μπορούν να επικαλεστούν παραδείγματα από τη στάση αυτών των ηρώων και να πουν στο παιδί τους: «Κάν’ το όπως ο Μπάτμαν!» (ή η Νέλλα, τα Χόμπιτ, ο Χάρι Πότερ κ.λπ., ανάλογα με την προτίμηση του παιδιού.)  

6. Πόσο, λοιπόν, είναι εφικτό ένα νέο Φαντασιακό της Παιδείας και πώς μπορεί αυτή η έννοια και η θεωρία σας να γίνει όσο το δυνατόν πιο γνωστή σε γονείς και εκπαιδευτικούς; Είστε αισιόδοξος για το μέλλον; Είναι η ελληνική κοινωνία έτοιμη για μια τέτοια παρέμβαση;  

Ιδέες όπως αυτή του ιπποτισμού, καθώς και πλήθος άλλες που βρίσκονται σε βιβλία δικά μου ή άλλων υπάρχουν. Και είναι επαρκείς για τη διατύπωση μιας στρατηγικής με σκοπό την αναμόρφωση του Φαντασιακού της Παιδείας. Ώστε ο χώρος του σχολείου να πάψει να λειτουργεί σαν πασαρέλα ναρκισσισμού και τα παιδιά να γνωρίζουν ότι στο σχολείο δεν πάμε για να κάνουμε επίδειξη δύναμης και αποκτημάτων, αλλά για γνώση και χαρακτήρα.

Πάντα προσπαθώ να είμαι ρεαλιστής. Η ελληνική κοινωνία έχει ακόμα πολύ δρόμο να διανύσει για να ενστερνισθεί και να υλοποιήσει μια τέτοια στρατηγική. Ωστόσο, ακόμα και για νησίδες ενός νέου Φαντασιακού της Παιδείας, ο αγώνας αξίζει τον κόπο. 

Τα βιβλία του Νίκου Σιδέρη “Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν!”, “Μιλώ για την κρίση με το παιδί” και “Bullying: Και όμως νικιέται!” κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.